ادیسون‌های قُل‌قُل

تنباکو و زغال و فویل مورد استفاده در یک قلیان سر جمع بیشتر از ۲۵۰ تومان هزینه ندارد. اما از وقتی قلیان میوه‌ای مثل قهوه سر میز گپ‌های دوستانه شمال‌شهر رفت آن هم گران‌قیمت شد.
قلیان که یک روز با بوی تلخ تنباکوی خوانسار در انحصار پیرمردها بود، خودش را به روز کرده و امروز جوان‌تر‌ها هم چوب قلیان را به دهان می‌چسبانند و از این کارخانه تولید دود کام می‌گیرند.
برای درست کردن قلیان خوانسار مشکل زیادی وجود نداشت. بسته‌های ۵۰۰ گرمی تنباکو خوانسار برای چندین روز قلیان کافی بود. این تنباکوها خشک بودند و شیره نداشتند. آنها را در آب خیس می‌کردند و بعد بدون استفاده از فویل زغال را مستقیم روی تنباکو می‌گذاشتند. کم هزینه بودند و بیشتر پیرمردها اهل قلیان بودند. هر شب یک قلیان کافی بود.
اما تنباکوهای شیره دار نیاز به خیس کردن ندارند، هر تنباکوی ۵۰ گرمی برای افراد هفت تاهشت بار و برای سفره‌خانه‌ها تا ۱۴ بار قلیان چاق می‌کند.
قیمت یک قلیان میکس پرتقال - نعناع با مخلفات در سفره‌خانه‌ها و مراکز تفریحی گرانقیمت از ۱۵۰۰۰ تومان تا قلیان معمولی در مناطق جنوبی شهر ۵۰۰ تومان متغیر است.
طعم تنباکو در قیمت تنباکو مؤثر نیست، ایرانی یا خارجی بودن و وزن بسته‌های تنباکوی طعم دار اصلی‌ترین عوامل تأثیر گذار روی قیمت تنباکو هستند. قیمت تنباکوهای طعم دار از هر بسته ۷۰۰ تومان تا هر بسته ۱۳۰۰ تومان بسته به وزن و ایرانی یا خارجی بودن آن متغیر است. قیمت تنباکوهای قدیمی و داخلی مثل تنباکوی شیراز (که همه آن را به اسم خوانسار می‌شناسند) در بسته‌های ۵۰۰ گرمی ۴۵۰ تومان است.
کیفیت سرویس قلیان در محل‌های مختلف متفاوت است. در بعضی از جاها بشقاب آجیل و قوری چای اجزای جدایی ناپذیر قلیان هستند. فرق نمی‌کند شما فقط قلیان بخواهید یا نه. باید پول پسته‌های کهنه و ته بار را هم بدهید.
پس مانده پسته، تخمه، خرما و... سرویس شما را جمع می‌کنند و در سرویس بعدی وکیوم دستی می‌کنند و به آدم دیگری می‌دهند.
اصلی‌ترین بازار مصرف تنباکوهای میوه‌ای مصری، اردنی، ترکی و چینی و... در ایران همین سفره‌خانه‌ها هستند. نمایندگی‌های فروش این تنباکوها در ایران به سرعت در حال رشدند و ایرانی‌ها به هر علتی باز هم در صنعت بسته‌بندی پیشتازند.
یعنی تنباکوهای ایرانی فقط در ایران بسته بندی می‌شوند و در اصل همان تنباکوهای خارجی هستند. ‌ای کاش حداقل سود مرگ و بیماری جوان‌های وطنی به جیب تولیدکننده وطنی می‌رفت!
اگر سفره‌خانه‌ها سرویس قلیان ارائه ندهند، در واقع این تولید کنندگان خارجی بازار خود را در ایران از دست می‌دهند. بارها و بارها با تلاش انجمن‌های مبارزه با دخانیات ارائه سرویس قلیان در مراکز عمومی ممنوع اعلام شد، اما هر بار پس از گذشت مدت کمی باز هم صدای قلیان از سفره‌خانه‌ها به گوش می‌رسد. کسی چه می‌داند، شاید این به خاطر آن است که تعطیلی سرویس قلیان در سفره‌خانه‌ها با منافع تولید کنندگان تنباکوی خارجی هم‌خوانی ندارد.
قلیان کشی جوان‌ها فرصتی ایجاد کرد تا برخی نوآوری‌ها و اختراعات هم در این زمینه شکل بگیرد. زغال‌های خود سوز و شیمیایی، زغال لیمویی، ژل‌های اشتعال‌زا و... از اختراعات پیچیده‌ای هستند که به فرآیند دود کردن قلیان کمک می‌کنند. بازار فروش این کالاها دست کمی از بازار فروش تنباکو ندارد. اما کماکان مصرفی‌ترین و پر مصرف‌ترین کالای قلیان همان تنباکو است.
زغال‌های شیمیایی و لیمویی معمولاً حساسیت‌زا هستند، کسانی که کمی به قلیان حساسیت داشته باشند با اولین کام از قلیانی که با زغال شیمیایی درست شده به سرفه می‌افتند. معمولاً این زغال‌ها مورد استفاده شخصی دارند.
اما زغال خوب مورد استفاده سفره‌خانه دارها «زغال گز» است. این زغال حساسیت‌زا نیست، نسبت به زغال‌های شیمیایی ارزان‌تر است و برای سینه افراد هم مناسب است.
در سفره‌خانه‌ها تنباکوی ایرانی کمتر استفاده می‌شود. دلیل آن هم دلسوزی و وجدان کاری قلیان‌داران نیست. تنباکوی خارجی «کم شیره» است و زود تمام می‌شود و مشتری زودتر تخت را خالی می‌کند. اما تنباکوهای ایرانی «پر شیره» هستند و مدت بیشتری برای سوختن نیاز دارند.
در بعضی از سفره‌خانه‌ها که مشتریان نابلد دارند، تنباکوهای قلیان‌های استفاده شده را جمع می‌کنند، قسمت سوخته را از آن جدا می‌کنند و باقی تنباکوها را داخل آب می‌گذارند و فردا با تنباکوی جدید مخلوط می‌کنند و باز به مشتری می‌دهند.
تنباکوی دست دوم حسن دیگری هم دارد، کمک می‌کند تا قلیان زودتر تمام شود. مسئله خالی شدن تخت برای سفره‌خانه دارها مسئله مهمی است.
اگر تا به حال لیستی از دسته پلی استیشن تا مژه مصنوعی چینی در ذهن داشتید، قلیان چینی را هم به آن اضافه کنید تا کلکسیونتان تکمیل شود.
معلوم نیست چینی‌ها از کجا فهمیده‌اند قلیان این قدر محبوب ایرانی‌هاست. قاعدتاً در دنیا راه می‌افتند و هر جا که یک وسیله را می‌بینند به سرعت آنالیزش می‌کنند و کپی آن را می‌سازند.
اما این‌بار اشتباه نکنید، گران‌ترین قلیان‌های بازار قلیان‌های چینی هستند. قلیان‌های چوبی قدیمی ایرانی مقبول طبع جوان‌های تنوع‌طلب ما نیست. چینی‌ها قلیان‌های مدرنی درست می‌کنند. تنگ این قلیان‌ها با اشکال خاص مدرن مخروطی شکل هستند.
محل کام گرفتن قلیان را تغییر دادند و... به هر حال بازار قلیان‌های سنتی را هم از آن خود کردند. قلیان‌های سنتی در اطراف قم و شهرهای مرکزی و کویری ایران تولید می‌شدند. جنس تنگ آنها از «مواد ریخته» بود و بقیه از چوب. قلیان‌های شاه عباسی از این دست بودند که معمولاً سینی‌های خورشیدی هم داشتند.
اما چینی‌ها قلیان زدند و ایرانی‌ها وارد کردند و بازار قلیان سازی هم کساد شد. قلیان‌های مینیاتوری هم ابتکار همین عزیزان چینی هستند. این قلیان‌ها در حجم کوچک‌تری هستند. نام دیگر آنها مسافرتی است. قلیان مسافرتی برای جوان‌هایی که می‌ترسند کسی از خانواده از قلیان کشیدن آنها بو ببرد هم مناسب است. ارتفاع آنها کمتر از ۳۰ سانتی متر است و به راحتی در کشو جا می‌شود.
قیمت قلیان ثابت نیست. از دو هزارتومان برای قلیان‌های ایرانی تا ۷۰ هزار تومان برای قلیان‌های چینی متوسط متغیر است.
اما قلیان‌های چینی خاصی هم هستند که تا ۶۰۰ هزار تومان قیمت دارند. بعضی از قلیان‌های ایران قلم کاری شده و اصطلاحاً صنایع دستی هم هستند که گاه تا ۶۰۰ هزار تومان قیمت دارند. گفته می‌شود بعضی از انواع قلیان که بیشتر مورد استفاده جماعت حاشیه جنوبی خلیج فارس هستند تا هشت میلیون تومان هم قیمت دارند.
قلیان‌های مصری یا عربی بلند هستند و ارتفاع بعضی از آنها به یک و نیم متر هم می‌رسد. شاید بلندی قلیان نشانه بزرگی صاحب آن باشد.
سفره‌خانه‌ها غالباً از قلیان‌های ایرانی استفاده می‌کنند. این قلیان‌ها هرچند ظاهر زیبایی ندارند، اما کارکرد آنها از قلیان‌های چینی بهتر و قیمت آنها نسبت به مشابه چینی ارزان‌تر است.
صرف‌نظر از ظاهر قلیان، قلیانی خوب است که سوپاپ هم داشته باشد. نداشتن سوپاپ برای قلیان برای افراد ناشی باعث «سوختن» قلیان می‌شود.
داشتن کلاهک برای قلیان که روی زغال قلیان می‌گذارند باعث می‌شود زودتر دم بگیرد. همه این وسایل جانبی برای کشیدن قلیان هستند که در فروشگاه‌های خاصی به فروش می‌رسند. از همه اینها جالب‌تر فروش قطعات یدکی قلیان است،که در همین فروشگاه‌ها عرضه می‌شود.
● محمود آقا،آنتی فمینیست
دیوارهای قهوه‌خانه سبز مغز پسته‌ای رنگ شده. نیمکت‌های چوبی قدیمی کنار هم هستند و جلوی نیمکت‌ها میزهای جمع شو با رومیزی پلاستیکی انداخته‌اند. قندان‌ها و زیر سیگاری‌های استیل و استکان‌های چای قدیمی.
جلوی در بزرگ نوشته‌اند «ورود افراد معتاد اکیداً ممنوع». دیگر کسی برای درمان خروسک بچه‌اش دنبال «آب قلیون» نمی‌آید. مرد‌های سبیل کلفت پشت میز‌ها کمتر پیدا می‌شوند. دم در قهوه‌خانه هم مخزن تنباکوی خوانسار مرتب پر و خالی نمی‌شود.
جوان‌تر‌ها دوست دارند قلیان میوه‌ای بکشند. کارگر‌ها در مراکز ساماندهی کارگران فصلی شهرداری تجمع می‌کنند و دور میدان آریاشهر از کسی پول چای نمی‌گیرند.
انتهای خیابان مالک اشتر تا همین ۱۰ سال پیش چند قهوه‌خانه بود. سر موتور آب قهوه‌خانه سرابیان بود و آن طرف‌تر‌ها قهوه‌خانه صادق خان و... قهوه‌خانه صادق خان الان محل تهیه غذای خانگی شده. قهوه‌خانه دیگر پیتزا فروشی شده. اما سرابیان هنوز پا برجاست.
۴۰ سال است سماور بزرگ قهوه‌خانه هر روز روشن می‌شود و ظرف‌های دیزی کارگری هر روز روی میز است. حالا که نوشابه‌های خانواده آمده‌اند، کمتر نوشابه شیشه‌ای پیدا می‌شود. اما هنوز نوشابه شیشه‌ای اینجا هست.
محمود آقا پشت دخل نشسته، هر کسی غذا یا چای و قلیان داشته باشد پولش را روی میز محمود آقا می‌گذارد. همیشه جلوی محمود آقا یک قلیان هست.
اینجا قیمت چای ۱۰۰ تومان و قیمت قلیان ۵۰۰ تومان است. یعنی یک چای قلیان که در بعضی نقاط شهر ۱۵۰۰۰ تومان خرج دارد، اینجا با ۶۰۰ تومان تمام می‌شود. البته باید جرأت آن را داشته باشید که بتوانید زیر نگاه سنگین غریبه کش مشتریان این قهوه‌خانه بنشینید!
