کودتاچیان به اصلاحات رسیدند

در نوروز این سال شیعیان ایران و جهان به سوگ آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی مرجع تقلید و رئیس حوزه علمیه قم نشستند. ایشان در ۱۰ فروردین ماه پس از عارضه قلبی دار فانی را وداع گفتند و همین روز با اعلام عزای عمومی تعطیل شد و جمعت زیادی برای تشییع پیكر ایشان به سوی قم رهسپار شدند. شاه در همین روز تلگرافی برای آیت الله حكیم فرستاد و درگذشت وی را تسلیت گفت. شاه امیدوار بود كه با این تلگراف مرجعیت شیعه را از شهر مذهبی قم به نجف اشرف- كه محل درس و بحث آیت الله حكیم بود- منتقل كند. پس از مدرنیسم شتابزده دوران رضا شاهی اكنون نوبت به گونه ای از مدرنیسم در دوران پهلوی دوم رسیده بود كه مركز ثقل آن بر «صنایع مونتاژ» استوار گردیده بود. در همین رابطه كارخانه های عظیم لاستیك سازی «بی اف گودریچ» در ۶ اردیبهشت ماه آغاز به كار كرد. روز ۱۲ اردیبهشت ماه این سال - كه پس از انقلاب و همزمانی آن با حادثه ترور آیت الله مطهری روز معلم نامیده می شود- دبیران و آموزگاران سراسر كشور در اعتراض به كمی حقوق دست به اعتصاب زدند و از رفتن به كلاس ها خودداری كردند. فرهنگیان تهران نیز از بامداد این روز در میدان بهارستان گرد آمدند و با سخنرانی های تند و كوبنده خواستار رسیدگی به وضعیت معیشتی آموزگاران شدند. پلیس تهران به منظور متفرق كردن فرهنگیان به روی آنان آتش گشود كه در نتیجه دكتر عبدالحسین خانعلی یكی از دبیران دبیرستان های تهران به ضرب گلوله رئیس كلانتری میدان بهارستان كشته شد و سه آموزگار دیگر زخمی شدند. پس از این رویداد، دانشجویان و دانش آموزان تهرانی نیز به پشتیبانی از فرهنگیان به جمع آنان پیوستند و روز پرآشوبی را در پایتخت پشت سر گذاشتند. بامداد روز بعد، فرهنگیان و دانشجویان و دانش آموزان همراه با فعالان سیاسی در میدان بهارستان گرد آمدند و پس از سخنرانی های تند و آتشین از نمایندگان مجلس خواستند كه درباره این رویداد ضدفرهنگی واكنش نشان دهند و خواستار تعقیب و مجازات قاتل دكتر خانعلی شوند. نمایندگان مجلس نیز این رویداد تاسف انگیز را دستاویز سیاسی قرار دادند و در ۱۴ اردیبهشت ماه ارسلان خلعتبری و سیدجعفر بهبهانی دولت شریف امامی را به همین بهانه استیضاح كردند.
به هنگام پاسخگویی شریف امامی به استیضاح جو مجلس ناآرام و متشنج شد و كار به جایی رسید كه شریف امامی با حالت قهر مجلس را ترك كرد و یك سر به كاخ شاه رفت و استعفای خود را تقدیم وی كرد. روز ۱۶ اردیبهشت ماه چهره به ظاهر اصلاح طلب آن دوران یعنی دكتر علی امینی مامور تشكیل كابینه شد. فردای آن روز او به مجلس رفت و در نطقی كه از رادیو هم پخش می شد، اوضاع كشور را اسفناك خواند و گفت تنها راه حل، ریشه كن كردن فساد و تباهی در دستگاه دولت است. وی همچنین افزود بایستی دست افراد نادرست را قطع كرد و سپس در پایان سخنان خود، مردم ایران به جهاد دعوت كرد! ظاهراً تیر دكتر امینی به هدف نشست، چون شاه دو روز بعد از این سخنان - ۱۹ اردیبهشت- فرمان انحلال مجلسین را صادر كرد. او در بخشی از این فرمان نوشت: «... و نظر به لزوم اتخاذ تصمیم و اقدام به یك سلسله اصلاحات عمیق و قاطع در تمام شئون كشور، به منظور رفع مشكلات روزافزونی كه با آن مواجه است... در این موقع كه دولت مقتدر و اصلاح طلبی را برای نجات مملكت از مشكلات موجود مامور نموده ایم عقیده داریم كه هیچ گونه مانعی نباید سد راه اقدامات اساسی و اصلاحی دولت شود.» شگفت آور اینكه شاهی كه جنبش ملی به رهبری دكتر مصدق را تاب نیاورده بود اینك اصلاح طلب تمام عیار شده بود!
