عوامل اصلی شکست صادرات نرم افزار در کشور

به دلیل اهمیت نرم افزار، ارزش افزوده بالا و ویژگی های خاص آن، صادرات نرم افزار مورد توجه بسیاری از كشورهای در حال توسعه قرار گرفته است. در كشور ما نیز تلاشهای پراكنده ای صورت می گیرد اما به دلایل مختلفی چون بی برنامگی و اتخاذ رویكردهای نادرست در توسعه فناوری اطلاعات كشور توجه صنعت نرم افزار به صادرات در حال كاهش است. بهره برداری مناسب از صادرات نرم افزار مستلزم هدفگذاری صحیح و برنامه ریزی و اجرای درست می باشد.
‌‌● ویژگی های محصولات نرم افزاری
محصولات نرم افزاری دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند كه از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره كرد:
الف- امكان تكثیر سریع و آسان
ب- انتقال آسان
ج- فراگیری ( جامعیت)
د- طول عمر كوتاه : به دلیل تحولات سریع فناوری های نو و همچنین با توجه به قانون مور( با هزینه ثابت قدرت محاسباتی پردازنده ها هر ۱۸ ماه دو برابر می شود)، سرعت تحولات سیستم های نرم افزاری نیز بسیار زیاد شده است.
● ویژگی های تولید نرم افزار ( روش ها و ابزارها)
الف- فكری بودن تولید نرم افزار: تولید نرم افزار كاری است كه بیشتر به انسان های مستعد و روش های مهندسی و طراحی نیاز دارد، در حالی كه تولید محصولات سایر فناوری ها علاوه بر كار فكری، به منابع انسانی ، تجهیزات و منابع اولیه فراوان احتیاج دارند.
ب- بستر كاری ارزان و در دسترس: برای تولید نرم افزار زیر ساخت های كمیاب و گران قیمت لازم نیست.
ج- عدم نیاز به مرحله كارخانه سازی: فاصله بین محصولات نرم افزاری با مرحله تحقیقات آن بسیار اندك است در نتیجه تولید نرم افزار به صرفه تر از سایر محصولات فناوری است.
د- رونق شغلی: به دلیل فراگیری ( جامعیت) كه در قسمت ۲-۱- ج اشاره شد، بازار كار نرم افزار چه در داخل و چه در سطح جهان، بسیار بیشتر از سایر رشته ها است.
ح- سرمایه گذاری اندك: تولید نرم افزار به سرمایه گذاری اندك نیاز دارد.
و- نزدیكی صنعت با دانشگاه شرط موفقیت: كارخانه ها به دلیل نیاز به مواد خام، لازم است نزدیك معدن مربوطه احداث شوند، در حالی كه مراكز تولید نرم افزار كه بیشتر كاری فكری است، باید در مجاورت دانشگاه ها كه مراكز تولید افراد خبره می باشند ایجاد گردند، هر چند هر دو باید از یك سو به بازار وصل باشند.
