یارانه کشاورزی از تولید تا مصرف

پرداخت یارانه، عمده ترین سیاست حمایتی دولت است كه در بخش تولیدی، مصرفی و خدماتی اعمال می شود. بررسی روند پرداخت یارانه ها در دوره سال های ۱۳۵۲ تا۱۳۷۸ نشان می دهد یارانه های پرداختی به بخش كشاورزی به شدت افزایش یافته است. اما سهم یارانه های تولیدی نسبت به یارانه های مصرفی و خدماتی بسیار كم است. پس از انقلاب اسلامی و با شروع جنگ تحمیلی و تحریم های اقتصادی علیه ایران، تكیه دولت به بخش كشاورزی بیش از پیش افزایش یافت. همین موضوع سبب شد تا یارانه تولیدی این بخش بیشتر شود.
پس از پایان جنگ اگرچه حجم یارانه بخش كشاورزی رشد قابل توجهی یافت اما سهم یارانه های تولیدی از كل یارانه های بخش در این دوره و بویژه در برنامه های اول و دوم توسعه، به شدت كاهش یافت. بنابراین بدیهی است برخلاف سیاست تأكید بر محوریت بخش كشاورزی، یارانه ها عمدتاً به سمت مصرفی و خدماتی هدایت شد، كه متناقض با سیاست های خودكفایی و حمایتی بخش كشاورزی است. از سوی دیگر، به نظر می رسد یارانه های پرداختی به تولیدكنندگان در بخش كشاورزی برخلاف روش حمایتی از مصرف كنندگان نه تنها برای تعدیل شكاف میان طبقات اجتماع صورت نمی گیرد، بلكه برای تأمین اهداف اقتصادی مانند رشد اقتصادی، كاهش خروج ارز، افزایش درآمد روستاییان و در نهایت، كاهش مهاجرت از روستا به شهر انجام گرفته است.
مسأله مهم تر این كه یارانه های بخش كشاورزی به چه صورت كاراتر است؟ اگر این یارانه به نهاده های كشاورزی اختصاص یابد یا به میزان تولید و عرضه محصول كشاورز به صورت كمك های بلاعوض و جایزه یا به مصرف كنندگان محصولات كشاورزی تعلق گیرد.
● یارانه نقدی
یارانه نقدی می تواند به ۲ صورت باشد یكی این كه، دولت هر سال به زارعان و كشاورزان نسبت به تعداد افراد خانوار مبلغی را اختصاص دهد. چنانچه این اقدام صورت گیرد نمی توان گفت هدف كمك به توسعه بخش كشاورزی است، بلكه این روش حمایتی كاملاً پوسیده و قدیمی است كه در نهایت ابزاری برای نابودی بخش كشاورزی و از همه مهم تر خود كشاورزان است و هیچ اثری نیز بر افزایش تولید ندارد (شبیه به اثر مالیات ثابت) همچنین شناسایی گروه های هدف نیز نامشخص است و در نهایت منجر به تخصیص غیربهینه منابع خواهد شد.
● یارانه بر میزان تولید
با برقراری رابطه مستقیم بین یارانه و میزان تولید به خصوص همراه با اجرای سیاست تضمین خرید، هم می توان گروه های هدف را به آسانی شناخت و هم تأثیر بسیار مثبتی بر میزان تولید گذاشت، چنانچه كشاورز و تولیدكننده در ازای تولید بیشتر، از یارانه و تسهیلات بیشتری برخوردار شوند. مطمئناً تلاش برای افزایش تولید به صورت جدی صورت می گیرد و از طرف دیگر تقسیم كار منطقی تری در بخش كشاورزی به صورت خود كار انجام می شود، به طوری كه تولیدكنندگانی كه از سطح تولید و نهاده های بیشتری برخوردارند می توانند بهره وری زمینها و سطح منابع را بالاتر ببرند همچنین برای اجاره و یا مشاركت با تولیدكنندگان خرده پا انگیزه بیشتری پیدا می كنند، قیمت های بیشتری پرداخت می كنند و كشاورزان خرده پا و كم زمین نیز نفع خود را در این می بینند كه به جای زراعت مستقیم به كار روزمزد برای تولیدكنندگان بزرگ بخش مشغول باشند و همچنین سود ثابتی نیز در ازای در اختیار دادن منابع تولیدشان دریافت كنند. در كل اثرات اجرای سیاست یارانه بر میزان تولید، به صورت افزایش میزان تولید، تخصیص بهینه منابع و تقسیم كار اصولی و منطقی بین كشاورزان است.
