توصیف ویرانی ها، برآورد خسارت ها

امروزه کمتر کسی را در عرصه سیاست بین الملل می توان سراغ گرفت که در خصوص برافروزنده آتش آن جنگ هشت ساله در سپتامبر ۱۹۸۰ همچنان دچار تردید باشد. هم در طول سال های جنگ و هم بعدها در سالیان آتش بس، اسناد، مدارک و دلایل کتمان ناپذیر و مجاب کننده ای درباب جنگ افروز بودن صدام وجود داشته است؛ و این همه در حالی است که در دهه اخیر، با فرو افتادن آخرین پرده های تزویر و توطئه و تبانی در داخل مرزهای عراق، جهانیان به حقانیت دادخواهی ایرانیان در آن جنگ خوف انگیز و خونین بیشتر از گذشته پی بردند.
اینک اما پرسش ما ایرانیان از گردانندگان و اربابان این روستای عظیم جهانی چیز دیگری است: این که یک جنگ خونین و مخرب، جنگی تمام عیار که با همه ویرانی ها و آسیب هایش هشت سال تمام به درازا کشیده است، برای کشور تازه انقلاب کرده در حال توسعه ای مثل ایران چه هزینه ای دربرداشته است به راستی چه کسی می تواند تصویری حقیقی و کامل از همه آسیب های این جنگ بزرگ، در عرصه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روانی و ... ارائه دهد چگونه می توان میزان تحقیقی و حتی تقریبی این خسارت های جبران ناپذیر را محاسبه کرد و آن گاه خوش خیالانه به بحث شیرین و شادمان کننده جبران خسارت امید بست. جنگ تحمیلی، بر اقتصاد ملی، بر محیط زیست، و همچنین بر حیات مادی و معنوی مردم ایران خدشه های فراوان وار آورده است.
خسارت های وارد آمده بر زیربنای کشور چندان گسترده است که جبران بخش کوچکی از این خسارت ها نیز حتی به سالیان متمادی وقت نیاز خواهد داشت. این جنگ توانایی های اقتصادی و ظرفیت های تولیدی میهن ما را آن چنان تحلیل برده است که حتی در صورت فراهم آوردن شرایط پیش از جنگ نیز جمهوری اسلامی ایران سال ها از برنامه های عمرانی خود عقب خواهد بود. مگر آن که منابع و مساعدت های فنی عمده از هم اکنون مهیا شود. آنچه در پی خواهد آمد، گزارشی است در خصوص خسارت های وارد آمده بر میهن ما در دوران جنگ هشت ساله که توسط گروهی از کارشناسان اعزامی سازمان ملل به جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است.
این گزارش در واقع توصیفی است از گستره آن ویرانی ها و برآورد اقتصادی آن خسارت ها، و آن چنان که از متن آن نیز برمی آید، تصویری نسبتاً واقعی از آسیب های وارد شده بر کشورمان در طول سال های جنگ به دست می دهد. بخش نخست این گزارش را امروز و بخش های بعدی آن را در روزهای بعد، در همین صفحه تقدیم حضور خوانندگان گرامی خواهیم کرد
خاویر پرز دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل، در تاریخ ۳۱ جولای ۱۹۹۱ (۹ مرداد ۱۳۷۰) طی نامه ای خطاب به رئیس شورای امنیت که در سند ‎/۲۲۸۶۳ S منتشر شد، به سرپرستی معاون پیشین دبیرکل، آقای عبدالرحیم ای فرح، گزارشی از تیم کارشناسان اعزامی به جمهوری اسلامی ایران ارائه داد. وی در گزارش خود که پیرو بند ۷ قطعنامه ،۵۹۸ نسبت به موظف کردن دبیرکل سازمان ملل جهت تهیه گزارشی درباره خسارت های وارده به ایران و عراق برای کمک بین المللی به بازسازی خرابی های دو کشور و ارائه گزارش به شورای امنیت صورت گرفت، جزئیاتی از خسارات ها، ماهیت و وضعیت تلاش های بازسازی و بازدید هیأت از مناطق و تأسیسات آسیب دیده را به اطلاع شورای امنیت رساند.
در می ۱۹۹۱ تا ۲۱ ژوئن ۱۹۹۱ (۱۰ مرداد ۱۳۷۰ تا ۳۱ مرداد ۱۳۷۰) هیأتی از جمهوری اسلامی ایران بازدید کرد؛ گزارش این هیأت، در حقیقت توصیفی از وسعت خرابی ها و برآوردهای مالی خسارت های وارده به ایران بود. هیأت اعزامی، علی رغم سفر کوتاه و توقف های کوتاه مدت اعضای آن در شهر ها، مراکز و تأسیسات، تصویری نسبتاً واقعی از ویرانی ها و آسیب هایی که در طول جنگ به ایران وارد شده بود؛ ارائه داد و در گزارش خود، تلاش کرد که تا حد امکان، با تشریح وضعیت مناطق مورد بازدید و نیز گزارش هایی که از سوی مقام های ایرانی دریافت کرده بود، وسعت خرابی ها را بیان و کمبودها و نواقص اطلاعات در ایران را نیز گوشزد کند این گزارش، تقریباً از تمامی اطلاعات آماری که مقامات ایرانی در اختیار هیأت قرار داد ند، استفاده کرد.
در ادامه، به قسمت هایی از گزارش و چکیده مطالب بسنده می کنیم:
از ۲۴ استان کشور (در آن زمان)، ۵ استان صحنه جنگ بود و ۱۱ استان دیگر هدف حمله های هوایی و موشکی مکرر قرار گرفت. این ۱۶ استان، دو سوم جمعیت ۵۰ میلیونی کشور را در آن زمان در خود جای می داد. منطقه نبرد به طول ۲۰۰ کیلومتر در امتداد مرز و به عمق ۸۰ کیلومتر، عمدتاً در خاک ایران است. طبق مستندات، بیش از ۵۰ شهر و شهرستان و نزدیک به ۴ هزار روستا در این جنگ به میزان مختلف خسارت دیده اند و تعداد بسیاری نیز با خاک یکسان شده اند که باید آنها را به این تعداد اضافه کرد. در مجموع، کل واحدهای مسکونی که بنا به گزارش ها در جنگ تخریب شد، بیش از ۱۳ هزار بود. ۱۹۰ هزار واحد نیز بشدت خسارت دید.
هیأت سازمان ملل تعداد قابل ملاحظه ای از این محل ها را مورد بازدید قرار داد و خسارات وارده را تأیید کرد. این جنگ در تخریب مناطق مسکونی و غیر نظامی، تأثیر مستقیم و اسفباری داشت که بر طبق برآوردهای دولت، ۱۴ هزار غیر نظامی کشته شدند. از این تعداد، حدود ۳۷ هزار نفر نیز معلول هستند. به علاوه، در حدود یک میلیون و ۲۵۰ هزار نفر نیز مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند. همچنین، برآورد می شود، خسارت مستقیم به بخش های اقتصادی بالغ بر۴۱میلیون و ۴۸۱هزار و ۱۳۰ ریال و خسارات غیر مستقیم به مراکز اقتصادی، بالغ بر ۳۴میلیون و ۵۳۵هزار و ۳۶۰ ریال است. تأسیسات نفتی نیز که از صنایع راهبردی کشور هستند، هدف تخریب گسترده قرار گرفتند.