● چالشهای صنعت نرم افزار:
داشتن بازار جهانی برای نرم افزار بدون فناوریها و متدولوژیهای جدید نرم افزاری، نیروهای فنی و آموزشی دیده ، استراتژی ونوآوری امكان پذیر نیست. حتی بازار محلی نیز متاثر از بازار جهانی است. وقتی مشتریان دولتی، صنعت داخلی را قبول نداشته باشند ومشتریان خصوصی محصول ارزانتری را از شركتهای خارجی ببینند، مسلما جایی برای شركتهای نرم افزاری داخل باقی نخواهد ماند، تنها امید بسیاری از این شركتها زبان بود كه با استاندارد شدن زبان فارسی و لحاظ آن در یونی كد، سنگرهای این حوره نیز به تدریج در حال تسخیر شدن است. نمونه روشن این ادعا برتری قدرتمندانه نرم افزار ویرایشگر عربی شركت مایكروسافت بر كلیه ویرایشگرهای فارسی است. ماهیت صنعت نرم افزار بر خلاف سایر صنایع، بیشتر تحقیقاتی است . در صنایع سخت افزاری پس از تحقیق وتوسعه مرحله تولید و سپس مرحله بازاریابی و فروش قرار دارد در حالیكه در صنعت نرم افزار مرحله ای به نام تولید وجود ندارد.بنابراین یكی از عوامل پویایی و رقابتی شدن صنعت نرم افزار برقراری و حفظ ارتباط با دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی نرم افزار در داخل وخارج از كشور است. در برخی از كشورها این مسئله امری رایج و جا افتاده است. حتی شركتی مثل مایكروسافت هم با دانشگاهی مثل دانشگاه واشنگتن همكاری می كندو تزهای دكتری در زمینه های مختلف موردنیازش تعریف می نماید. در پاركهای تحقیقاتی نیز معمولا سر و كله شركتها پیدا می شود و در آنجا شعبه ای را به خود تخصیص میدهند . شعبات شركتهای اوراكل و هولت پاركارد امریكایی در پارك نرم افزار هاگنبرگ اتریش نمونه ای از همكاری صنعت با مراكز تحقیقاتی خارجی است.
جدایی دانشگاهها و صنعت وتمركز صنعت بر ابزارها، روشها ومتدولوژیهایی كه مدتهاست از رده خارج شده اند. در جذب نیروی كار فارغ التحصیل دانشگاهها خلل ایجاد می كندودر نتیجه مكانیزم فرار مغزها تقویت می شود و خود صنعت نخستین ضرر كننده خواهد بود. نیروی انسانی ماهر مهمترین جز صنعت IT خصوصا نرم افزار است. این عنصر به قدری مهم است كه كشورهای پیشرفته كه از صنایع پویا برخوردارند، سالانه هزاران نفر از نیروهای نرم افزاری كشورهای در حال توسعه را جذب می نمایند. تحقیقات نشان می دهد كه ارزش كار یك برنامه نویس یا متخصص نرم افزاری عالی ۲۰ بار بیشتر از یك متخصص متوسط است .
● تاریخچه تلاشهای انجام شده در کشور
الف - كنسرسیوم ثنارای
شركت تحقیقات و توسعه صادرات نرم افزاری(ثنارای) در اواسط سال۷۷ از تجمع ۲۷ شركت نرم افزاری و با پیشنهاد و حمایت شورای عالی انفورماتیك كشور تاسیس شد جمع آوری ، تدوین و پیشنهاد استاندارد برای خدمات نرم افزاری،‌اخذ مجوز اعطای استانداردهای نرم افزاری بین المللی و تحقیقات نرم افزار و انتشار نتایج آن از طریق خبرنامه، تعدادی از موارد اساس نامه این شركت است.
ب- برج صادرات نرم افزار
در گذشته ایجاد شهرك ها و مجتمع های صنعتی، معمولا با هدف دور كردن واحدهای صنعتی از شهرها، توجه به مناطق محروم و اهدافی از این قبیل انجام می شد، اما شركت شهرك های صنعتی( وابسته به وزارت صنایع) در سال۷۸، اقدام به تخصیص مجتمعی برای توسعه صادرات نرم افزار به نام برج سهند نمود. وزارت صنایع در طرح های بعدی به دنبال ایجاد پارك فناوری نرم افزار بود.
ج- پاركهای فناوری
در سالهای ۸۰تا۸۲ تب ایجاد پارك فناوری كشور را گرفت و بسیاری از دستگاهها، به خصوص وزارت علوم، وزارت ارتباطات، و وزارت صنایع در این زمینه طرح هایی را آغاز نمودند. متاسفانه این حركت بی هدف باعث شد كه دراین مدت بسیاری از مراكز با تغییر نام و برخی دیگر بدون هدف به ایجاد پارك فناوری مبادرت ورزند. هند در مدت ۱۰ سال ۱۳ پارك فناوری ایجاد كرد در حالیكه در كشور ما در مدت ۲ سال بیش از ۲۰ پارك فناوری ایجاد شد.