● یارانه بر مصرف محصولات كشاورزی
اصولاً از نظر اقتصاد كلان مشكل عمده اقتصادی كشور ما در بخش عرضه است نه در بخش تقاضا، در اقتصاد كشورهای پیشرفته عرضه بسیاری از كالاها از تقاضایشان بیشتر است و مشكل عمده آنها نبود تقاضاست. بنابراین اگر در مقطعی نیز دولت هایشان برای تشویق به خرید و افزایش تقاضا، سیاستی در پیش بگیرد ممكن است از ابزار یارانه به مصرف استفاده كند كه البته ناكارآمدی این سیاست هم تا حد زیادی مشخص شده است. اما در كشور ما كه بیشتر كالاها با مازاد تقاضا روبرو هستند، بخصوص در محصولات كشاورزی كه بسیاری از آن ها برای جوابگویی به مصرف داخلی وارد می شوند بنابراین در چنین شرایطی یارانه به مصرف این محصولات به جای تولید آنها تا حد زیادی سؤال برانگیز است.
یارانه به مصرف كشاورزی، موجب شكاف و فاصله عظیم طبقاتی می شود به طوری كه با مصرف بیشتر، از یارانه بیشتری استفاده می شود و بیشترین مصرف نیز متعلق به طبقه مرفه جامعه است كه جزو دهك های بالای درآمدی جامعه نیز به شمار می روند و كمترین مصرف به همان طبقه كشاورز و روستایی تعلق دارد، در حقیقت با این كار دولت از كشاورزان و روستاییان مالیات گرفته و به بقیه جامعه كه عمدتاً از طبقات بالای درآمدی هستند، می پردازد. بنابراین فقرا هرروز فقیرتر و اغنیا هرروز غنی تر می شوند. این است نتیجه سیاست غلط برنامه ریزان و كارشناسانی كه با پول و سرمایه ملی همان طبقه محروم جامعه به جایی رسیده اند.
بیشتر كشاورزان و روستاییان بسیاری از محصولات اصلی خوراكی و استراتژیك را خود تولید می كنند و درحقیقت از تولیدات خود مصرف می كنند و لذا یارانه اختصاصی اصلاً شامل آنها نمی شوند چرا كه از بازار و عوامل توزیع آن را نمی خرند.
یارانه به مصرف هیچ تأثیر مثبتی برروی میزان تولید هم ندارد، یعنی ابزار تشویقی برای ترغیب كشاورزان به افزایش تولید محصولات نشان ندارد.
روش دیگر برای تخصیص یارانه به محصولات كشاورزی، یارانه به نهاده های كشاورزی یا عرضه نهاده های تولید با قیمتی پایین تر از بازار آزاد به كشاورزان است. بدین ترتیب با كاهش هزینه های تولید، فعالیت كشاورزان سودآورتر می شود، یارانه نهاده های كشاورزی بیشتر شامل نهاده هایی مانند كود، سم، بذر، ماشین آلات و غیره است.
در بحث هدفمند كردن یارانه نهاده های كشاورزی، همانند هدفمندكردن دیگر یارانه ها در اقتصاد كشور، مهم ترین مشكل نبود راهكارهای لازم برای شناسایی گروه های هدف و تخصیص بهینه منابع یارانه ای است.
بنا به گزارشی ازمجله اقتصاد ایران، میزان یارانه پرداختی دولت بابت نهاده های كشاورزی شامل كودشیمیایی، سم و بذر در سال ۱۳۸۳ به ترتیب ۱۷۹۷‎/۶ ، ۵۵۴‎/۴ ، ۱۰۰ میلیارد ریال بوده است كه در مقایسه با دیگر یارانه ها در اقتصاد كشور، رقم قابل توجهی نیست. پرداخت یارانه به نهاده های تولید تأثیرمستقیم در درآمد كشاورزان و افزایش تولید محصولات كشاورزی دارد.

هادی اكبری

منبع : روزنامه ایران