صادرات نرم‌افزارهای تولیدی در ایران

در شرایط كنونی اقتصاد ایران با توجه به رویكرد مسئولان كشور در جهت توسعه صادرات غیرنفتی و كاهش وابستگی به درامدهای نفتی، مسئله صادرات خدمات اهمیتی ویژه، یافته است. از جمله بخش‌هایی كه با عنوان خدمات نوین در چند سال گذشته به بازار صادرات راه یافته است نرم‌افزار می‌باشد. به دلیل نیاز كم بازار نرم‌افزار به سرمایه‌گذاری كلان و استوار بودن این بخش بر نیروی انسانی متخصص، نرم‌افزار در برخی كشورهای در حال توسعه مانند هند، به یكی از عمده راه‌های كسب درامد ملی از راه صادرات تبدیل شده است. در این مقاله، سعی می‌شود با تبیین جایگاه كنونی ایران در بازار نرم‌افزار و بیان مختصری از تجربه كشور هند در این زمینه، راهكارهایی ارائه شود كه به توسعه و شكوفایی سهم نرم‌افزار در سبد صادرات ایران، منتهی شود.
● جایگاه كنونی نرم‌افزار در ایران
در چند سال گذشته، دنیا شاهد انقلاب انفورماتیكی و اقتصاد دیجیتالی بوده كه در جهان به وقوع پیوسته و ایران نیز همچون دیگر كشورها بی‌تأثیر از این تغییرات نبوده است. در ابتدای شكل‌گیری انقلاب انفورماتیك، همه تلاش‌ها به تولید زیرساخت‌ها و سخت‌افزار در مورد نیاز این ساختار جدید، معطوف بوده است. ایران به علت دارا بودن سطح پایین فناوری نسبت به كشورهای توسعه یافته نتوانست در بازارهای جهانی این بخش، سهمی را به خود اختصاص دهد و تنها به وارد كردن این زیرساخت‌ها و ایجاد بستری مناسب برای حركت به سوی اقتصاد نوین مشغول بوده است. باید توجه داشت كه اگر از این بستر به نحو مناسبی در جهت بهبود وضعیت اقتصادی كشور استفاده نشود، همه فعالیت‌های سال‌های گذشته در جهت آماده كردن این زیرساخت‌ها، اتلاف می‌شود و بی‌نتیجه می‌ماند. بنا به نظر كارشناسان، حلقه مفقوده در كاربرد منابع سخت‌افزاری و زیرساختی موجود را نرم‌افزارهایی تكمیل می‌كنند كه بتوانند وظایف و خدماتی كه سال‌ها به صورت دستی انجام می‌شدند را روی صفحه رایانه بنشانند. اكنون كه از لحاظ سخت‌افزاری، امكان پیشرفت در عرصه فناوری اطلاعات در كشور فراهم شده است باید با تدابیر لازم در جهت تهیه نرم‌افزارهای مورد نیاز در كشور اندیشید و حتی پا را فراتر گذاشت و با توجه به پتانسیل‌های زیادی كه كشور از آن برخوردار می‌باشد برای صادرات نرم‌افزار به دیگر كشورها برنامه‌ریزی كرد. با توجه به اینكه هنوز سرمایه‌گذاری قابل توجهی در كشور برای صادرات نرم‌افزار انجام نشده است، شاهد برداشتن گام‌هایی هستیم كه شاید روزنه امیدی در میان صادرات غیرنفتی ایران به‌شمار رود.
ایران در سال ۸۲، حدود ۱۱ میلیون دلار صادرات نرم‌افزار داشته است كه این مبلغ بسیار پایین‌تر از ظرفیت‌های موجود در كشور می‌باشد. در مجموع ۲۰ شركت برتر تولید و پشتیبانی نرم‌افزارهای سفارشی در ایران مشغول به كار هستند كه هدف اولیه تولید این شركت‌ها بازار داخلی است زیرا در این زمینه مازاد تقاضا وجود دارد. البته كارشناسان معتقدند در حال حاضر با توجه به مشكلات صادراتی نرم‌افزار، بسیاری از نرم‌افزارهای تولیدی یا به صورت غیرقانونی از كشور خارج می‌شود و یا از طریق شبكه اینترنت به خارج از كشور منتقل می‌شود. از دیگر سو، به علت شفاف نبودن قوانین در پرداخت مالیات، بسیاری از شركت‌های صادركننده نرم‌افزار، آمار درستی از فعالیت‌های خود منتشر نمی‌كنند. همه این عوامل موجب شده است تا آمار رسمی ارائه شده در این خصوص، دقت لازم را نداشته باشد و صادرات بخش نرم‌افزار را بسیار كمتر از میزان واقعی آن نشان دهد.