د- حمایتهای دولتی
كشورهایی كه توسعه صادرات نرم افزار را به عنوان یك استراتژی برای توسعه اقتصادی خود در نظر گرفته اند، توجه و حمایت دولت ها مهمترین نقش را در این زمینه ایفا می كند این حمایت ها به طرق مختلف از جمله مطابق آنچه كه در مورد پارك فناوری نرم افزار اشاره شد، انجام می گیرد. در ایران نیز مراكز دولتی مختلف به حمایت از صادرات نرم افزار كمر بسته اند. حمایت های مالی و گمركی توسط شورای الكترونیك، جذب بودجه توسط شورای عالی انفورماتیك در قالب تبصره ۴۷ بودجه سال۷۷ و ۷۸ و ایجاد و تقویت برج صادرات نرم افزار، نمونه هایی از این حمایت ها بود.
ه- رویكرد تكفا
تكفا یك رویكرد حمایتی است كه دو بخش عمده دارد. اول اینكه پروژه های كاربری فناوری اطلاعات در دستگاه های دولتی توسط بخش خصوصی انجام شود و دوم اینكه مبالغی صرف توسعه پاركهای فناوری، SME ها و شركتها شود و شركتهایی كه به طور مشخص ۵۰۰ شركت نام برده شده در این راستا ایجاد گردد. درهر دوی این رویكردها نكاتی اساسی وجود دارد كه باید به آن اشاره نمود. همانگونه كه ملاحظه می شوداهرم اصلی حمایت دولتی در این رویكردها پول است.و درواقع طبق مدلی كه درتكفا نیز ارائه شده در عرصه IT درختان كم باری هستند و منابع سرشاری هم هست و دولت می خواهد منابع سرشار را به پای درختان كم بار بریزد و آنها را پربار كند. به عبارت دیگر می خواهد با توسعه كاربری فناوری اطلاعات عمدتا در بخش دولتی و انجام كارها توسط بخش خصوصی هم كاربری و هم صنعت را رونق دهد.
بخش خصوصی و صنعت با چهار مولفه ارتباط تنگاتنگ دارد. چهار مولفه تقاضا،فناوری ، نیروی انسانی و سرمایه گذاری در یك چرخه هم افزایی هم چرخ صنعت را به حركت در می آوردند و هم دوباره تقاضای جدید ایجاد می كنند.حمایت دولت باید در راستای استراتژی مشخصی باشد تا بتواند بخش خصوصی را حركت دهد. رونق تقاضا باعث رونق صنعت خواهد شدبنابراین دولتها سعی می كنند تقاضا را رونق دهند. برای مثال سیاست آمریكا بر این اساس بوده كه با توسعه زیرساخت‌های اطلاعاتی در سطح ملی و بین‌المللی تقاضا را رونق دهد و از آنجا به سایر مولفه‌های صنعت یعنی فناوری، نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری جهت دهد. در حالیكه هند تقاضا را از پتانسیل‌ موجود نیاز به خدمات نرم‌افزاری در سطح جهان گرفت و به صنعت خود جهت داد. اتفاقی كه در كشور ما افتاده است و با جریان تكفا مشاهده می‌كنیم این است كه در كشور ما دولت با توسعه كاربری در دستگاه‌های دولتی فرصت‌های شغلی برای بخش خصوصی ایجاد نموده است. رونق تقاضا از طریق پروژه‌های دولتی امكان‌پذیر نیست. برای مثال می‌توان چند سایت اینترنتی دولتی را با چند سایت شركت‌های خصوصی به كمك معیارهایی مقایسه كرد. آیا دولتی‌ها پول كمتری پرداخته‌اند؟ پس چرا سایت‌هایشان از كیفیت كمتری برخوردار است؟!● موانع توسعه صادرات نرم‌افزار كشور و راه‌های مقابله
صادرات نرم‌افزار كشور در سال‌های اخیر فراز و نشیب‌هایی داشته است. به دلیل اهمیت موضوع باید علل شكست در صادرات نرم‌افزار مورد بررسی قرار گیرد. در این بخش موانع اصلی توسعه صادرات نرم‌افزار به اختصار بررسی می‌شود.
