یارانه و نقدی شدن یارانه

● مقدمه:
یکی از موضوعات اساسی مطرح در جامعه، مبحث یارانه و هدفمند کردن آن می باشد. در کشور ایران نیز مانند اکثر قریب به اتفاق کشورهای جهان، دولت ها برای حمایت از گروههای خاص اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی مزایایی قائل می شوند تا آن گروهها با توسل به این مزایا بتوانند موجبات رشد و توسعه خود را فراهم آورند.(بیدآباد،۱۳۸۵)
موضوع نظام پرداختی یارانه از زمانی که اقتصاد کینزی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه جایگزین شد، اعطای یارانه رواج یافت. و همچنین موضع گیری در برابر یارانه برای اولین بار در جهان با حاکمیت اقتصاد نوکلاسیک در ۱۹۸۰ظهور یافت، این دیدگاه یارانه را مخالف نظام قیمتی می دانست.(مظهری،۱۳۸۵) در ایران نیز اعطای یارانه برای اولین بار در سال ۱۳۱۱با خرید گندم با قیمتی بالاتر از بازار از کشاورزان آغاز شد و به نان و گندم یارانه تعلق گرفت. اما اعطای یارانه به صورت سیستم منسجم از دهه ۱۳۵۰ و پس از افزایش مناسب قیمت نفت آغاز شد.(همان منبع) افزایش ناگهانی درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام کشور در سال ۱۳۵۳به بعد بدون اینکه موجبات افزایش متناسب توان تولیدی کالاهای غیر تجاری گردد. باعث شد مصرف خانوارها و دولت افزایش یافته و در نتیجه سبب رشد بسیار بالای واردات کالای مصرفی گشته و در پی آن انگیزه های تولید داخلی نیز کاهش یافت. در این راستا توزیع درآمد در کشور به سود بخش تجاری اقتصاد رقم خورد و اختلاف شدید درآمدی را ایجاد نمود.دولت جهت کاهش فشار بر اقشار وسیعی از جامعه که از توزیع درآمد زیان دیده بودند ناچار شد که برخی از کالاهای اساسی نظیر نان، قند و شکر را از طریق پرداخت یارانه در قیمت های پایین نگه دارد.(احمدی،۱۳۸۷) عمده یارانه ها در ایران در قالب یارانه انرژی، یارانه کالاهای اساسی و برخی یارانه ها در زمینه مواد و واسطه ای نظیر کود شیمیایی و بذر طبقه بندی می شوند.
لازم به یادآوری است که برخی از یارانه های پنهان همچون پایین نگه داشتن نرخ ارز، به مثابه یارانه عظیمی است که از طریق بخش تجارت خارجی و ارزی کشور به آحاد مصرف کنندگان و تولیدکنندگان تعلق می گیرد. همچنین تخصیص ارز به نرخ هایی پایین تر از نرخ بازار به بخش های دولتی و غیر دولتی، یارانه هنگفتی را تشکیل میدهد. و به طور کلی، در شرایطی که اقتصاد یک کشور از قیمت گذاری دولتی برخوردار باشد و مکانیزم عرضه و تقاضا در تعیین قیمت کالاها و خدمات نقش تعیین کننده ای نداشته باشد، حجم یارانه های پنهان به شدت افزایش خواهد یافت.(بیدآباد، ۱۳۸۵)
● یارانه چیست؟
یارانه در لغت «کمک های مالی وغیره دولت به یک خدمت و یا کالا داده می شود.» می باشد.(مظهری ،۱۳۸۵) و در اصطلاح نیز تعاریف مختلفی از یارانه وجود دارد، مایکل تودارو، یارانه را اینگونه تعریف می کند:«کمک مالی دولت به تولیدکنندگان و توزیع کنندگان در یک صنعت به منظور جلوگیری از رکود آن صنعت به دلیل استراتژیک بودن آن با مسائلی مانند جلوگیری از افزایش قیمت محصولات و تشویق آن صنعت به سرمایه گذاری و اشتغال بیشتر.»