● طبقه‌بندی محصولات نرم‌افزاری
محصولات صادراتی نرم‌افزاری به ۲ گروه عمده تقسیم می‌شوند:
۱) كالای نرم‌افزاری:
محصولی (بسته نرم‌افزاری) كه متناسب با یك نیاز یا كاربرد عمومی طراحی و تدوین شده و از طریق واسطی سخت‌افزاری مانند CD به بازار عرضه می‌شود. موارد زیر در رده كالاهای نرم‌افزاری قرار می‌گیرند:
▪ نرم‌افزارهای كاربردی كه از استقلال نسبی، نسبت به قوانین و مقررات كشورهای مختلف برخوردار می‌باشند.
▪ نرم‌افزارهای پایه و یا ابزار تولید نرم‌افزار
▪ نرم‌افزارهایی با كاربرد عمومی مانند نرم‌افزارهای علوم قرآنی، آموزش زبان و ادبیات، ایران شناسی و...
۲) خدمات نرم‌افزاری:
محصولی كه براساس سفارش ساخت معینی، تولید و عرضه می‌شود. تمام فعالیت‌های مطالعاتی، تجزیه و تحلیل، طراحی، ساخت، آزمایش، اجرا، راه‌اندازی و ارائه خدمات پشتیبانی به عنوان خدمات نرم‌افزاری شناخته می‌شوند.
كالاها و خدمات نرم‌افزاری، ویژگی‌هایی دارند كه آنها را از دیگر كالاهای تجاری حتی خدمات فنی و مهندسی كه از لحاظ قانونی در بر دارنده خدمات نرم‌افزار می‌باشد، متمایز می‌كنند. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:
▪ نرم‌افزار، حاصل اندیشه و تفكر است و در تولید محصول نرم‌افزاری، به‌طور كلی نیروی انسانی متخصص، عامل اصلی است نه ماشین‌آلات و فرایند تولید و ساخت.
▪ تولید نرم‌افزار در مقایسه با تولید محصولات صنعتی و كشاورزی، سرمایه‌بر نیست و با حداقل سرمایه و امكانات قابل عرضه می‌باشد.
▪ سرعت رشد و تحول فناوری ساخت نرم‌افزار و محیط‌های بهره‌برداری آن با دیگر رشته‌های صنعتی و مهندسی قابل مقایسه نیست.
▪ آخرین فناوری‌های تولید نرم‌افزار، براحتی قابل حصول می‌باشد و عقب‌ماندگی فناوری در تولید نرم‌افزار بین كشورهای در حال توسعه و پیشرفته مشكل زیادی را ایجاد نمی‌كند.
▪ نرم‌افزار، موجودی زنده و محصولی است كه پس از فروش (صادرات) باید سرپا نگه داشته شود. بنابراین نرم‌افزار كالایی است كه۲ بازار دارد: ۱. بازار آشكار (فروش) ۲. بازار پنهان (پشتیبانی)
▪ نرم‌افزار، فاقد قلمرو گمركی است و به آسانی می‌تواند از نقطه‌ای به نقطه دیگر جهان ارسال و عرضه شود.
● تجربه كشور هند در صادرات نرم‌افزار
میزان صادرات محصولات نرم‌افزاری در هند با رشد قابل توجهی در سال‌های اخیر همراه بوده است. عرضه فراوان نیروی كار متخصص در زمینه IT با دست‌مزدهای پایین و مسلط به زبان انگلیسی از جمله عواملی است كه موجب شده تا هند بتواند سهم قابل توجهی از بازارهای جهانی نرم‌افزار را به خود اختصاص دهد، اما یكی از مهم‌ترین عواملی كه در شكل‌گیری این پیشرفت در كشور هند نقشی بسزا دارد، تأسیس پارك تكنولوژی نرم‌افزار (STPI) در این كشور می‌باشد. STPI، مؤسسه‌ای است كه از ۱۹۹۱ توسط وزارت تكنولوژی اطلاعات هند MIT راه‌اندازی شده و هدف اصلی آن ارتقای صادرات خدمات و نرم‌افزار در هند می‌باشد. این مؤسسه تاكنون ۱۹ شعبه دیگر در ایالت‌های مختلف هند دایر كرده است. مكانیزم‌های راهبردی كه سازمان (STPI) در جهت تقویت و توسعه فناوری از آن بهره می‌برد عبارتند از:
▪ صدور مجوز به متقاضیان بدون ارجای آن به مراكز محلی
▪ معافیت از تعرفه گمركی در جهت واردات مورد نیاز
▪ معافیت از مالیات‌های محلی برای فروش محصولات در داخل
▪ اجرای سرمایه‌گذاری شركت‌های خارجی تا سقف ۱۰۰ درصد
▪ معافیت از مالیات بر درامد تا سال ۲۰۱۰
▪ اتصالات ارتباط داده قوی
▪ ارائه مجوز صادرات در مراكز محلی
برخی اهداف بلندمدت STPI را می‌توان به این صورت ذكر كرد: تشویق به ایجاد واحدهای STPI در شهرهای كوچك به دلیل وجود نیروی كار ارزان و كم‌هزینه، راه‌اندازی شبكه فیبر نوری به جهت اینكه با افزایش ارتباطات شبكه ماهواره‌ای قادر به ارائه پهنای باند مورد نیاز نخواهد بود و شركت گسترده در نمایشگاه‌های بین‌المللی برای ارائه محصولات نرم‌افزاری و جذب بازار.
