مردم بالاخره کی پول می‌گیرند؟!

طرح بزرگ تحول اقتصادی یا طرح پرداخت نقدی یارانه‌ها اولین‌بار در پیام نوروزی محمود احمدی‌نژاد در آغاز سال ۸۷ مطرح شد. این موضوع اگرچه در پیام مزبور به‌صورت سربسته بیان شد اما پس از پایان تعطیلات نوروزی، یکی از خبرگزاری‌های نزدیک به دولت به نقل از یک مقام آگاه، از آغاز هدفمند کردن یارانه‌ها و پرداخت مرحله به مرحله یارانه‌های نقدی به‌عنوان یکی از طرح‌های بزرگ اقتصادی که احمدی‌نژاد وعده آن را در ابتدای سال داده، خبر داد.
به نوشته این خبرگزاری، در اولین مرحله اجرای این طرح، یارانه حامل‌های انرژی از جمله بنزین به‌صورت نقدی در حساب همه افراد واریز خواهد شد و به‌تدریج افراد پردرآمد از مشمولین دریافت یارانه انرژی حذف می‌شوند. در مراحل بعدی یارانه کالاهای اساسی از قبیل گندم و نان مشمول طرح یارانه نقدی می‌شود. این یارانه به حساب هر فرد که براساس کد ملی در یکی از بانک‌ها افتتاح می‌شود، واریز خواهد شد.
سابقه پرداخت نقدی یارانه‌ها و طرح هدفمند کردن آن در دولت‌های قبلی هم مطرح بود اما هرگز مجال اجرا پیدا نکرد. تنها در دوره موسوم به سازندگی، اقدام به پرداخت نقدی یارانه مرغ و تخم‌مرغ شد که با شکست روبه‌رو شد و پس از حذف یارانه تنها یک‌بار یارانه نقدی به مردم پرداخت شد.
این سابقه و هم‌چنین دغدغه‌هائی از جمله چگونگی پرداخت نقدی، عوارض و پیامدهای ناشی از پرداخت نقدی به مردم از جمله افزایش نقدینگی و به ‌تبع آن تورم، چگونگی حذف یارانه‌ها و عواقب آن و ... از جمله مسائلی است که طرح اقتصادی دولت را با اما و اگرهای فراوان روبه‌رو می‌کند. از سوی دیگر هم‌زمان با اعلام طرح دولت، موضوع تغییر وزیر اقتصاد هم مطرح شد و بعضی علت اصلی این تغییر را عدم موافقت داود دانش جعفری با طرح تازه دولت و غیرعلمی و غیرکاشناسی دانستن آن، عنوان کردند.
نمایندگان مجلس، کارشناسان و صاحب‌نظران اقتصادی و سیاسی از جمله افرادی بودند که نسبت به طرح دولت، عکس‌العمل نشان داده و هریک از زاویه‌ای خاص به نقد و بررسی طرح و پیامدهای ناشی از آن پرداختند. تشکیل کمیسیون ویژه‌ای در مجلس، نشان از حساسیت موضوع و اجرای طرح دارد. از نظر بسیاری، اگر طرح‌ خام دولت مورد مطالعه قرار بگیرد و منجر به افزایش نقدینگی و تورم نشود و در ضمن حق مردم هم به‌صورت حداکثری محقق شود می‌تواند طرح خوبی باشد.
واقعیت این است که در بسیاری از موارد یارانه‌های اختصاص یافته هدر می‌رود و به‌درستی به‌دست مردم نمی‌رسد. برای مثال یارانه پرداخت شده به نان، به دلیل کیفیت پائین آرد و نان در کشور، موجب هدر رفتن منابع یارانه‌ای می‌شود.
