ارتباط پرداخت نقدی یارانه و سرمایه اجتماعی کاهش فاصله طبقاتی

در ۴۰ سال گذشته طرح تحول اقتصادی در کشور ما همواره مطرح بوده است اما تاکنون فردی نتوانسته این طرح را اجرا کند، هیچ کس نمی گوید که سیستم سراپا خطای پرداخت یارانه غیر هدفمند و به صورت همگانی تداوم یابد. انصافاً اگر این طرح توسط دولت نهم ارائه شود و سیستم پرداخت یارانه فعلی را متلاشی کند، نه تنها یک حرکت رو به جلو است بلکه بزرگترین خدمت به اقتصاد ایران را پس از پیروزی انقلاب انجام داده است. اما اجرای هر طرحی بخصوص که طیف وسیعی از جامعه را متأثر می سازد و کار بسیار عظیم و در عین حال مهمی است که نباید در اذهان، شائبه انجام آن صرفاً برای کوتاه مدت را ایجاد نموده و بار منفی سنگین سرمایه اجتماعی را به دنبال داشته باشد. برای روشنتر شدن موضوع اجمالا ضمن اشاره به طرح تحول اقتصادی (نقدی کردن یارانه ها) توضیحی مجمل از سرمایه اجتماعی و رابطه پرداخت نقدی یارانه با آن ارائه می شود.
● طرح تحول اقتصادی و نقدی کردن یارانه ها
طرح تحول اقتصادی دولت برای تحقق اهدافی تنظیم شده است که همواره از اولویتهای اقتصادی کشور بوده است که بعضی از ابزارهای اجرایی آن پیش از این نیز در برنامه چهارم توسعه و وظایف دستگاه های اجرایی کشور ذکر شده است.
طرح تحول اقتصادی دارای هفت نکته اساسی است که محور اصلی و بعبارتی شاه بیت آن هدفمند کردن یارانه هاست. آنچه مسلم است این طرح اصلاحاتی است که همه روی آن توافق دارند و در این طرح بنابراین است که طبقات پایین جامعه مورد حمایت بیشتری قرار گیرند.
● سرمایه اجتماعی
به تعریف ساده «به میزان اعتماد موجود بین افراد یک شبکه یا گروه اجتماعی» سرمایه اجتماعی اطلاق می شود سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد موجود بین افراد. بنابراین هرچه قدر میزان اعتماد بین افراد یک گروه اجتماعی بیشتر باشد آن گروه از سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردار است که این مهم می تواند به تسریح امور کمک کرده موجبات اجرای طرحهای مدنظر حکومت را فراهم نماید. از این رو ایجاد فرصت مشارکت برای افراد، اولین بستر برای تولید سرمایه اجتماعی است. به همین دلیل پرداخت نقدی یارانه ها به مردم و بطور کلی سیاستهایی از این قبیل به جهت اینکه جامعه هدف آن طیف وسیعی از افراد جامعه دربرمی گیرد، فراهم کردن زمینه موفقیت طرح و همچنین رضایت مردم ابزار بسیار مهمی برای ارتقاء ارزش سرمایه اجتماعی هر کسوری محسوب می شود. به این ترتیب برخورداری طرح از پشتوانه کارشناسی قوی، ضمن اینکه تقویت سرمایه اجتماعی را فراهم کرده به اجرایی شدن این قبیل طرحهای اصلاحی شتابی مضاعف می بخشد.
لازم بذکر است که ارزیابی سرمایه اجتماعی در سطح یک کشور در سه بعد متصور است:
۱) میزان اعتماد موجود بین افراد که در کشور ما متأسفانه این بعد، یعنی میزان اعتماد مردم به یکدیگر پایین است. مصداق آن را می توان در میزان تضمین ها و وثایق مورد نیاز برای به انجام رساندن یک معاهده مشاهده کرد.
۲) میزان اعتماد به یک کشور در عرصه جهانی، در این بعد نیز بنظر می رسد، کشور ما با چالشهای اعتمادسازی جدی در عرصه جهانی روبروست که از نمودهای عینی آن می توان مواردی همچون تحریم، انرژی هسته ای و... نام برد.
۳) میزان اعتماد مردم یک کشور به نهادهای قانونی حاکم بر آن (مانند میزان اعتماد مردم به دولت) که اغلب تصمیم گیریهای حساس و کلان کشور به پشتوانه همین بعد از سرمایه اجتماعی است و موضوع هم روشنتر از آن است که نیاز به توضیح داشته باشد.
بهره کلام اینکه با توضیحات ارائه شده بحث اصلی این مقاله به بعد سوم و رابطه آن با موضوع نقدی کردن یارانه ها معطوف می باشد. بر این سیاق و برای تعیین پیامدهای تهدیدکننده سرمایه استراتژیک کشور یعنی «سرمایه اجتماعی» از ناحیه اجرایی شدن پرداخت نقدی یارانه ها نکات زیر در خور توجه است که اگر به درستی عمل نگردد به احتمال زیاد بعد سوم سرمایه اجتماعی یعنی میزان اعتماد مردم به دولت را به شدت کاهش خواهد داد.
الف) افزایش میزان نقدینگی و بالا رفتن قیمت کالاهای یارانه ای که اثرات تورمی حادی را به همراه خواهد داشت و اثرات توزیع درآمد را به ضرر طبقه های آسیب پذیر تغییر می دهد به عبارت دیگر در چنین مواقعی، پرداخت نقدی یارانه ها تنها در کوتاه مدت مؤثر بوده و تأثیری در شرایط درآمدی خانوارها در بلندمدت نخواهد داشت.
ب) هنوز افکار عمومی فراموش نکرده که در سال ۱۳۷۲ طرح پرداخت نقدی یارانه ها توسط دولت وقت مطرح شد اما اولا بدلیل مناسب نبودن آن و ثانیاً مقاومتهای زیادی که در مقابل آن صورت گرفت، طرح را با شکست مواجه نمود. لذا طرح مستلزم انجام کار کارشناسی دقیق و اجتناب از شتابزدگی در اجرا است تا شائبه هایی را در اذهان ایجاد نکرده و طرح قربانی نشود.
ج) براساس آنچه که در سایت کار گروه تحول اقتصادی دولت در مورد هدفمندی یارانه ها به عنوان مطالعات پشتیبان ارائه گردیده، به روشهای مختلف پرداخت یارانه از جمله نظام نقدی، نظام کالایی، نظام هماهنگی قیمتی و نظام کالابرگی اشاره نموده و مزایا و معایب هر یک نیز بررسی شده است. به این ترتیب صرف نظر از بحثهای متعددی که قابل طرح است، سؤال اینست که آیا هدفمندسازی یارانه ها، بخصوص پرداخت نقدی باتوجه به شرایط تورمی موجود و آنچه که به آنها اشاره رفت، می تواند منجر به عدالت گستری شده (یکی از شعارهای محوری دولت نهم) و بعد سوم سرمایه اجتماعی (اعتماد مردم به دولت) را افزایش دهد؟
د) زیاد بودن فاصله میان مرفه ترین دهک جمعیتی کشور با فقیرترین دهک آن از جمله عوامل مؤثر در کاهش اعتماد عمومی به دولت و نتیجتاً مخدوش شدن بعد سوم سرمایه اجتماعی است. در راهکارهای اجرایی طرح می بایست هدف اصلی کاهش فاصله مذکور باشد.

علی اکبر پورکاوه

منبع : روزنامه کیهان