● ارائه چند راهكار
با توجه به خصوصیات ذكر شده در مورد محصولات نرم‌افزاری و تجربه كشور هند در زمینه صدور این محصولات می‌توان به راهكارهایی اشاره كرد كه اهتمام به تحقق بخشیدن آنها می‌تواند در رشد و شكوفایی استعدادهای بالقوه كشور در زمینه صادرات نرم‌افزار كمك بسزایی داشته باشد.
۱) تدوین راهبرد بلندمدت در جهت توسعه صادرات نرم‌افزار
صنعت نرم‌افزار به دلیل ماهیت كاملاً تخصصی و فرایند تولید پیچیده صنعتی، زمان‌بر محسوب می‌شود. برای موفقیت در این صنعت باید برخلاف دیدگاه تجاری شتاب‌زده در واسطه‌گری، سرمایه‌گذاری لازم را بدون انتظار بازگشت فوری آن انجام داد. گسترش صادرات در زمینه نرم‌افزار با توجه به شرایط موجود در كشور نمی‌تواند حركتی خودجوش و موفق باشد. تدوین برنامه راهبردی توسعه صادرات نرم‌افزار با مشاركت متقابل نهادهای ذیربط دولتی و تشكل‌های صنفی و حرفه‌ای ضروری می‌باشد.
۲) به كارگیری سیستم كیفیت و حفظ استانداردهای جهانی
شركت‌های نرم‌افزاری موجود به استثنای معدودی از شركت‌ها، فاقد نظام تضمین كیفیت می‌باشند. برای موفقیت در بازارهای جهانی باید استانداردها و الزامات بازار جهانی نرم‌افزار را پذیرفت و در همان سطح عمل كرد. این موضوع در همه جنبه‌های كار یعنی تولید، بازاریابی، مدیریت پروژه، موارد حقوقی و قانونی و... وارد است.
۳) اعطای تسهیلات
توسعه صادرات نرم‌افزار، در گرو سازماندهی متناسب در همه زمینه‌های تولید، بازاریابی، فروش و پشتیبانی (خدمات پس از فروش) در شركت‌های نرم‌افزاری است و دولت باید با ارائه تسهیلات مناسب با فرایند صادرات نرم‌افزار، شركت‌های مشغول به این كار را در همه مراحل، یاری كند. متأسفانه در حال حاضر این تسهیلات به میزان كافی ارائه نمی‌شود.
۴) ارتقای سطح شركت‌های نرم‌افزاری
شركتی كه قدم در راه صادرات می‌گذارد باید با نگرش دیگری سازمان یابد. رقبای این شركت، دیگر شركت‌های داخلی نیستند و باید توانایی رقابت با شركت‌های فرامرزی را داشته باشد. از جمله فعالیت‌هایی كه برای ارتقای سطح این شركت‌ها می‌توان انجام داد، برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی و جلب مشاركت و همكاری نیروی كار متخصص داخل كشور می‌باشد.
۵) اصلاح قوانین حاكم بر صدور نرم‌افزار
از لحاظ قانونی كالاهای نرم‌افزاری، در ردیف كالاهای صنعتی شناسایی شده‌اند و از امتیازات و تسهیلات كالاهای صنعتی بهره می‌برند. در حالی كه قانون حاكم بر صدور خدمات نرم‌افزاری، قانون و مقررات خدمات فنی و مهندسی می‌باشد. پیشتر ذكر شد كه كالاهای نرم‌افزاری خصوصیاتی دارند كه آنها را از دیگر محصولات، از جمله كالاهای صنعتی و خدمات فنی و مهندسی متمایز می‌كند و به همین علت توسعه صادرات این محصولات، نیازمند وضع قوانین و مقررات خاص خود است.

منابع:
www.softexport.ir
www.isna.ir/news
www.itiran.com
www.uiseonline.org/persian/index.aspx

منبع : ماهنامه صنعت خودرو