از سوی دیگر در بخشی از یارانه‌ها، مصرف‌کننده واقعی مردم نیستند و یارانه تخصیص‌ یافته به شکلی ناعادلانه مصرف می‌شود مثلاً در مصرف سوخت، همواره این موضوع مطرح است که قسمت اعظم این یارانه توسط افراد متمول مورد استفاده قرار می‌گیرد. آمارها هم این موضوع را نشان می‌دهد که در حقیقت دهک‌های پائین درآمدی جامعه سهم کمی از یارانه‌ انرژی دارند. هدفمند کردن یارانه‌ها هم‌چنین به متعادل کردن مصرف کالاها هم می‌انجامد چراکه وقتی کالائی به قیمت واقعی عرضه می‌شود مردم در تهیه و مصرف آن دقت بیشتری می‌کنند، قاچاق‌ آن به کشورهای همسایه کمتر می‌شود و جلوی سودجوئی‌ها و سوءاستفاده‌ها گرفته می‌شود. برمبنای این مسائل است که همواره طرح هدفمند کردن یارانه‌ها و پرداخت نقدی آن به مردم، به شمشیر دو دمی تشبیه می‌شود که در استفاده از آن باید دقت نمود. به عبارت بهتر آن‌چه مهم است چگونگی اجرای این طرح است و کمتر کسی به این‌که باید یارانه‌ها هدفمند شود انتقاد دارد و ایراد وارد می‌کند.
پس از اعلام دولت مبنی بر این‌که خانواده‌های مختلف جامعه باید فرم‌هائی را پر کنند که براساس آن، اقشار جامعه به سه سطح درآمدی تقسیم‌بندی می‌شوند و هر سطحی مقدار مشخص شده‌ای از یارانه دریافت می‌کند، موضوع دیگری هم مطرح شد: این‌که دولت چگونه می‌خواهد برنامه‌ریزی کند؟ این‌که یارانه‌ها به چه کسانی پرداخت می‌شود؟ به‌نظر بعضی از کارشناسان همه مردم باید از یارانه‌ها برخوردار شوند و تقسیم یارانه‌ها بین مردم باید میزان مساوی باشد تا مردم احساس دوگانگی نکنند. تفاوت قائل شدن میان مردم هم موجب آسیب‌های جدی اجتماعی خواهد شد و هم ـ با توجه به نامشخص بودن ملاک‌های طبقه‌بندی ـ می‌تواند موجب بی‌عدالتی بیشتر در مصرف یارانه‌ها شود.
با فرا رسیدن زمان تکمیل و تحویل فرم‌های مورد نظر دولت، این‌گونه به‌نظر رسید که مردم ـ علی‌رغم انتظار دولتمردان ـ استقبال چشمگیری از این فرم‌ها نکردند به‌نحوی که در زمان مورد نظر برای تحویل فرم‌های خانوارهای یک تا سه نفره، تنها یک سوم از ۶ میلیون خانوار با این شرایط نسبت به تحویل فرم خویش اقدام کردند.
حذف تدریجی یارانه‌ها از مهم‌ترین مسائل در اجرای چنین طرحی است. تجربه کشورهای دیگر دنیا گویای این نکته است که روش صحیح حذف تدریجی یارانه‌ها در کنار اجرای صحیح تغییر روش پرداخت آنها است. این نکته‌ای است که علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی هم بر آن تأکید کرده و در یکی از سخنرانی‌هایش، از طرح پرداخت نقدی یارانه‌ها به‌عنوان جراحی یاد کرده است که معلوم نیست چه‌قدر خونریزی دارد. به گفته وی تنها با حذف تدریجی یارانه‌ها امکان اجرای این طرح وجود دارد و در غیر این‌صورت دردسری که به وجود می‌آید، قابل تحمل نیست. این‌جاست که دو حالت بیشتر پیش روی دولت نهم نیست؛ یا این‌که به نظرات و دغدغه‌ها توجه کند و با طی مراحل کارشناسی، نسبت به حذف تدریجی یارانه‌ها اقدام کند که در این‌صورت، مطمئناً پرداخت نقدی یارانه‌ها به عمر دولت نهم کفاف نمی‌دهد و یا این‌که بنابه آن‌چه در نظر دارد قبل از فرارسیدن موعد انتخابات ریاست جمهوری، اولین پرداخت نقدی یارانه را به مردم انجام دهد که در آن‌صورت معلوم نیست این یارانه تا چه اندازه عادلانه تقسیم شده است؟ و آیا پرداخت نقدی یارانه در دوره بعدی ریاست جمهوری ادامه می‌یابد یا خیر؟

محمدحسین روانبخش

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده