جایگاه لیزینگ در بازارهای مالی

صنعت لیزینگ در بیشتر كشورهای دنیا بویژه كشورهای پیشرفته از مهم ترین منابع تأمین مالی برای كالاهای سرمایه و مصرفی بادوام به شمار می رود. می توان گفت كاركرد عمده لیزینگ، افزایش قدرت خرید مصرف كنندگان و توسعه فروش و بازاریابی برای عرضه كنندگان است. به نظر می رسد توسعه و گسترش لیزینگ و اهمیت به نقش و جایگاه آن در اقتصاد ایران نیز امری اجتناب ناپذیر به شمار می رود. به خصوص كه با وجود تورم موجود در اقتصاد ایران، قدرت خرید مصرف كنندگان در خرید كالاهایی مانند مسكن و تجهیزات و لوازم خانگی در معرض كاهش قرار دارد.
شواهد تاریخی حاكی از آن است كه روش لیزینگ برای نخستین بار به صورت گسترده در ۵ هزار سال قبل از میلاد از سوی سومریان مورد استفاده قرار گرفته است. در حدود سال ۱۸۵۰ شركت های لیزینگ قطار راه آهن در انگلستان و به دنبال آن در ایالات متحده آغاز به فعالیت كردند. در هر حال می توان گفت كه لیزینگ به مفهوم فعلی آن ابتدا در دهه ۱۹۵۰ در ایالات متحده و به تدریج در اوایل دهه ۱۹۶۰ در اروپا و ژاپن و در دهه ۱۹۷۰ در دیگر كشورها متداول شد.
صنعت لیزینگ در ایران نیز از سال ۱۳۵۴ با تأسیس شركت لیزینگ ایران شروع به كار كرد. دومین شركت، دو سال بعد یعنی در سال ۱۳۵۶ با نام آریالیزینگ كه همان لیزینگ صنعت و معدن است شروع به فعالیت كرد و با شروع انقلاب این دو شركت از فعالیت بازماندند. در سال ۱۳۶۰ بار دیگر شركت ها فعال شده و از سال ۱۳۷۹ شركت های لیزینگ خصوصی شروع به فعالیت كردند.
نقش لیزینگ در چرخه اعتباری كشورها و اثرات مثبت و اجتناب ناپذیری كه در ایجاد تعادل در عرضه و تقاضا، و سرانجام توازن منطقی در موازنه پرداخت های جوامع صنعتی و روبه توسعه به جای گذاشته، موجب شده است كه این شیوه اعتباری امروز با تكیه بر تخصص ها و ویژگی های نوین اجرایی خود، بتواند موقعیت خود را به عنوان یكی از مهم ترین مراحل تأمین اعتبار در سطح اقتصاد داخلی و بین المللی تثبیت كند.امروزه براساس بررسی ها، تأمین اعتبار از طریق لیزینگ در میان مكانیزم های گوناگون اعتباری بعد از وام های مستقیم بانكی در مرتبه دوم قرار گرفته است.
● مزایای عملیات لیزینگ
۱) غیر ربوی بودن؛ در روش اجاره اعتباری (لیزینگ اعتباری) موضوع بهره مطرح نیست و مؤجر برای دارایی هایی كه اجاره می دهد، اجاره بهای عادلانه ای را تعیین و دریافت می كند.
اقساط اجاره شامل قیمت تمام شده مورد اجاره، درصدی ثابت برای هزینه های اجرایی و سود عادلانه شركت لیزینگ است.
۲) غیر وثیقه بودن؛ شركت لیزینگ در طول مدت اجاره مالك دارایی های واگذار شده است. بنابراین در شرایط معمول، از مستأجر وثیقه ای مطالبه نمی كند. دارایی های مستأجر می تواند برای توثیق دیگر تسهیلات مالی اخذ شده ـ بویژه بانك ها ـ استفاده شود. از طرف دیگر در مواردی كه مستأجر وثیقه با ارزشی نداشته باشد، از دریافت تسهیلات لیزینگ، محروم نمی شود.
۳) آزاد كردن منابع مالی مستأجر؛ استفاده از لیزینگ، منابع مالی مستأجر را برای تأمین هزینه های جاری و یا هزینه های سرمایه ای آزاد می گذارد و به این طریق، با مشخص بودن مبلغ مال الاجاره دارایی هایی كه به صورت لیزینگ تحصیل شده، امكان پیش بینی گردش نقدینگی دقیق تر برای مستأجر فراهم می شود.
۴) امكان تملك دارایی هایی كه از طریق لیزینگ تحصیل می شوند؛ در برخی از روش های لیزینگ (اجاره اعتباری) مستأجر می تواند در پایان مدت قرارداد، با پرداخت مبلغی كه در تاریخ عقد قرارداد تعیین شده، ارزش دارایی های مورد اجاره را به مالكیت خود درآورد. در موردی كه مستأجر تمایلی به تملك دارایی های مورد اجاره نداشته باشد، می تواند از این حق استفاده نكند و مورد اجاره را به مؤجر عودت دهد.
۵) ایجاد اشتغال؛ لیزینگ یكی از روش های مؤثر در ایجاد اشتغال محسوب می شود. بسیاری از افراد، با دانش، تجربه و تخصص خود می توانند در حوزه های مختلفی مشغول به كار شوند. ولی، سرمایه كافی برای ابزار كار خود در اختیار ندارند. شركت های لیزینگ با اعطای تسهیلات، امكان اشتغال این گونه افراد را فراهم می سازند، همچنین كمك به شركت های تولیدی از طریق لیزینگ «كمك فروش» و افزایش تولیدات و روان كردن چرخه تولید آنان، به ایجاد اشتغال و حفظ آن كمك شایان توجهی می كند.
۶) ضد تورمی بودن؛ روش لیزینگ به دلیل تزریق نشدن مستقیم منابع مالی به بازار، دارای خاصیت ضدتورمی است. متقاضیان لیزینگ، استفاده كنندگان (مصرف كنندگان) نهایی كالاها هستند، و با توجه به این كه دارایی تا پایان قرارداد و تسویه كامل، در تملك شركت لیزینگ است امكان فروش و بورس بازی از سوی آنها وجود ندارد.
۷) جایگزینی؛ در روش لیزینگ، امكان جایگزینی دستگاه ها، ماشین آلات و وسایل نقلیه به منظور هماهنگ شدن با صنعت و تكنولوژی روز برای متقاضیان وجود دارد.
۸) تأمین مالی صددرصد؛ بانك ها به طور معمول از متقاضیان وام می خواهند كه بخشی از سرمایه گذاری را از منابع شخصی تأمین مالی كند و در بسیاری مواقع بویژه سرمایه گذاری در تجهیزات سنگین افراد توان تأمین حداقل سرمایه لازم برای دریافت تسهیلات بانكی را ندارند. در لیزینگ تا صددرصد ارزش تجهیزات تأمین مالی می شود و متقاضیان به ندرت بیش از ۱۰ درصد ارزش دارایی را پیشاپیش پرداخت می كنند.
۹) مشوق های مالیاتی؛ در بسیاری از كشورها، سیستم مالیاتی، مشوق معاملات لیزینگ است. مؤجر كه مالك تجهیزات است، همه اقساط اجاره (اصل + سود مورد انتظار) را به عنوان درآمد ثبت می كند. اما استهلاك دارایی ها را براساس روش های تسریعی (روش نزولی، مجموع سنوات و غیره) از درآمد كسر می كند. مستأجر نیز می تواند اقساط لیزینگ را از درآمد مشمول مالیات خود كسر كند. دوره لیزینگ اغلب كوتاه تر از عمر اقتصادی تجهیزات است و بنابراین مستأجر تجهیزات را در حقیقت با سرعتی بیشتر از حالت خرید آن مستهلك می كند. هر دو طرف از مزایای مالیاتی استفاده از استهلاك تسریعی سود می برند و كل پرداخت های مالیات مرتبط با لیزینگ نیز كاهش می یابد.
● انواع روش های لیزینگ
به دلیل گستردگی دامنه صنعت لیزینگ در جهان و نوآوری و تكنیك های عملیاتی گوناگون این صنعت، در زمینه های مختلفی كاربرد یافته است.عملیات لیزینگ به انواع گوناگونی طبقه بندی شده است كه به طور خلاصه به روش هایی كه بیشتر جنبه كاربردی دارد اشاره می شود:
۱) لیزینگ عملیاتی operating lease
لیزینگ عملیاتی قدیمی ترین و ساده ترین نوع و روش عملیات لیزینگ است كه براساس آن قرارداد با مستأجر (متقاضی) تنها به قصد بهره برداری و برخورداری از حق انتفاع كالا (مورد اجاره) منعقد می شود و در پایان مدت قرارداد، مورد اجاره عیناً به مؤجر مسترد می شود. در این نوع لیزینگ ۱۰۰ درصد بهای مورد اجاره از سوی مؤجر تأمین می شود.
۲) لیزینگ سرمایه ای یا مالی Financial or capital lease
لیزینگ سرمایه ای یا اجاره اعتباری، مشابهت كامل با عقد اجاره به شرط تملیك مندرج در قانون عملیات بانكی بدون ربا دارد و تنها تفاوت آن شرط اختیار خرید در لیزینگ سرمایه ای یا اجاره اعتباری است.
این نوع عملیات لیزینگ در نوع خود یكی از پیشرفته ترین شیوه های لیزینگ در جهان محسوب می شود كه امروزه به دلیل ماهیت آن از لحاظ پیش بینی، امكان تملیك مورد اجاره از سوی مستأجر (متقاضی)، گستره وسیعی از مبادلات اعتباری را دربرگرفته است. این نوع از عملیات لیزینگ دارای شقوق مختلفی به شرح زیر است:
الف) روش لیزینگ یا اجاره اعتباری كمك فروش Sales-Ail :lease براساس این روش میان شركت لیزینگ (مؤجر) و شركت تولیدكننده توافق می شود كه براساس آن، تولیدكننده تمایل و موافقت خود را برای واگذاری بخشی از كالاهای تولیدی خود به صورت نقد و اقساط، اعلام و عرضه كند و از این طریق، چرخه تولید خود را بهبود و میزان فروش خود را افزایش می دهد. شركت لیزینگ نیز تولیدات مورد توافق مزبور را براساس تفاهم به عمل آمده در چارچوب قراردادهای اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار می كند.