الف - فقدان برنامه روشن و مشخص
همانگونه كه در مدل هند دیدیم، یك برنامه كلان هدفدار كه با واقع‌بینی تهیه شده باشد، و به درستی مورد اجرا قرار گیرد، می‌تواند پیشران خوبی برای توسعه صادرات نرم‌افزار كشور باشد. در سال‌های گذشته از طرف شورای عالی انفورماتیك و وزارت صنایع پروژه‌هایی برای این موضوع تعریف گردید و به شركت‌های بعضاً بی‌ربط خصوصی سپرده شد كه به جز هیچ ، نتیجه‌ای نداشت.
نبود هدایت و برنامه مشخص، دستگاه‌های متولی دولتی را به سوی اقدامات عجولانه و بدون هدف تحریك كرده و می‌كند كه در عمل نه تنها صادرات نرم‌افزار را گسترش نمی‌دهد كه مانع از تلاش‌های موجود نیز می‌شود.
ب- مشكلات بین‌المللی
شرایط خاص جمهوری اسلامی و تحریم‌ها و بی‌عدالتی‌های كشور های خارجی كه جهان را از منظر منافع خودشان می‌بینند و همچنین افكار عمومی كه تحت‌تاثیر شدید رسانه‌های غربی قرار دارند، مسلماً باعث فرصت‌سوزی در همه حوزه‌ها و به خصوص حوزه صادرات نرم‌افزار می‌شوند.
ج - رویكرد اشتباه بودجه‌های تكفا
همانگونه كه اشاره شد، رویكرد تكفا دادن پول به بخش دولتی و انجام پروژه ها در بخش خصوصی است. این رویكرد تنها بازار بیمار دولتی را گسترش داده و توجه معدود نگاه‌هایی كه برای صادرات به سوی خارج از كشور چشم دوخته بودند به بازار داخل جلب نمود. از آنجاییكه نیازهای اولیه این بازار عمدتاً تجهیزات یا آموزش است، بنابر این تكفا درعمل شركت‌ها را تشویق نموده تا به كارهای واسطه‌گری روی بیاورند. تداوم این رویكرد ضربه نهایی را به پیكره صادرات نرم‌افزار كشور فرود خواهد آورد.
دـ توجه سایر كشورها به این موضوع
به دلیل اهمیت موضوع صادرات نرم‌افزار و ویژگی‌هایی كه به آن اشاره شده، بسیاری از كشورها به خصوص كشورهای آسیایی در پی كسب سهم از بازار آن برآمده‌اند. این مسأله و ایجاد رقبای جدید وحتی ارزانتر و از كشور كه مشكلات ما را هم ندارند، به معنی از بین رفتن بازار بالقوه صادرات نرم‌افزار می‌باشد.
ح ـ الگوی تجارت نرم‌افزار
یكی از مهمترین مشكلات صادرات نرم‌افزار در ایران وجود تفكر مبتنی بر تولیدكننده در تجارت است. تفكری كه در آن رقابت حذف می‌شود و مشتری مجبور است یكی از دلایل این تفكر ناآگاهی مشتری است كه رفع آن نیازمند اطلاع‌رسانی قوی در این زمینه می‌باشد، چیزی كه در كشور ما وجود ندارد. در این سیستم مشتری به سراغ تولید‌كننده می‌رود و تولیدكننده است كه در تعیین قیمت و كیفیت نقش اصلی را دارد.