فرهنگ آکسفورد نیز یارانه را اینگونه تعریف می کند:«یارانه عبارت است از مجموع پولی که دولت به عنوان کمک به یک صنعت یا فعالیت اقتصادی می دهد تاقیمت کالا یا محصول را پایین نگه دارد.» با کمی تعمق در می یابیم در تعاریف فوق یارانه را به کمک های مالی دولت در چارچوب مخارج دولتی محدود می کند. در تعریف «حسابهای ملی» و «آمار مالی دولت» محدوده یارانه را وسیع تر در نظر می گیرند: «یارانه ها پرداخت های بلا عوض جاری هستند که دولت ها بر اساس فعالیت های تولیدی و یا میزان و یا ارزش تولید، فروش و یا واردات کالاها و خدمات به بنگاه ها پرداخت می کنند.»
با توجه به تعاریف فوق می توان یارانه به کمک های مالی دولت به صورت های آشکار(فراهم کردن کالا و خدمات با نرخ پایین تر در نظر گرفتن یارانه برای برخی از کالاهای اساسی مثل نان، شیر، بنزین و...) و پنهان (تخصیص ارز با نرخ هایی پایین تر از نرخ بازار، پایین نگه داشتن نرخ ارز، تخفیف مالیاتی) اطلاق کرد.
● انواع نظام های یارانه ای
چهار نوع نظام یارانه ای را می توان مورد بررسی قرار داد:
الف) نظام یارانه ای نقدی: این نظام در کشور های صنعتی متداول تر از کشورهای در حال توسعه است که به ۵ دسته تقسیم میشود: یارانه نقدی کمک هزینه فرزند، یارانه نقدی هزینه تکمیل فرزند، یارانه نقدی کمک های اجتماعی صلاحدیدی، یارانه نقدی انرژی، یارانه نقدی تضمین حداقل.
ب) نظام یارانه کالایی: هدف از برقراری این نظام اطمینان از دسترسی خانوار آسیب پذیر به حداقل نیاز مصرفی است.
ج) نظام یارانه قیمت عمومی : در این نظام یارانه به کالاهایی اختصاص می یابد که در سبد مصرفی فقرا نسبت به غیر فقرا وزن بیشتری دارند.در این نظام از واردات اقلام مشمول یارانه را به قیمت معینی خریداری می کنند و از طریق شبکه های توزیع به قیمت کمتر در اختیار مصرف کنندگان قرار می دهند.
د) نظام یارانه کالا برگی : کالابرگها در بیشتر موارد با ارزش پولی مشخص در اختیار افراد قرار می گیرند تا کالای مشخص را خریداری کنند.(احمدی، ۱۳۸۷)
● چرا دولت ها یارانه پرداخت می کنند؟
در زندگی روزمره مشاهده می شود که افزایش و آزاد سازی قیمت ها به اقشار آسیب پذیر و کم درآمد جامعه صدمه می زند و به همین دلیل دولت وارد عمل شده و سعی می کند با کنترل نظام قیمتی ضرر کمتری متوجه این قشر ضعیف جامعه شود، به باور برخی از کارشناسان اقتصادی اعطای سوبسید غیر از بحث عدالت اجتماعی می تواند توجیه اقتصادی داشته باشد، به این صورت که وقتی یارانه ها به مصرف کنندگان و کارگران داده می شود، از یک سو کارگران با تغذیه بهتر و انرژی بیشتر برای کار آماده می شوند و از سوی دیگر آنها را قانع می سازد که با دستمزد واقعی پایین تر به فعالیت بپردازند.
● روش پرداخت نقدی یارانه
براساس دیدگاه کارشناسان معتقد به تفکر نئوکلاسیک که بر نظام سیستم های قیمتی استوار است، بهترین روش پرداخت یارانه رابه صورت نقدی یارانه می دانند. در روش پرداخت یارانه اقشار برخوردار و غیر برخوردار (مرفه و پایین) به یکسان از یارانه برخوردار می شوند و برخی از کالاهایی که یارانه به آن تعلق می گیرد نظیر بنزین ، خانواده های مرفه تر بیشتر بهره مند می شوند ، حال آنکه یارانه ها به صورت نقدی بایستی به افراد خاصی تعلق گیرد.سئوال این است که مکانیزم شناسایی افراد خاص و آسیب پذیر چیست؟ پیامدهای پرداخت نقدی یارانه و به عبارتی آزادی سازی یکباره قیمت ها در جامعه چه پیامدهای سیاسی- اجتماعی به دنبال خواهد داشت؟ خود بحث دیگری است.