از آن جمله پالایشگاه آبادان که یکی از بزرگترین پالایشگاه های جهان است، به طور قابل توجهی تخریب شد. انهدام حوزه های نفتی و گازی جزیره خارک که بزرگ ترین تأسیسات بارگیری نفتی جهان است به شدت آسیب دید و توانایی این کشور را در ایجاد منابع کافی برای رفع نیازهای ملی بشدت کاهش داد. جمهوری اسلامی ایران به منظور مقابله با این شرایط، بلافاصله پس از اعلام آتش بس، برنامه بازسازی خود را در زمینه صنعت نفت و همچنین در سایر بخش های صنعت سرعت بخشید.
هیأت اعزامی، از بیشتر تأسیسات حمل و نقل، نیرو و ارتباطی که در جنگ آسیب دیده بود، دیدن کرد. در بسیاری از مناطق، بازسازی در حال جریان بود. هیأت متوجه شد بسیاری از این بازسازی ها تحت شرایط جنگی و با تعبیه قطعاتی انجام گرفته است که از مواد داخلی با مصرف دوباره مواد زاید، تهیه شده بودند. نتیجه کار این است که قسمت عمده تعمیراتی که تا به امروز انجام شده است و راه حل های موقت با عمری محدود هستند.
این هیأت بیش تر آسیب های شهرها و بنادر خرمشهر و آبادان را آن گونه که دولت گزارش کرده بود تأیید کرد. کاهش ظرفیت تولید نیروگاه ها و خطوط انتقالی عمده که در اثر جنگ آسیب دیده بودند، مانع از تولید نیرو به حدی می شد که بتواند جوابگوی حداکثر مصرف باشد؛ و این امر، سبب خاموشی های گسترده در مراکز صنعتی عمده شد. تقریباً ، ۸۰۰ واحد از صنایع سبک و سنگین، آسیب دیده یا از میان رفتند. کشاورزی نیز که تکیه گاه اصلی اقتصاد در استان های غربی و جنوبی است (مناطق عمده تولید مواد غذایی در کشور)، در اثر این جنگ بشدت آسیب دید؛ و به دلیل احداث محوطه هایی برای سنگ چینی ها، خاکریزها و تردد وسایل نقلیه و همچنین، رفت و آمد بسیار تانک ها و سایر وسایل نقلیه نظامی، مناطق وسیعی از زمین های مزروعی و زیر کشت ویران شد. این شرایط با وجود میدان های مین گسترده، همچنان جان افراد را به مخاطره می اندازد و از شروع فعالیت برای آماده سازی زمین و کشت و زراعت جلوگیری می کند. صنعت خرما ضایعات عمده دید و آسیب وارده آن چنان وسیع است که آثار آن تا ۱۰ یا ۱۵ سال آینده، احساس خواهد شد. ۷ میلیون درخت بارور در خوزستان کاملاً از بین رفت که بیانگر از میان رفتن ۱۵۵ هزار تن تولید خرما در سال است.
دولت در گزارش های رسمی خود، به آسیب های جنگی بخش های اجتماعی نظیر بهداشت، آموزش و پرورش و حوزه فرهنگ اشاره ای نکرد واطلاعات اولیه، در ملاقات با مقامات به دست آمد، اما هر یک از این بخش ها به مطالعات بیشتری نیازمند است.
هیأت اعزامی، توجه عمده خود را بر خسارت های وارده به زیر بنای اقتصادی کشور و نیز گام هایی که دولت برای بازسازی برداشته بود، معطوف کرد. اما ابزار لازم برای تحقیق درباره خسارات غیر مستقیم بر اقتصاد کشور را نداشت.
عمده فعالیت دولت در بخش بازسازی مسکن و اسکان مردم متمرکز شده بود. از جزئیات مبالغی که تاکنون برای بازسازی و احیای ظرفیت های تولیدی کشور به کار گرفته شده، اطلاعاتی ارائه نشده است. در این مدت زمان محدود نیز امکان دستیابی به اطلاعات درباره برنامه های بازسازی مناطق و تأسیسات آسیب دیده وجود نداشت.
دولت پس از شروع جنگ، برنامه بازسازی را پیگیری کرد و برنامه های خود را مورد تجدید نظر قرار داد تا بتواند پاسخگوی احتیاجات روزمره باشد. اهداف عمده این برنامه عبارت است از: نوسازی و تجدید حیات محیط زیست، اقتصادی، مراکز صنعتی شهرها و روستا هایی که در طول جنگ بشدت آسیب دیده بودند.
تلاش ها و تعهدات دولت و مردم جمهوری اسلامی ایران، تأثیر بسیاری بر هیأت داشت. تاکنون، اقدامات قابل ملاحظه ای برای بازسازی صورت گرفته، با این وجود، بازسازی بخش عظیمی، همچنان باقی مانده است.
● بررسی کلی خسارت ها
از آن جایی که این جنگ عمدتاً در درون قلمرو جمهوری اسلامی ایران جریان داشت، از نظر انسانی و مادی برای این کشور بسیار گران تمام شد. اندکی پس از شروع جنگ در سپتامبر ،۱۹۸۰ عراق تقریباً ۲۰ هزار کیلومتر مربع از اراضی ایران را اشغال کرد که منطقه ای به طول ۱۲۰۰ کیلومتر مربع بود و این منطقه در اثر این درگیری ها خسارت بسیار دید و علاوه بر آن، ۱۶ هزار کیلومتر مربع دیگر از اراضی کشور نیز زیر حملات پیاپی قرار داشت.
این حوادث بر اقتصاد ملی، محیط زیست و همچنین بر مردم، عواقب وخیمی بر جای گذاشت. خسارت های وارده بر زیر بنای کشور آن چنان گسترده است که بازگرداندن خدمات و تولید آن به سطحی که در آغاز جنگ رواج داشت، سالیان متمادی وقت نیاز دارد. این جنگ آن قدر سبب تحلیل توانایی های اقتصادی و تولید شده است که حتی در صورت فراهم کردن شرایط قبل از جنگ، جمهوری اسلامی ایران سال ها از برنامه عمرانی خود عقب خواهد بود، مگر آن که منابع و مساعدت های فنی عمده از هم اکنون مهیا شود.
