معانی مختلف یارانه

یکی از مهمترین محورهای طرح تحولات اقتصادی، طرح هدفمند نمودن یارانه هاست که مورد توجه کلیه کارشناسان و صاحبنظران اقتصادی قرار گرفته است. این طرح اگرچه ریشه در برنامه های سوم و چهارم توسعه کشور دارد اما تاکنون اقدام اجرایی مناسبی برای آن صورت نپذیرفته است. از زمانی که طرح هدفمند نمودن یارانه ها مطرح شده است تعدادی از کارشناسان ابهاماتی درخصوص اطلاق یارانه به ما به التفاوت قیمت داخلی و جهانی حامل های انرژی در کشور مطرح نموده اند و معتقدند از آنجا که دولت در این خصوص پرداختی را انجام نمی دهد و قیمت تمام شده این حامل ها در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان پائین تر است لذا اطلاق یارانه به آن صحیح نمی باشد. در این نوشتار ما بر آن هستیم ابعاد واژه یارانه را بررسی نموده تا به صحت و سقم این موضوع دست یابیم. در تمامی کشورهای جهان، صرفنظر از حیطه های حاکمیتی و تصدیگری، به منظور تعیین جهت گیری های اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی جامعه، دولت ها ناچار به مداخله در برخی امور و اتخاذ سیاست های خاص و استفاده از ابزارهای مناسب می باشند.
این مداخله گاهی در راستای پیشبرد سیاست های اقتصادی مانند تولید و مصرف محصولات داخلی یا صادرات بوده و گاهی درحوزه سیاست های اجتماعی اعمال می شود که معمولاً با هدف رفاه عمومی به طور اعم وحمایت از گروه های آسیب پذیر به طور اخص برقرار می شود.از این رو دولت ها به منظور دستیابی به اهداف فوق، علاوه بر پرداختن به امور تأمین اجتماعی، از رویکردهای رفاه اجتماعی که یکی از ابزارهای آن یارانه است نیز بهره می گیرند. امور تأمین اجتماعی متوجه همه افراد (شامل بیمه های بازنشستگی و درمان و بیکاری و.‎/‎/) است اما امور یارانه ها متوجه افراد یا گروه های خاص و یا مناطق خاص است که به روش های مختلف پرداخت می شود. از جمله مهمترین اهداف می توان به حمایت از اقشار محروم، کاهش فاصله طبقاتی، ایجاد بهبود در توزیع درآمدها، افزایش رفاه عمومی، کمک به تخصیص بهینه منابع کمیاب و کمک به ایجاد شرایط ثبات اقتصادی اشاره نمود. اما سؤال اساسی ما این که یارانه چیست
تعاریف مختلفی درخصوص یارانه وجود دارد و مثلاً مایکل تودارو(۱) یارانه را اینگونه تعریف می کند:
کمک مالی دولت به تولیدکنندگان و توزیع کنندگان در یک صنعت به منظور جلوگیری از رکود آن صنعت به دلیل استراتژیک بودن آن یا مسائلی مانند جلوگیری از افزایش قیمت محصولات و تشویق آن صنعت به سرمایه گذاری و اشتغال بیشتر.
فرهنگ آکسفورد یارانه را این گونه تعریف می نماید:
یارانه عبارت است از مجموع پولی که دولت به عنوان کمک به یک صنعت یا فعالیت اقتصادی می دهد تا قیمت کالا یا محصول را پائین نگه دارد.این دو تعریف دامنه محدودی از کمک های دولتی را در قالب یارانه می شناسد و در چارچوب مخارج مالی و پولی دولت محدود می شوند.اما تعریف محدود کننده دیگر از یارانه متعلق به فرهنگ اقتصادی Palgrave است که یارانه را محدود به اثرات جانبی (Externalities) نموده است.در این فرهنگ یارانه ها ابزارهای اصلاحی هستند که از لحاظ نظری می توانند جهت ترازسازی هزینه ها و منافع نهایی خصوصی با هزینه ها و منافع نهایی اجتماعی به کار گرفته شوند و هدف از یارانه اصلاحی پر کردن شکاف بین فواید اجتماعی و خصوصی است که به دلیل وجود اثرات جانبی ایجاد می شود. به عبارت دیگر هدف لحاظ کردن اثرات جانبی است و نه حذف آن.