ب) روش لیزینگ اهرمی یا اجاره اعتباری سه جانبه Leveraged lease: در این روش كه برای اجاره كالاهای با قیمت بسیار بالا همانند كشتی ها، هواپیماها، ماهواره ها، تأسیسات عظیم نفتی و... به كار گرفته می شود، شركت های لیزینگ با استفاده از تسهیلات بانكی یا مؤسسات مختلف مالی دیگر، منابع لازم برای اجاره اهرمی را تأمین كرده و از سوی دیگر، با استفاده از منابع یاد شده اقلام مورد تقاضا را در چارچوب قراردادهای ویژه به متقاضیان واگذار می كند. براساس ماهیت این شیوه از عملیات لیزینگ باید به صورت سه جانبه منعقد و مبادله گردد.
ج) روش لیزینگ خرید و اجاره مجدد :Purchase and lease back براساس این روش، متقاضیان به منظور تأمین نقدینگی موردنیاز، ماشین آلات یا تجهیزات متعلق به خود را به شركت لیزینگ می فروشد و دوباره همان كالا را در قالب قرارداد اجاره اعتباری به متقاضیان واگذار می كند. به این ترتیب، با تأمین نقدینگی موردنیاز، متقاضی در پایان قرارداد مجدد مالكیت مورد اجاره به فروشنده آن تعلق خواهد یافت.
د) روش لیزینگ برون مرزی :Cross border lease براساس این روش، اجاره دهنده (مؤجر) و اجاره كننده (مستأجر) مقیم دو كشور مختلف هستند. این نوع از عملیات لیزینگ بخش عمده ای از جریان انتقال كالاهای سرمایه ای از كشورهای صنعتی به كشورهای در حال توسعه را پوشش می دهد. ضرورت این شیوه از لیزینگ ایجاب می كند كه مؤجر به منظور پوشش ریسك های احتمالی، از نقطه نظرات گوناگونی ناشی از بروز تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره را كه ممكن است بر نحوه نقل و انتقال هزینه های مالی حاصل از عملیات اجاره و نیز مسائل و مقررات ارزی و دیگر مواد تأثیر منفی بگذارد، پیش بینی های لازم به عمل آورد.
● چالش های صنعت لیزینگ در ایران
از مهم ترین چالش های پیش روی صنعت لیزینگ در ایران تأمین منابع مالی ارزان قیمت است. عمده ترین منبع مالی صنعت لیزینگ، تسهیلات و اعتبارات بانكی است. اما به دلیل محدودیت هایی در دسترسی به این منابع، میزان كافی و بالا بودن نرخ سود این تسهیلات، شركت های فعال در صنعت لیزینگ باید به دنبال منابع مالی دیگر باشند.
دو راهكار برای به دست آوردن منابع مالی ارزان برای شركت های لیزینگ، یكی عرضه اوراق مشاركت و دوم تبدیل اوراق مطالباتی به اوراق بهادار است كه این فعالیت در بسیاری از كشورهای دنیا در بازاری به نام بازار رهن ثانویه برای دسترسی به منابع مالی صورت می گیرد. ناآشنایی مردم با لیزینگ و ضعف موجود در نحوه استفاده از آن از دیگر چالش های لیزینگ به شمار می رود. بطور كلی لیزینگ از سویی وسیله ای برای افزایش قدرت خرید به صورت تأمین منابع مالی موردنیاز طرف تقاضا و از سوی دیگر ابزاری است برای توسعه فروش كالاهای سرمایه ای و بادوام. بنابراین آگاهی و اطلاع مردم از نقش و كاركرد لیزینگ در فعالیت های اقتصادی در رشد و گسترش این صنعت بسیار مهم به شمار می رود.
نكته دیگر درباره مشكلات صنعت لیزینگ، تعریف و تبیین جایگاه این فعالیت در عرصه قوانین جاری است. در بسیاری از كشورهای دنیا و حتی كشورهای در حال توسعه نظیر تركیه، پاكستان و... لیزینگ از طریق وضع قوانین به عنوان یك فعالیت اقتصادی تعریف شده و همه سازوكارهای مرتبط با آن نظیر مسائل حقوقی، مدنی و... در نظر گرفته شده است. هرچند كه در قوانین جاری بویژه قانون مدنی و مبانی فقه اسلامی عقد اجاره و اجاره به شرط تملیك بیان شده است، اما نوع فعالیت خاص لیزینگ فاقد تعریف و جایگاه مشخص قانونی است.

هادی اكبری

منبع : روزنامه ایران