در موضوع معیشتی مردم، مصرف وقیمت ها باید مهار می شد و دولت مجبور بود از بانک مرکزی قرض هایی سنگین مطالبه کند. تولید ناخالص ملی به قیمت های ثابت از ۳۱۲۷ میلیارد ریال در سال ۱۹۷۹ به ۲۸۴۳ میلیارد ریال در سال ۱۹۸۸ به ۲۰۴۸ میلیارد ریال در سال ۱۹۸۸ کاهش یافت. یعنی ۳۰ درصد سقوط کرد. همچنین در سرمایه گذاری ها، کاهش چشمگیری ایجاد شد، یعنی از ۵۷۵ میلیارد ریال در سال ۱۹۷۹ به ۲۹۴ میلیارد ریال در سال ۱۹۸۸ (به قیمت های ثابت) رسید.
امروز، مقادیر عظیمی از منابع نفتی به دلیل انهدام ماشین آلات و تجهیزات عمده که برای جایگزینی به سال ها وقت نیازمند هستند، در حال سوختن است. طرح های گسترده پتروشیمی که برای تولید و درآمد طراحی شده بود ویران شدند و پیشرفت و توسعه را ۱۰ سال عقب انداختند؛ میدان های نفتی بسیاری به آتش کشیده شد و حتی پس از اعلام آتش بس، سه چاه نفتی در منطقه دهلران برای مدت دو سال و نیم سوخت. خسارت های وارده بر صنعت نفت بالغ بر ۷میلیون و ۳۸۲ هزارو ۶۵۷ ریال است.
در بخش ترابری، صدها کیلومتر جاده و ده ها پل منهدم شد و یا شدیداً آسیب دید؛ و در اثر بمباران هوایی که از نخستین روز جنگ آغاز شد، به باندهای بسیاری از فرودگاه ها خسارت های کلی وارد آمد. خطوط راه آهن که بنادر را به سایر نقاط متصل می کنند، به کلی منهدم شدند. ارزیابی آسیب هایی که در اثر بمباران ها به آثار تاریخی و مناطق باستانی که اغلب در اصفهان و شوش هستند- وارد شد، کاری بس مشکل است، به دلیل این که این بمباران ها از طول عمر واقعی این نمونه های پر ارزش فرهنگ و تاریخ ایران باستان کاست.
● میزان خسارت های مشاهده شده توسط هیأت، در برخی از شهرهای مرزی
▪ خرمشهر: هیأت اعزامی مشاهده کرد که تمامی واحدهای مسکونی اطراف منطقه گمرک به شدت آسیب دیده و قابل بازسازی نیست. همچنین، تعداد چشمگیری از مناطق مسکونی با خاک یکسان شده یا خسارت های جبران ناپذیری را تحمل کرده بودند که قبل از انجام هر گونه عملیات بازسازی، آن مناطق به پاکسازی نیاز داشتند. شدت خسارت های وارده به حدی زیاد بود که برای تعیین مقدار دقیق واحدهای مسکونی ویران شده یا خسارت دیده به بازدید های متعدد نیاز بود.
به هر ترتیب، برای هیأت آشکار بود که بخش بزرگی از این شهر ویران شده و ساختمان های باقیمانده به مرمت گسترده نیاز دارد.
▪ آبادان: در سرتاسر شهر، شاهد خسارت های شدید بودیم؛ تمامی مجتمع های مسکونی و سایر مناطق مسکونی که مورد بازدید هیأت اعزامی قرار گرفت، نشانگر صدمات وارده در اثر جنگ بود. از آنجایی که اکثر ساختمان ها، از جمله ساختمان های تجاری و دولتی کاملاً بزرگ بودند، مرمت آنها هزینه سنگینی داشت. هیأت از ویرانه های یک بیمارستان دیدن کرد؛ به آنها گفته شد چند بیمارستان و ۱۰ درمانگاه نیز خسارت دیده است.
▪ حمیدیه: هیأت، در موقعیتی نبود تا بتواند در مورد این مطلب که ۸۰ درصد حمیدیه در جنگ ویران شده تحقیق کند، ولی تا آنجا که مشاهده می شد، ویرانی ها واقعاً گسترده بود. این واقعیت درباره سوسنگرد نیز که گفته می شد ۷۰ درصد آن در طول عملیات خصمانه ویران شده، صادق بود.
بستان این شهر در مدت عملیات طولانی عراقی ها، متحمل دوره های ویرانی متعددی شد. باقیمانده های یک پل قدیمی که در طول این مناقشه ویران شده بود، هنوز دیده می شود. هیأت اعزامی از چندین خانه که نشانه های آشکاری از دو مرحله بازسازی در آنها دیده می شد، دیدن کرد.
▪ هویزه: به نظر می رسید که قسمت بزرگی از شهر هویزه با خاک یکسان شده باشد.
▪ اهواز: این شهر در طول سال های جنگ هدف بمباران های هوایی بود و بخش عمده ای از آن در طول جنگ زیر حمله های توپخانه قرار داشت. تأسیسات حیاتی نظیر پل ها، تأسیسات برق و ایستگاه راه آهن، اغلب اهداف این حمله بودند.
▪ دهلران: ویرانی اماکن مسکونی در این منطقه کاملاً شدید بود. در دهلران، تنها بخش جزیی از اماکن اولیه باقی بود. اشغال های متعدد (عمدتاً در مدت زمانی کوتاه)، گلوله باران طرف های متخاصم و بمباران های هوایی، سبب ویرانی ها شده است.
▪ موسیان: این شهر به طور کامل ویران شد و حتی تعداد بی شماری از بناهای ساخته شده از بتون مسلح و آجر، با خاک یکسان شده است. به نظر می رسد، ویرانی های روستاهای این شهرستان نیز در اثر جنگ باشد.
▪ مهران: هیأت اعزامی مشاهده کرد که ویرانی شهر مهران کلی است، این شهر و نواحی اطراف آن هنوز خالی از سکنه هستند.
▪ ایلام: این شهر در طول جنگ، هدف بمباران های هوایی قرار گرفت، مانند سایر شهرهای مناطق جنگ، محل های آسیب دیده پاکسازی شد و ساختمان های جدید به جای بناهای ویران شده احداث شدند.
▪ گیلان غرب: این شهر در اوایل جنگ و همچنین در اواخر آن، دوباره اشغال شد. هیأت اعزامی خسارت های وارده به خانه ها و سایر بناها را گسترده دید. بنابراین تقریباً یک سوم این بناها می توانستند بازسازی شوند. تمامی ساختمان بیمارستان شهر ویران شده بود؛ و هیأت از بقایای آن، بازدید کرد. یک قطعه زمین خالی را نیز به آنان نشان دادند که زمانی بخش زایمان بود. آثار ترکش ها بر ساختمان های مجاور بیمارستان دیده می شد.
▪ سومار: بازدید از این شهر به دلیل وجود میدان های مین گسترده، خطرناک به نظر می رسید، به همین دلیل، هیأت این منطقه را با بالگرد بررسی کرد. در سومار، حتی یک ساختمان هم بر جای نمانده بود و به نظر می رسید که شهر به طور کامل، خالی از سکنه باشد. گرچه، هیأت اعزامی متوجه شد که تعدادی روستای کوچک در منطقه وجود دارد که آسیب کم تری دیده اند و ظاهراً، مسکونی هستند.