تفكر دیگر، تفكر جهانی تجارت نرم‌افزار، تفكر مبتنی بر مشتری است كه در آن «حق با مشتری است».تولیدكنندگان با ابزاری چون اعتبار، كیفیت و قیمت مناسب سراغ مشتریان رفته و آنها را جذب می‌كنند. با توجه به این دو تفكر، تولیدكنندگان داخلی نرم‌افزار كه مشتریان خود را دارند و جذابیت‌های دیگر بازار از جمله خرید و فروش سخت‌افزار آنها را مشغول كرده است، تنها منتظر مشتریان جدید هستند. از آن طرف مشتریان خارجی به دنبال تولیدكنندگان معتبر با كیفیت و ارزان‌قیمت هستند كه از نزدیكترین جا برمی‌گزینند. مشتریان خارجی منتظر تولیدكنندگان وتولیدكنندگان داخلی منتظر مشتریان هستند. با این بن‌بست، صادرات نرم‌افزار هیچگاه انجام نمی‌گیرد. شركت‌های محدود داخلی كه این بن‌بست را شكسته‌اند و موفق به صادرات شده‌اند، به خاطر ارتباطات و فرصت‌های ویژه‌ بازاریابی برای آنها بوده است. بنابراین لازم است گام‌های بلندی در ایجاد ارتباط و نفوذ به بازار برداشته شود.
و ـ‌ بحران نرم‌افزار و كمبود نیروی انسانی متخصص
دنیای نرم‌افزار تا كنون با دو بحران اساسی مواجه شده است. بحران نخست در اواخر دهه ۶۰ و در پی شكست بسیاری از پروژه‌های نرم‌افزاری بزرگ (و اتمام آنها با هزینه و زمانی به مراتب بیشتر از میزان پیش‌بینی شده) بروز كرد. بحران دوم در دهه ۸۰ پس از رشد سریع صنعت الكترونیك و ارزان شدن سخت‌افزار و در نتیجه به كارگیری كامپیوتر در تمام عرصه‌ها بروز كرد. كمبود نیروی انسانی لازم جهت طراحی و تولید نرم‌افزارهای موردنیاز، بارزترین نمونه بحران مذكور تلقی می‌شود. در صورتیكه برنامه درستی برای كشور تدوین شود و اهدافی برای صادرات نرم‌افزار تعیین گردد، مسلماً نیروی انسانی به مراتب كیفی‌ترو كمی‌تر از امروز موردنیاز خواهد بود.
ه - ارتباطات بین المللی و بازاریابی
برخی از صاحب‌نظران انفورماتیك مهمترین دلیل ضعف صادرات نرم‌افزار را كمبود نیروی برنامه‌نویس تلقی می‌كنند. بر اساس این نظر در یك سیستم مبتنی بر تولید، با افزایش برنامه‌نویس، میزان كار داخل كاهش می‌یابد واین خود باعث رقابت می‌گردد. ازنتایج این رقابت، افزایش كیفیت و رواج تفكر مبتنی بر مشتری خواهد بود. در نتیجه افراد و شركت‌ها از بن‌بست خارج شده و برای یافتن كار مجبور به بازاریابی خارجی و برقراری ارتباطات بین‌المللی می‌گردند. پس باید دولت در تربیت برنامه‌نویسان ماهر اقدام كند.