اما یکی از تعاریف یارانه که محدوده آن را نسبت به تعاریف قبلی وسیع تر نموده است متعلق به SNA (حساب های ملی) و GFS (آمار مالی دولت) است. در این حساب ها یارانه اینگونه تعریف می شود: یارانه ها پرداخت های بلاعوض جاری هستند که دولت ها براساس فعالیت های تولیدی و یا میزان و یا ارزش تولید، فروش و یا واردات کالاها و خدمات به بنگاه ها پرداخت می کنند. یارانه ها را تولیدکنندگان یا واردکنندگان داخلی دریافت می کنند. در این زمینه یارانه ممکن است برای اهدافی مثل تحت تأثیر قرار دادن سطح تولید، قیمت فروش محصولات و یا به عنوان پاداش برای واحدهای تولیدکننده تدارک دیده شود. درواقع یارانه ها معادل مالیات منفی هستند که بر تولید وضع می شوند و تأثیرگذاری آنها روی مازاد عملیاتی در جهت عکس مالیات بر تولید است.
یارانه ها قابل پرداخت به مصرف کنندگان نهایی نیستند و انتقالات جاری که دولت ها به طور مستقیم به خانوارها به عنوان مصرف کنندگان انجام می دهند به عنوان منافع اجتماعی تلقی می شوند. یارانه ها همچنین شامل کمک های دولت به بنگاه ها در جهت تأمین مالی تشکیل سرمایه آنها و یا جبران استهلاک دارایی های سرمایه ای آنها نمی شود، اینگونه کمک ها به عنوان انتقالات سرمایه ای قلمداد می شوند.اما گسترده ترین تعریف از یارانه متعلق به WTO است و از آنجا که یکی از مباحث مهم کشورها در زمان الحاق به WTO بحث یارانه هاست این تعریف می تواند مبنای مناسبی در امور تجارت برای یارانه باشد.
طبق تعریف WTO یارانه عبارت است از مشارکت مالی دولت و یا هر هویت عمومی دیگر به شکل:
۱) انتقال مستقیم وجوه (شامل انتقالات بالقوه مثل تضمین وام ها)
۲) درآمد از دست رفته (مثل تخفیف های مالیاتی)
۳) فراهم کردن کالاها و خدمات با قیمت پائین تر (به استثنای زیرساختارهای اجتماعی)
۴) وادار کردن بخش خصوصی به موارد سه گانه فوق
این تعریف قوانین و مقررات و سیاست های تنظیمی را جزو یارانه حساب نمی کند. این تعاریف به خوبی نشان می دهد که یارانه از تعریف واحدی برخوردار نمی باشد. از طرف دیگر بسیاری از برنامه های دولت ممکن است بر مردم و فعالان اقتصادی هزینه تحمیل کند و این هزینه به شکل مالیات و یا مقررات محدودکننده فعالیت های بخش خصوصی باشد.
اما درخصوص اطلاق یارانه به حامل های انرژی بدیهی است که در تعاریف مختلف برداشت متفاوت خواهد بود. اما مستقل از اینکه پرداختی بابت حامل های انرژی را چه بنامیم این منابع متعلق به مردم هستند که در اختیار دولت است. مشکل ما تعریف نیست بلکه بالاخره چه تعاریف محدود چه وسیع از یارانه را بپذیریم باید در اصلاح نظام تخصیص آنها اقدام نماییم. اصلاح قیمت آنها یکی از برنامه های اصلی هدفمند کردن یارانه هاست که اگرچه سیاستی اقتصادی است اما اهداف اجتماعی ما را نیز تأمین می نماید.
در مجموع یارانه های انرژی در سال های اخیر به عنوان یک یارانه پنهان کلیه آثار منفی یارانه بر اقتصاد کشورمان را به همراه داشته است. این یارانه ها با تعریف قیمت ها از یک سو مانع تخصیص بهینه منابع شده و موجبات عدم کارایی بازار را ایجاد می نماید و از طرف دیگر موجبات افزایش هزینه های اجتماعی و عدم تعادل در بودجه دولت می شود.
لازم به توضیح است که در دو سال اخیر، دولت برای تبدیل یارانه انرژی به یک یارانه آشکار رقمی را تحت عنوان یارانه انرژی در بودجه منظور می نماید. این رقم که تنها نشان دهنده بخشی از یارانه انرژی در کشورمان است باعث می شود که یارانه انرژی حتی طبق تعاریف محدودتر یارانه نیز جزو یارانه ها محسوب شود.

منبع : روزنامه ایران