▪ نفت شهر: ویرانی ها در نفت شهر، کلی بود. تمام تأسیسات نفتی، از جمله مخازن ذخیره و همچنین تمامی ساختمان ها در شهر منهدم شده بودند.
▪ قصرشیرین: به استثنای بخش اصلی مسجد و بقایای خرابه های یک بنای قدیمی، چیزی از این شهر، چه در روی زمین و چه در زیر زمین آن باقی نمانده بود. هیأت اعزامی از پی ریزی و بقایای برخی از ساختمان ها، دریافت که این شهر در مقیاس گسترده دارای ساختمان های دو و سه طبقه بوده است.
▪ سرپل ذهاب: این شهر به نحوی گسترده ویران شده بود. گرچه هنوز هم اسکلت ساختمان های زیادی باقی مانده بود که می توانست مرمت شود.
● مشاهدات هیأت از خسارت های وارده به صنعت نفت، گاز و پتروشیمی
بازدیدهای کمیسیون از سه پالایشگاه، چهار مجتمع پتروشیمی، جزیره خارک و چندین پایانه نفتی و همچنین بیشتر مناطق حفاری برون ساحلی حاکی از شدت و وسعت خسارت هایی بود که به این صنعت وارد شده بود.
▪ پالایشگاه تهران: به هیأت اعزامی، اطلاع داده شده که در طول جنگ این مجتمع دوبار مورد حمله هوایی قرار گرفته است. در حمله اول، صدمات اصلی بر بخش تقطیر شماره ،۲ مخزن سوخت همگانی و برج خنک کننده وارد شد. کوره تقطیر اصلی شماره ،۲ بشدت آسیب دید و کوره دیگر بخار همان واحد، کاملاً منهدم شد. یکی از دو برج خنک کننده نیز به طور کلی از بین رفت. در دومین حمله هوایی که یک سال بعد به وقوع پیوست، خسارت های عمده بر واحد اصلی خطوط لوله، خسارت لوله سازی در بخش شماره ۲ بود؛ و دو مخزن صد هزار بشکه ای در همان محدوده منهدم شد. هیأت از سرتاسر پالایشگاه بازدید و برخی آثار باقیمانده از خسارت های وارده و همچنین عملیات بازسازی قابل ملاحظه را مشاهده کرد.
▪ پالایشگاه آبادان: این پالایشگاه خسارت های متوسط تا شدیدی را در بخش های عمده خود متحمل شد. دو بخش تولید و ذخیره سازی، زیر حملات مکرر عراق قرار داشت. این پالایشگاه بیش از هشت سال بدون فعالیت باقی مانده و هیأت، نواحی بشدت آسیب دیده و بازسازی محدودی را که صورت گرفته بود، مشاهده کرد. سال ها وقت نیاز بود تا پالایشگاه آبادان با بهره برداری از تمام واحدهای تولید ثانوی، دوباره بازسازی شود. دولت، زیان تولید ناشی از آسیب این پالایشگاه را طی هشت سال، بیش از ۷۰۰ میلیون بشکه به ارزش تقریبی ۲۷ میلیارد دلار، تخمین زده است.
فشردگی زمان به هیأت اجازه نداد تا از سایر پالایشگاه های اصفهان، تبریز، شیراز و باختران بازدید کند، ولی گزارش های مقامات، حاکی از شدت حملات مشابه بود. هیأت همچنین از یک رشته ایستگاه های پمپاژ و تقویت نفت خام، پالایشگاه های گاز، تأسیسات وابسته واقع در شرق و جنوب شرقی اهواز بازدید کرد. در جنگ، تمام این تأسیسات، اغلب مورد تهاجم هوایی قرار گرفت. به نظر می رسید، حملات در بسیاری از موارد علیه بخش های عمده خاص این تأسیسات صورت گرفته بود.
پالایشگاه ماهشهر- به اطلاع کمیسیون رسانده شده که این پالایشگاه در آخرین سال های جنگ چندین بار مورد حمله قرار گرفت و آسیب قابل ملاحظه ای بر قطعات حیاتی این تجهیزات وارد شد. تأسیسات نفتی در دهلران، دزفول، و ایلام، تأسیسات واقع در نزدیکی دهلران، و عین خوش و تأسیسات یک چاه نفت در منطقه ایلام منهدم شد.
مجتمع پتروشیمی رازی- این مجتمع، در سال های جنگ چندین بار مورد تهاجم هوایی قرار گرفت و آخرین این حملات، اندکی قبل از اجرای آتش بس بود. هیأت بسیاری از قسمت هایی را که آسیب دیده و تعمیر شده بود، مشاهده کرد.
شرکت پتروشیمی بندر امام خمینی(ره) - جنگ در کار اتمام این تأسیسات عظیم پتروشیمی وقفه ایجاد کرد. این مجتمع بارها مورد حمله قرار گرفت و بخش های حیاتی آن از بین رفت.
شرکت پتروشیمی فارابی- این مجتمع مورد دو تهاجم بزرگ هوایی قرار گرفت، چندین بار مخزن شارژ و تولید آن منهدم شد و یک مرکز مراقبت و نظارت و چندین قطعه بزرگ ماشین آلات آن بشدت آسیب دید.
شرکت پتروشیمی آبادان- بیشتر قسمت های این مجتمع، در جنگ منهدم شد.
▪ جزیره خارک: این جزیره و تأسیسات آن در جنگ، مورد حملات مکرر هوایی قرار گرفت که نتایج ویرانگری داشت. بسیاری از مخازن عظیم ذخیره سازی آن منهدم شد. نزدیک به ۷۵ درصد از مخازن یا به طور کامل از بین رفت و یا بشدت آسیب دید. تأسیسات اسکله معروف تی و جزیره دریا مورد شدیدترین حملات قرار گرفت و در چندین مورد، کشتی های متوقف در این اسکله، بمباران شد. هر دو اسکله جزیره دریا نیز آسیب زیادی دید و بعضی از قسمت های آن کاملاً منهدم شد. همچنین، مجتمع وسیع مسکونی جزیره، مورد حمله قرار گرفته و ویرانی هایی را بر جای گذاشت.
▪ پایانه رامهرمز: هیأت خسارت های گسترده ای را که به دلیل حمله های هوایی ایجاد شده بود، مشاهده کرد. بخشی از مرکز مراقبت و نظارت کاملاً از بین رفته و ۴۰ درصد از مخازن آسیب دیدند یا از بین رفتند.
حفاری برون ساحلی و سکو های تولید- بیش از ۶۰ درصد حفاری برون ساحلی و سکوهای تولید در جنگ مورد حمله های هوایی قرار گرفت. این سکوها نابود شدند.
▪ ابوذر: حمله های پی درپی هوایی در جنگ، تأسیسات آن را به حالت تعطیل درآورد. میدان نفتی نوروز نیز که در نزدیکی سکوی ابوذر قرار دارد، مورد حمله قرار گرفت.