از محمود آقا می‌پرسیم که مشتریان چطور آدم‌هایی هستند؟ می‌گوید آدم حسابی قهوه‌خانه نمی‌آید. وقتی از این‌که آیا تا به حال پسر یا دختر جوانی هم مشتری‌اش بوده‌اند می‌پرسیم، قهقهه وحشتناکی می‌زند و می‌گوید: «جو اینها رو قبول نمی‌کنه، زن تو قهوه‌خونه چه کار داره؟» از ۴۰ سال پیش می‌گوید که عمله بناهایی که آریاشهر و جنت‌آباد امروزی را ساختند در این قهوه‌خانه استراحت می‌کردند.
غروب قلیان و چای برای این افراد برای رفع خستگی واجب بود. اهل محل هم غروب‌ها در قهوه‌خانه تجمع می‌کردند. می‌گوید ۳۰-۴۰ سال پیش تمام این منطقه چمن‌زار بود. از او می‌پرسم چرا هم‌صنف‌هایش دیگر قهوه‌خانه ندارند و او جواب می‌دهد مشتری‌ها دیگر نیستند.
این قهوه‌خانه مثل سفره‌خانه‌های جدید شیک نیست. راستی دکوراسیون قهوه‌خانه‌های سنتی مدرن از کجا آمده‌اند؟ قهوه‌خانه‌های قدیمی این شکلی نبودند. محمود آقا که به قول خودش «از وقتی چش باز کرده شاگرد قهوه چی بوده» می‌گوید هیچ قهوه‌خانه‌ای شبیه این قهوه‌خانه‌های سنتی ندیده.
آنتی فمینیست سر‌سختی است و به شدت با حضور زن در قهوه‌خانه مشکل دارد. به کسانی که قهوه‌خانه سنتی درست کرده‌اند انتقاد می‌کند. می‌گوید صنف را بدنام کردند.
● خانواده یعنی زن
عباس ۲۱ ساله کارگر یکی از سفره‌خانه‌های فرحزاد است. در مورد کارش می‌گوید که بعضی از مشتریان اذیتش می‌کنند. قلیان کش نیستند و دائم زغال می‌خواهند و قلیان را می‌سوزانند. می‌گوید اماکن به ما گیر می‌دهد. می‌آیند اینجا پنج هزار تومن می‌دهند و یه سری کارهایی می‌کنند که اماکن می‌آید و مغازه را می‌بندد.
او می‌گوید کمتر آدم میان‌سالی هست که قلیان بخواهد. «با زن و بچه باشند غذا می‌خورند، قلیان نمی‌گیرند».
می‌گوید آنها که مجردی می‌گیرند قلیان‌هایشان دو الی سه هزار تومان است. اما آنها که خانواده قبول می‌کنند تا هشت هزار تومان هم می‌گیرند. علتش را هم ریسک بالای پذیرفتن خانواده عنوان می‌کند. می‌گوید: «میان اینجا می‌شینن، یه حرکت‌هایی می‌کنند... هی تذکر می‌دیم بازم همون کار رو می‌کنن، می‌گیم برا ما دردسر می‌شه ». البته منظور او از خانواده یعنی جنس مؤنث. فرق ندارد اگر دو نفر دختر هم بیایند یعنی خانواده!
علت قیمت بالای سرویس چای و قلیان را هم همین ریسک عنوان می‌کند. می‌گوید: «کسی به مجردی‌ها گیر نمی‌دهد. ولی به ما هر دفعه گیر می‌دهند. هشت هزار تومنی که ما می‌گیریم، به خاطر جای ماست. «بیچاره می‌شویم تا یکی از اینها بیایند و بروند، یک‌بار اماکن بیاید یکی از اینها را ببیند به ما گیر می‌دهد، مغازه را می‌بندد.» از او می‌پرسم خودت هم قلیان می‌کشی، می‌گوید خیلی کم، هفته‌ای یک‌بار.
ولی هر بار که یکی از مشتریان ناشی که نمی‌تواند از قلیان دم بگیرد صدایش می‌زند، او باید به ‌اجبار قلیان بکشد.
از او می‌پرسم واقعاً سری‌های قلیان یک‌بار مصرف هستند؟ می‌گوید نه... « تو کل فرحزاد بگرد ببین کی سری قلیون بیرون می‌ریزه.... جمع می‌کنن دوباره مشما می‌زنن می‌دن دست مشتری.»

نویسنده : امیرهادی انواری

منبع : چلچراغ