بنی اسدی در مقاله «پیامدهای نقدی یارانه» می نویسد: یکی از سیاست های اعلام شده دولت جلوگیری از بزرگ شدن و برنامه ریزی برای کوچک ساختن سازمان و تشکیلات دولت بوده است. حال ایجاد یک سیستم جمع آوری و نگهداری، بهنگام سازی و بازیابی اطلاعات اقتصادی مردم ، کار عظیم گسترده ای است که خود به بزرگ شدن دولت می انجامد و از این رو با سیاست کوچک سازی دولت در تضاد است.(بنی اسدی؛ ۱۳۸۷) همچنین وی به امکان گسترش فساد، تشویق مصرف گرایی به جای افزایش تولید، وابسته کردن مردم به دولت ، گداپروری و ناکارآمدی نظام برنامه ریزی متمرکز از پیامدهای نقدی شدن یارانه اشاره می کند.
● انتقادات وارده به نقدی شدن یارانه
- با لا رفتن تورم
- افزایش شدید پرش قیمت و به دنبال ان عدم اطمینان از کنترل قیمت ها در مراحل بعد
- تشویق به مصرف گرایی به جای افزایش تو لید
- وابسته کردن مردم به دولت
- ناکارامدی نظام برنامه ریزی متمر کز
- تهیه اطلا عات مربوط به در امد خانور مشکل است
- به خاطر نو سانات درآمدی به روز نگه داشتن اطلاعات بسیار پر هزینه و گاهی اوقات غیر قابل دسترس است
- بزرگتر شدن دولت
● نتیجه:
طرح هدفمند کردن یارانه ها یکی از مهم ترین محورهای طرح تحولات اقتصادی ، مورد توجه کارشناسان و صاحب نظران اقتصادی و سیاسی قرار گرفته است. انتقادات و نقدهای آنان بدور از فضای احساسی و سیاسی مد نظر قرار گیرد. باید توجه داشت که پرداخت نقدی یارانه ها و آزادسازی یکباره قیمت اجناس و کالاها تشنج زا است آثار و پیامدهای احتمالی آنرا مدنظر قرار داد. به همین دلیل و برای حل این چالش کارشناسان پیشنهاد می کنند:
- حذف یارانه ها به تدریج صورت گیردتا از انتظارات تورمی آن جلوگیری شود.
- در دوره حذف یارانه (دوره گذار) اقشار آسیب پذیر مورد حمایت جدی قرار گیرند. سبد کالاها و اجناس در اختیار آنان قرار گیرد.
- از دیدگاه های کارشناسان و صاحب نظران جامعه شناسی ، روان شناسی، علوم سیاسی در تهیه و اجرای این طرح استفاده شود.

تهیه و تنظیم: محمد خو جم لی
منابع:
۱-احمدی، محمد،(۱۳۸۷) هدفمند کردن یارانه ها، در سایت آفتاب.
۲-بنی اسدی، محمد حسین،(۱۳۸۷) پیامدهای پرداخت نقدی یارانه ها، روزنامه کارگزاران، ۱۰شهریور.
۳-بیدآباد، بیژن، (۱۳۸۵) اصابت یارانه ای ، ماهنامه اقتصاد، ۳۰بهمن ماه.و در سایت آفتاب
۴-مظهری ، علی(۱۳۸۵) اقتصاد سیاسی یارانه ها ، روزنامه اعتماد،۲۴بهمن ماه.
۵- بی نام، (۱۳۸۷) معانی مختلف یارانه ، روزنامه ایران، ۹شهریور ماه.