▪ جزیره سیری: به دلیل حمله به این جزیره، علاوه بر تأسیسات و سکوهای حفاری و نقاط مختلف، کشتی ها و مخازن نیز خسارت زیادی دیدند و حمله ها تا پایان مناقشه ادامه داشت.
▪ جزیره لاوان: جزیره لاوان در اواخر جنگ مورد حمله واقع شد و آسیب زیادی به مخازن و اسکله آن وارد آمد. مراکز مراقبت و نظارت و مرکز ملایم سازی بوی نفت و چندین مخزن عظیم منهدم شد.
به سکوی سلمان نیز در اواخر جنگ حمله شد که نتایج ویرانگری در بر داشت. همچنین، ناحیه حفاری رسالت مورد حمله هوایی واقع شد که نتایج انهدامی گسترده ای داشت؛ و یکی از سکو ها به طور کامل از بین رفت.
● بخش کشاورزی
کشاورزی در پنج استان مجاور عراق نه تنها به طور گسترده ای از بین رفت، بلکه در زمینه نوین سازی نیز عقب ماند. دولت بر آورد کرد که خسارت های مستقیم وارده به بخش کشاورزی، به یک میلیارد و۷۸۳ میلیون و ۳۷۷ هزار ریال بالغ شود و خسارت های جنگ در بخش کشاورزی استان خوزستان، اغلب خسارت های وارده بر کشاورزی این استان، در بخش های جنوبی و جنوب غربی مشاهده می شد. شبکه های تولید محصول بشدت آسیب دیدند.
با در نظر گرفتن میزان مادی خسارت ها و آثاری که بر جمعیت روستایی داشت، احتمال دارد شرایط فعلی برای مدتی طولانی به همین شکل باقی بماند یا حتی در اکثر نواحی بدتر شود.
کمیسیون اعزامی، توجه خود را بر مناطق مرزی متمرکز کرد که عمده خسارت ها در این مناطق، بویژه نواحی تولیدی اطراف خرمشهر و آبادان از جمله شلمچه و جزیره مینو، دشت آزادگان و دشت های اطراف حمیدیه، سوسنگرد، هویزه، و بستان محدود می شد. به علت گستردگی ناحیه، تعیین میزان بسیار دقیق خسارت های بیشتر نقاط این استان، در مدتی که از زمان خسارت سپری شده، دشوار بود. هیأت مشاهده کرد که در منطقه آزادگان، ۲۰ باغستان هر یک به مساحت هفت هکتار، به طور کامل با خاک یکسان شده. در نخلستان مینو، نزدیک به ۷۵ درصد از درخت های نخل به آتش کشیده شد، یا خشکید. انهدام وسیعی در استان دیده شد و به وسیله پرواز با بالگرد مورد تأیید قرار گرفت.
▪ ایلام : بنابه گزارش، از ۲۳ هزار هکتار زمین حاصلخیز، افزون بر ۵۰ درصد آن خسارت شدید دید، و به ۵۰ درصد از ۵۶ هزار هکتار کشاورزی دیم نیز به دلیل درگیری های نظامی و اشغال، آسیب نسبی وارد آمد؛ نزدیک به یک سوم از ۱۵۰ حلقه چاه عمیق غارت یا منهدم شد و بقیه چاه ها نیز خسارت دیدند. همچنین، نواحی اطراف دهلران و مهران صدمه گسترده ای دید و تنها بخش اندکی از زیربنای اصلی آن باقی ماند.
▪ کرمانشاه : بررسی و بازدیدهای هوایی از نواحی سومار، نفت شهر، گیلان غرب، سرپل ذهاب و قصر شیرین، مقیاسی تقریبی از خسارت های وارد شده به زمین ها و ساختمان ها را ارائه داد. بناهای کشاورزی کاملاً با خاک یکسان شد. شدت خسارت ها با خسارت های وارد به زمین در سایر استان ها و عمدتاً در نواحی اطراف قصر شیرین، مشابه بود. این خسارت ها در گیلان غرب در حدی سبک تا متوسط بودند. پرواز بر فراز باغ های مرکبات و نخلستان ها، از زمین عریان با اندک درختانی که برجای مانده و سوخته بودند، تصویر حزن آوری ارائه می داد.
«توصیف ویرانی ها، برآورد خسارت ها» عنوان گزارشی است در باب غرامت ایران در جنگ تحمیلی. این گزارش که بخش های اول و دوم آن در روزهای شنبه و یکشنبه همین هفته منتشر شد و سومین بخش آن را نیز امروز در ادامه خواهید خواند، مطلبی است انباشته از اعداد و ارقام که در هر حال درخصوص تک تک آنها مدت ها مطالعه و تحقیق شده است. با این همه گاهی پیش می آید که برخی از این عددها در کار مطبوعاتی به اشتباه ثبت می شوند. عددهای اشتباهی که در برخی موارد، با میزان اصلی شان تفاوتی فاحش دارند. از جمله در بخش نخست گزارش حاضر، میزان خسارت مستقیم به بخش های اقتصادی کشورمان در جنگ تحمیلی بالغ بر ۴۱ میلیون و ۴۸۱ هزار و ۱۳۰ ریال ذکر شده بود که طبیعتاً نادرست است و رقم درست آن ۴۱۴۸۱۱۳۰ میلیون ریال است.
● جنگل ها و چراگاه ها
بنابه گزارش وزارت جهاد، ۸۵ هزار هکتار از جنگل های طبیعی به دلایل نظامی نابود شدند. هیأت توجه کرد که آثار غیرمستقیم انهدام جنگل ها بر محیط زیست، مانند حفظ خاک و از بین رفت قدرت خاک، فرسایش و رسوب سدها و سایر ساختارهای آبی می تواند ۱۵ بار بیشتر از خسارت های مستقیم باشد.
▪ چراگاه ها : تقریباً ۷۵۳ هزار هکتار از چراگاه ها واقع در منطقه جنگی به دلیل نیازهای ساختمان نظیر جاده ها، پادگان ها و... از بین رفتند.
▪ ماهیگیری : خوزستان تنها استانی است که جنگ بر ماهیگیری آن اثر گذاشت.
● بخش صنعت
دولت برآورد کرد که خسارت های مستقیم وارده به بخش صنعت در سال های جنگ به ۱۶‎/۲۶۸‎/۵۹ میلیون ریال می رسد، که ۵‎/۳ درصد کل خسارت های وارد به فعالیت های اقتصادی (۳۰۸۱۱۴۲۳ میلیون ریال) را شامل می شد.
طبق برآورد دولت، زیان های غیرمستقیم فعالیت های صنعتی به ۸‎/۸۵۱ میلیارد ریال، می رسید. مشاهدات کمیسیون اعزامی حاکی از آن بود که به دلیل وجود میدان های عمده نفتی کشور در منطقه مرزی غرب، تعداد زیادی از صنایع سبک و سنگین، اغلب در اطراف بنادر خرمشهر، آبادان و امام خمینی قرار گرفته بود که در جنگ، متحمل خسارت های قابل ملاحظه ای شده بودند و گستردگی آن از حد متوسط تا شدید و در بعضی موارد تا انهدام کامل متفاوت بود.