هرچند كلیت این نظر درست است ولی اشكالاتی نیز بر آن وارد است: این طرح درصورت درستی یك طرح درازمدت چندین ساله است؛ در حالیكه شركت‌ها بیشتر متمایل به طرح‌های كوتاه‌مدت هستند. مهاجرت برنامه‌نویسان زبده به خارج از كشور یكی از مهمترین موانع این طرح است. همچنین گستردگی كار نرم‌افزار (خصوصاٌ نرم‌افزارهای بی‌كیفیت كه برای ادارات دولتی ساخته می‌شود) و افزایش روز‌افزون نیاز به آن با مقوله كمبود كار داخلی در تضاد است و تا موقعی كه بر كیفیت نرم‌افزار تولید داخل، نظارتی اعمال نشده و سفارشات دولتی از طریق مناقصه و رقابت واقعی ارایه نشوند، این طرح به نتیجه موفق نهایی دست نخواهد یافت. حال كه قرار است در نهایت شركت‌ها به بازاریابی تن دردهند، بهتر است از هم‌اكنون بودجه‌ها به جای تحقیقات گسترده، در این اقدام عملی هزینه شود و نهادهایی كه خود را متولی نرم‌افزار می‌دانند، با تربیت بازاریابانی زبده و ایجاد دفاتر بازاریابی و گسترش ارتباطات بین‌المللی به دنبال جذب سفارشات خارجی باشند. خصوصاً آنكه بازاریابی، با توجه به تفكر مبتنی بر مشتری، راه‌هایی پرهزینه داشته و نیازمند كمك دولت است.
قطعاً صادرات نرم‌افزار با مشكلات عدیده‌ای روبروست و باید برای رفع همه آنها اقدام نمود. بایستی با شناسایی مشكلات و ارایه و پیگیری راه‌حل‌های عملی و فوری، طلسم ركود صادرات نرم‌افزار را شكست و در مراحل بعدی با استفاده از تجربه و انگیزه مضاعفی كه به دست خواهد آمد به فكر شناسایی و رفع مشكلات ریشه‌ای و فرهنگی و غیره افتاد. نكات كلیدی دیگری نیز می‌تواند راهگشای تجارت و صادرات نرم‌افزار باشد. خدمات نرم‌افزاری، مانند نصب و نگهداری سیستم‌ها و شبكه‌ها در محل، امری فراموش شده در كشور ما است. خوب است بدانیم كه هند بیشترین درآمد نرم‌افزارش را از طریق خدمات پیشرفته نرم‌افزار به دست می‌آورد. راه‌كار دیگری كه بایستی مورد توجه قرار بگیرد. استفاده از اهرم سفارش‌های دولتی در جهت تشویق شركت‌های نرم‌افزاری به صادرات است. بازار عمده این شركت‌ها همچنان دولت است و اگر شركت‌هایی كه صادرات بیشتری دارند در اولویت قرار بگیرند به نفع كشور و بقای صنعت نرم‌افزار در دنیای متحول آینده است.
● نتیجه‌گیری
در این مقاله پس از بررسی جایگاه نرم‌افزار در عصر حاضر، به ضرورت داشتن یك صنعت نرم‌افزار قوی كه در كلاس جهانی فعالیت كند و با شركت‌هاای بزرگ دنیا به رقابت بپردازد پی بردیم. داشتن چنین صنعتی نیازمند تمهیداتی از جمله برنامه‌ریزی دولتی،‌ وضع قوانین و استانداردهای مناسب،‌ایجاد نیاز، استفاده از لبه فناوری، بهره‌گیری از نیروهای كارآمد از طریق تقویت ارتباط دانشگاه و صنعت می‌باشد. صنعت نرم‌افزار ماهیت منحصر به فردی دارد، به طوریكه در این صنعت مرحله تولید انبوه یا كارخانه‌ای تقریباً وجود ندارد؛ در نتیجه مهمترین قسمت پروژه‌های نرم‌افزاری تحقیق و توسعه است. تحقیق و توسعه در صنعت و پژوهش‌های كاربردی دانشگاهی مكمل یكدیگرند لذا دانشگاه می‌تواند در صنعت نرم‌افزار اثربخشی فوق‌العاده‌ای داشت باشد. رویكردهای دولت و به خصوص تكفا در حمایت از صنعت نرم‌افزار باعث تغییر نگاه شركت‌‌ها از بازار پر از مخاطره خارج به بازار امن دولتی در داخلی شده است كه این امر بزرگترین چالش برای صادرات نرم‌افزار كشور است.

سید علی اكرمی فر*
*دفتر همكاری های فناوری ریاست جمهوری

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی ITanalyze