هیأت در استان خوزستان از ۲۷ شرکت صنعتی ـ تولیدی که شامل واحدهای کوچک با ۲۵ کارمند بود تا واحدهای بسیار بزرگتر که کارکنانی بین ۲ تا ۶ هزار نفر داشت، بازدید کرد. نتیجه بازدیدها حاکی از آن بود که ۲۰ شرکت به دلیل انهدام شدید، قابل تعمیر نبودند؛ و یا چون کارهای بازسازی آنها هنوز کامل نشده بود، فعالیت نداشتند.
چهار واحد فعال دیگر مانند کاغذ هفت تپه، شکر دزفول، مجتمع فولاد کاویان و اهواز کمتر از ظرفیت تولید، فعالیت کردند؛ و خسارت های ناشی از بمباران های هوایی یا آتش توپخانه و یا هر دو آشکارا مشاهده شد. شرکت های واقع در استان های غربی، از جمله سیمان غرب بشدت آسیب دیده بود. کمیسیون از ۴۰ واحد کوچک کاشی سازی در قصرشیرین بازدید کرد و متوجه شد که این واحدها به طور کامل با خاک یکسان شده اند. به نظر می رسید که انهدام این واحدها به وسیله مواد منفجره صورت گرفته است.
استان مرکزی سومین استانی بود که هیأت از آن بازدید کرد.
شرکت آلومینیوم چندین بار هدف حمله هوایی قرار گرفت و خسارت شدیدی دید. واحدهای صنعتی آذرآب، واگن سازی پارس، هپکو و ماشین سازی نیز هدف حملات هوایی قرار گرفته بودند. برای هیأت آشکار بود که تعمیرات و بازسازی های قابل ملاحظه ای انجام شده است.
مجتمع ذوب آهن اصفهان، آخرین مجتمع صنعتی بود که از آن بازدید شد. این کارخانه در سال ۱۹۸۶ هدف حمله هوایی قرار گرفت؛ و خسارت های عمده ای بر واحد برق اضطراری و انبارهای آن وارد شد.
بخش صنعتی، مانند سایر بخش های واقع در استان های جنگی متحمل خسارت های چشمگیری شده بود.
● بخش معدن
خسارت های مستقیم به فعالیت های بخش معدن در سال های جنگ به ۷۹۰‎/۳۵ میلیون ریال می رسید که خسارت های غیرمستقیم به فعالیت های معدنی نیز بالغ بر ۲۳۴۱۰ میلیون ریال می شد.
● بخش نیرو
از آنجا که نیروگاه ها اهداف راهبردی تلقی می شدند، حمله به آنها، تنها به استان های مرزی محدود نشده بود. بزرگ ترین شبکه، برق ۲۱ استان را تأمین می کند و در استان خوزستان قرار دارد، این شبکه در جنگ، به دفعات مورد حمله قرار گرفت. به نیروگاه نکا که بزرگ ترین نیروگاه کشور است نیز چندین بار حمله شد. سایر نیروگاه ها، مانند نیروگاه بندرعباس در جنوب و نیروگاه تبریز در شمال غربی مورد تعرض قرار گرفتند. علاوه بر حمله به تأسیسات عمده که در منطقه جنگی یا دور از آن واقع شده بودند، بنابه گزارش ها، تعداد قابل توجهی از نیروگاه های کوچک تر نزدیک به مراکز پرجمعیت نیز، خسارت دیدند.
هیأت به طور اتفاقی با توجه به وقت محدود، پنج نیروگاه را مورد بررسی قرار داد که این نیروگاه ها شامل نکا، رامین، زرگان و دو نیروگاه آبی شهید عباس پور و دز بود.
▪ نکا: نخستین حمله در سال ۱۹۸۶ و آخرین آن در سال ۱۹۸۸ انجام گرفت؛ و موجب شد که نیروگاه ۵۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را از دست بدهد.
▪ رامین : این نیروگاه هشت بار مورد حمله قرار گرفت و خسارت های گسترده ای به همه واحدها و تأسیسات کمکی آن وارد شد.
کمیسیون اعزامی، از محل بازدید کرد. شواهد قابل توجهی به دست آمد که خسارت ها را تأیید می کرد.
▪ شهید عباس پور : این نیروگاه چهار بار مورد حمله واقع شد. هیأت از تجهیزات خسارت دیده سوئیچینگ که مرکز حملات بود، شواهد روشنی به دست آورد. صفحاتی که حاوی اسامی بود، نشان می داد وسیله ای که تعویض شده در حملات بعدی آسیب دیده و اثر آسیب های ناشی از انفجار سطحی روی دیواره سد مشهود بود.
دز ـ این نیروگاه در سال های ۱۹۸۶ و ۱۹۸۷ مورد حمله واقع شد و خسارت های وسیعی به سوئیچینگ ۲۳۰ کیلوولتی و تبدیل کننده ها وارد آمد. در دیدار هیأت، شواهدی دال بر این مدعا نشان داده شد. اطلاعات روی صفحه مشخصات، روشن می کرد که تجهیزات بازسازی شده نیز خسارت دیده بودند.
▪ زرگان : بنابه گزارش ها به این نیروگاه چند بار حمله شد؛ و هیأت آسیب های گسترده ای را بر واحدهای توربین گازی مشاهده کرد. شواهدی نیز به دست آمد که انفجار و اثر گلوله را بر تمام واحدها و مجموعه مخازن، اثبات می کرد. بقایای پروانه ای مجاری دیگ بخار خسارت دیده، تبدیل کننده ها و سوئیچینگ انتقال که سوخته بودند، در محل ضایعات نگهداری می شدند.
به نظر می رسید، مشاهدات مقدماتی کمیسیون از همه این پنج نیروگاه، درستی ارزیابی این وزارتخانه را از خسارت های مادی تأیید خواهد کرد. اختلال گسترده ای که به ظرفیت تولید برق کشور وارد شد همچنان مشهود بود.
● خطوط انتقال نیرو
ایستگاه انجیرک در منطقه مرکزی کشور، بارها مورد حمله قرار گرفت. هیأت از محل های مورد بازدید، شواهدی به دست آورد که حمله های هوایی و توپخانه و ارزیابی خسارت های اعلام شده را تأیید می کرد. خسارت های مستقیم به خطوط انتقال نیرو بیشتر در استان های مرزی، بویژه در نواحی ای وارد شد که جنگ زمینی در آن به وقوع پیوسته بود و یا نیروهای متخاصم آن را اشغال کرده بودند. خط جریان ۱۳۲ کیلووات اهواز به آبادان باید از نو ساخته می شد.
▪ توزیع برق : ارقام دولتی نشان می داد، در نواحی ای که خسارت به مناطق مسکونی شدید بود، شبکه توزیع برق نیز به همان نسبت آسیب دیده بود.
هیأت از شبکه توزیع مناطق زیر بازدید کرد:
▪ آبادان : این شهر از نظر زیربنایی کلی (آب، برق، ارتباطات دور و غیره) آسیب های زمینی شدیدی را تحمل کرد، نواحی وسیعی از شهر با خاک یکسان شد و تمام شبکه کابل های هوایی از بین رفت. در تعداد زیادی شبکه توزیع برق، آثار خسارت ها و اصابت گلوله، خمپاره و غیره دیده می شد.
▪ خرمشهر : تمام زیربنای این شهر منهدم شد؛ و تمام کابل های هوایی و زیرزمینی باید تعویض می شد.
▪ شهرهای مرزی: هیأت از شهرهای بستان و هویزه در خوزستان و قصرشیرین در استان کرمانشاه بازدید کرد. هم این شهرها تا بدان حد آسیب دیده بودند که چیزی دست خورده یا سرپا نبود. شبکه برق محلی به طور کامل از بین رفت و تنها در اواخر سال ،۷۰ توزیع برق در بستان و هویزه دوباره برقرار شده بود.
● ارتباط دور
بیشتر خسارت های این بخش، در استان های مرزی غربی شامل خوزستان، ایلام، باختران، کردستان، آذربایجان غربی، همدان و لرستان، محدود می شد، سایر نواحی دورتر از مرز غربی، به دلیل بمباران شهرها، شهرستان ها و سایر تأسیسات حیاتی، آسیب دید.
▪ خرمشهر : همه کابل های هوایی و گذرگاه های زمینی کابلی خسارت دید و شرکت مخابرات در حال نصب شبکه زیرزمینی جدید برای سایر خدمات بود. ناحیه بندری این شهر با خاک یکسان شد و انبارهای شرکت مخابرات از بین رفت. بقایای قرقره های سوخته کابل، همچنان در این انبار دیده می شد.
▪ آبادان : کمیسیون اعزامی، از محل های شرکت مخابرات بازدید به عمل آورد و نمونه خسارت های شدید ساختمان های مبادله و تمام دفاتر را مشاهده کرد! گذرگاه های شهری و مسیرهای کابل بشدت آسیب دیده بودند. شرکت مخابرات خسارت های وارد شده به ساختمان ها را ۵۰ تا ۷۰ درصد برآورد کرد، در حالی که خسارت بر تجهیزات را ۱۰۰ درصد تخمین زد. با مشاهده ویرانه ها توسط هیأت، این ارزیابی منطقی به نظر می رسید.
▪ دزفول: هیأت از شهر بازدید و خسارت های گسترده زیربنای مخابراتی آن را مشاهده کرد. بخش های کاملی از شهر، بویژه محل های نزدیک به فرودگاه با خاک یکسان شد. آسیب های وارده بر تجهیزات را شدید و کابل های توزیع را در حد متوسط ارزیابی کرد.
▪ سوسنگرد : ساختمان های مبادله و نگهداری متحمل آسیب های متوسطی شد، نمونه خسارت های ناشی از بمب و خمپاره بر هر یک از آنها، نمایان بود.
▪ روستاهای استان خوزستان : هیأت از دو روستای بستان و هویزه بازدید کرد و در هر یک، نشانه هایی از انهدام کامل مشهود بود.
▪ قصرشیرین : کمیسیون اعزامی، این شهر را مورد بازدید قرار داد و مشاهده کرد که به استثنای مسجد، تمام ساختمان ها در جنگ با خاک یکسان شده و چیزی از تجهیزات بر جای نمانده است.
● خسارات در بخش مخابرات و رادیو تلویزیون
آنچه در پی خواهید خواند، آخرین بخش از گزارش «غرامت ایران در جنگ تحمیلی» است. ضمن تشکر ازآقای مهدی قمصریان، نویسنده این مطلب، از کارشناسان و صاحب نظرانی که به طرح آرای شان در این خصوص تمایل دارند، دعوت می کنیم تا مطالب و گزارش های خود را برای ما ارسال کنند.
▪ شبکه مخابرات
بنا به اظهارات شبکه مایکرویو، به این استان بارها حمله شد. هیأت مشاهده کرد که ایستگاه های تکرارکننده در دوآب و شمال خرمشهر کاملاً با خاک یکسان شده اند. ایستگاه تکرارکننده شمال خرمشهر متحمل خسارت های شدید شد و ساختمان یا تجهیزاتی نبود که دست نخورده باقی مانده باشد.
ایستگاه مایکرویو آبادان مورد بازدید قرار گرفت. دکل آنتن مایکرویو به شدت آسیب دیده و بخش فوقانی آن همراه با آنتن بشقابی فروافتاده بود.
▪ ایستگاه زمینی ماهواره
هیأت از اسدآباد بازدید و مشاهده کرد که یک آنتن ۳۰ متری خسارت دیده، همچنان بر جای مانده است. در محل، نشانه های خسارت های ناشی از گلوله و خمپاره دیده می شد. پایه ساختمان پشتیبانی آسیب دیده بود و از این رو استقرار و تنظیم صحیح آنتن میسر نبود. در تمام ساختمان ها نشانه هایی از حمله به چشم می خورد. آسیب های وارده بر تجهیزات مختلف بین متوسط تا سنگین بود.
▪ خسارت جنگ در بخش رادیو و تلویزیون
خسارت گسترده جنگی رادیو و تلویزیون به استان های مرزی خوزستان، ایلام، کرمانشاه و کردستان محدود می شد. تنها یکی از بخش های مرکزی مورد حمله قرار گرفت و آن ایستگاه فرستنده رادیویی موج کوتاه در کمال آباد کرج بود. هیأت از ۹ محل تأسیسات متعلق به قسمت پخش که بنا به گزارش ها خسارت دیده بود، دیدن کرد.
▪ ایستگاه پرقدرت رادیویی
ایستگاه شهید چمنی - هیأت مشاهده کرد که هر دو آنتن همراه با مولد دیزلی منهدم شده و آسیب های شدیدی بر ساختمان ها وارد آمده است.
ایستگاه موج متوسط بیت المقدس - این ایستگاه در جاده اهواز - خرمشهر قرار دارد. بازرسی هیأت از محل، نشان داد که هر دو دکل از بین رفته بودند و هیچ گونه نشانی از فرستنده نبود. اعتقاد بر این بود که نیروهای اشغالگر آن را انتقال داده اند و تنها بخش هایی از موتورخانه و ساختمان های فرستنده بر جای مانده بود.
ایستگاه فرستنده موج متوسط آبادان - این فرستنده در جنگ به اشغال درآمد و بنا به گزارش ها، تمام تجهیزات و ساختمان ها خسارت دید و به غارت رفت.
کمیسیون اعزامی، از این محل نیز بازدید و باقیمانده های دو استان را مشاهده کرد. در خارج از دیوار ه های محوطه این محل، هنوز مین های منفجر نشده وجود داشت.
ایستگاه فرستنده موج متوسط قصرشیرین - هیأت از محل بازدید کرد و به طور کلی آن را ویران کرد. تنها ساختمان های موتور برق دیزلی بر جای مانده و بقیه محل باخاک یکسان شده بود.
همچنین از ایستگاه های کمال آباد، خسروآباد، بستان، شادگان، بالای تپه کرمانشاه و ایلام و مراکز تولید برنامه های رادیو و تلویزیونی آبادان شرکت نفت بازدید به عمل آورد و نشانه های خسارت ناشی از انفجار بمب و خمپاره را در ساختمان ها و تجهیزات دید.
● حمل و نقل
هیأت در بازرسی خوداز نقاط خسارت دیده، بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر با خودرو و ۵۰۰ کیلومتر با بالگرد سفر کرد و از سه بندر و پنج فرودگاه عمده بازدید به عمل آورد. اکثر محل های خسارت دیده در این بخش، به سرعت در طی سال های جنگ مرمت شده بودند.
● بنادر
▪ بندر آبادان :
این بندر در جنگ زیر بمباران مداوم قرار داشت و کاملاً منهدم شد.
▪ بندر خرمشهر:
این بندر خسارت زیادی دید و لازم بود مسطح و از نو بنا شود.
بندر امام خمینی - این بندر نیز در جنگ به دفعات زیاد مورد حمله هوایی قرار گرفت. بسیاری از خسارت های وارده مرمت شد، ولی برخی از این تعمیرات موقتی بودند.
▪ تجهیزات بنادر :
در بنادر، به ویژه خرمشهر و آبادان خسارت های عمده ای بر تجهیزات و کالاها وارد آمد. تجهیزات بارگیری و تخلیه کالاهای در انتظار ترخیص خسارت دید، منهدم شد یا به غارت رفت. مقامات ایرانی، فهرستی از خسارت های خرمشهر تهیه و به هیأت ارائه دادند. کمیسیون نیز با توجه به وسعت بنادر و تجهیزاتی که منهدم شده بود و هنوز در این بندر وجودداشت، می توانست درستی این فهرست را تأیید کند.
● خسارت دریایی
در رود کارون و اروندرود کشتی های غرق شده بسیاری بود. گزارش شده که بیش از ۸۰۰ فروند کشتی کوچک و متوسط (۲۰۰۰تن) و ۷۰ فروند کشتی بزرگ (تا ۲۰ هزار تن) غرق شدند. به نظر می رسید با مشاهده کشتی های غرق شده گزارش مربوط به خسارت ها منطقی باشد.
● فرودگاه
فرودگاه های بزرگ استان های مرزی، در شهرهای آبادان، اهواز، کرمانشاه، سنندج، ارومیه و تبریز تا حدودی آسیب دیدند. علاوه بر آن، آسیب هایی جزئی به فرودگاه های همدان، شیراز و تهران وارد آمده. بمباران هوایی بیشترین خسارت ها را به همه فرودگاه ها وارد آورده و در مورد فرودگاه آبادان، آتش توپخانه نیز در خسارت زدن به آن دخالت داشت.
▪ آبادان :
فرودگاه آبادان بنا به گزارش ها زیر بمباران مداوم قرار داشت. این فرودگاه متحمل خسارت های متوسط تا شدید شد و مورد بازدید هیأت قرار گرفت و خسارت ها تأیید شد.
▪ اهواز :
گزارش شد که این فرودگاه در جنگ ۱۲ بار از طریق هوا مورد حمله قرار گرفت. خسارت های شدیدی به پایانه اصلی دو طبقه وارد آمد که تقریباً منهدم شد.
▪ کرمانشاه :
بنا به گزارش ها، این فرودگاه ۱۳ بار از طریق هوا با بمب های بزرگ و خوشه ای مورد حمله قرار گرفت. خسارت وارده به میزان ۱۰ درصد بر ساختمان ها و ۵۰ درصد بر تجهیزات ارزیابی شد.
▪ ارومیه:
این فرودگاه بارها مورد حمله قرار گرفت، ولی خسارت ها در حد متوسط بود. هیأت از تمام نواحی ای که مرمت شده بود، بازدید کرد و مشاهدات خود را با آسیب های گزارش شده منطبق یافت.
● حمل و نقل و راه آهن
خسارت های عمده در استان خوزستان به خط آهن، بویژه به خط اهواز، خرمشهر وارد شد.
گزارش شده بود که این ایستگاه در جنگ، ۳۸ بار مورد حمله قرار گرفت و در اوایل جنگ هدف توپخانه بود. بازرسی از محل، خسارت های گزارش شده ضایعات و تجهیزات را که منهدم شده بود، تأیید کرد.
▪ خرمشهر:
ایستگاه به همراه همه سیستم های خطوط و نظارت و مراقبت واقع در محوطه آن، به طور کامل منهدم شد. این انهدام هنوز مشهود بود. گزارش شد که ۶۴۷ دستگاه واگن و ۵ لکوموتیو از بین رفته است و هنوز می توان لاشه آنها را در محوطه مشاهده کرد.
▪ اندیمشک: این ایستگاه در جنگ، از جمله در سال ۱۹۸۶ متحمل حملات هوایی بسیاری شد. بازرسی از ایستگاه تأیید کرد که تعمیرات انجام گرفته در این امور با خسارت های گزارش شده مطابقت دارد.
▪ پل های راه آهن: بنا به گزارش ها، بمباران هوایی به هفت پل عمده راه آهن آسیب زده و یا آنها را منهدم کرده بود. طی بازرسی، خسارت های گزارش شده با عکس ها منطبق بود.
● جاده ها
آسیب های گسترده به جاده ها در همه نواحی مرزی، بویژه در بخش هایی آشکار بود که جنگ زمینی در آنها انجام گرفته و یا اشغال شده بودند.
● بهداشت
گزارش ارائه شده از سوی دولت، نشان داد که در پنج استان مرزی در طول جنگ، پنج باب بیمارستان، ۱۰۲ باب درمانگاه و ۱۰۷ باب مرکز درمانی و روستایی آسیب دیده و منهدم شده بود.
● میراث فرهنگی
دولت ها تا حدود زیادی نگران خسارت های وارد شده به بناها و اماکن تاریخی بودند. گفته می شد، بناها و اماکن در اثر حمله های هوایی یا آتش توپخانه آسیب دیده و یا ساختارهای آنها به شدت سست شده است.
در اصفهان هیأت اعزامی تعدادی از اماکن و بناهایی را که آسیب دیده بود، مورد بازدید قرار داد و مشاهده کرد که تعمیر واحیای قابل ملاحظه ای در بخشی از اماکن مزبور صورت گرفته و کار تعمیر بر روی برخی دیگر در جریان است.

مهدی قمصریان‎

منبع : روزنامه ایران