دكتر امینی آزادی بیان و مطبوعات و اجتماعات را مجاز دانست و گفت هرگونه گردهمایی می بایست تنها در میدان جلالیه برگزار شود. بدین ترتیب بارقه ای درخشیدن گرفت و آزادی های مدنی كنترل شده، به دوران پیش از كودتا برگشت. روز ۲۰ اردیبهشت ماه، در جلسه فوق العاده هیات دولت، اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد و كاهش هزینه های زندگی در راس برنامه های انقلابی دولت قرار گرفت و فردای همان روز، شادروان مهندس مهدی بازرگان در نامه ای به دكتر محمد مصدق راه اندازی «نهضت آزادی ایران» را به آگاهی وی رساند. روز ۲۲ همان ماه دادگستری خانه تكانی شد و صدر حاج سیدجوادی دادستان تهران شد تا ریشه فساد و تباهی در دستگاه دولت را بخشكاند. فردای همان روز، چهار نفر از بلندپایگان نظامی به اتهام سوء استفاده از مقام و حیف و میل اموال دولتی به دستور دكتر امینی بازداشت شدند. ۲۳ اردیبهشت ماه دكتر علی امینی در اجتماع فرهنگیان اعتصابی حضور یافت و محمد درخشش رهبر اعتصاب كنندگان را همان جا به سمت وزیر فرهنگ برگزید و حقوق فرهنگیان را به دو برابر افزایش داد. بدین ترتیب در میان بهت و ناباوری مردم اعتصاب خونین فرهنگیان پایان گرفت و همه چشم به راه اصلاحات دكتر امینی ماندند. اما ماجرای دكتر علی امینی و كردار انقلابی او چه بود و از كجا سرچشمه می گرفت؟ در رویارویی اردوگاه شرق و غرب تنها سلاح برنده ای كه اردوگاه سوسیالیسم در دست داشت و توده های مردم را با آن سلاح مجذوب خود می كرد، شعار برابری طلبی و حمایت از محرومین و زحمتكشان بود. آمریكا كه با كودتا و تغییر دولت ها نتوانسته بود این سلاح ویرانگر را از دست دشمن بگیرد، براساس دكترین جان اف كندی دموكرات - كه در ۱۷ آبان ماه ۱۳۳۹ به ریاست جمهوری رسیده بود- تصمیم گرفت كه در كشورهای اقماری خود، دولت های میانه رویی را بر سر كار آورد تا بدین ترتیب اردوگاه سوسیالیسم را با اعمال پاره ای اصلاحات خلع سلاح كند.
امینی در واقع نماینده دكترین كندی در ایران بود و شاه نیز چاره ای جز پشتیبانی از سیاست های كندی و امینی نداشت. از همین رو بود كه شاه و همسرش در روزهای پایانی اردیبهشت ماه راهی بلژیك شدند و كشور را به امینی سپردند تا با دست باز، اصلاحات دامنه دار مورد نظر را اعمال كند.
فعالان سیاسی نیز گامی پیش نهادند و فردای روز سفر شاه در گردهمایی بزرگی كه سران جبهه ملی در جلالیه برگزار كردند خواستار برگزاری فوری انتخابات شدند.
دكتر امینی به منظور انجام اصلاحات ارضی دكتر حسن ارسنجانی را كه به داشتن دیدگاه های سوسیالیستی مشهور بود به عنوان وزیر كشاورزی كابینه خود معرفی كرد و كار اصلاحات ارضی را به او سپرد تا همگان به این باور برسند كه وی در انجام اصلاحات خود قاطع و مصمم است. ارسنجانی روز دوم خردادماه در یك مصاحبه مطبوعاتی وعده داد كه به زودی قرار بازداشت گروهی از دولتمردان و سیاستمداران فاسد دولت های پیشین صادر خواهد شد. چهار روز بعد با دستگیری اعضای هیات مدیره شیلات به اتهام سوء استفاده از اموال دولتی همگان به این باور رسیدند كه دولت دكتر امینی با كسی سر شوخی ندارد. دولت آمریكا نیز با پیشكش كردن ۵۱ میلیون دلار وام در ۱۳ خردادماه نشان داد كه از دكتر امینی و دولت اصلاح طلبش پشتیبانی همه جانبه می كند. در ۱۴ خردادماه ورود مشروبات الكلی، لوازم آرایشی، پارچه های نخی، لوستر، كریستال، یخچال، كولر، تلویزیون و انواع خودرو محدود شد و تنها با ارز آزاد ورود این لوازم تجملاتی به كشور آزاد اعلام شد.به دستور محمد درخشش وزیر فرهنگ ارز دانشجویی ۴۰۰ دانشجوی ایرانی در خارج از كشور كه خانواده هایشان ثروتمند بودند، از ۱۴ خردادماه قطع شد و سه روز بعد دولت اعلام كرد از این پس تنها به بیماران و بازرگانان و دیپلمات ها و اتباع خارجی در ایران اجازه سفر به خارج از كشور داده خواهد شد و از سفرهای تفریحی جلوگیری خواهند كرد. با اعمال این قوانین گویی كه آب به لانه مورچگان افتاده بود، سپهبد حسین آزموده دادستان بی رحم و قانون شكن دادگاه های نظامی در ۱۷ خردادماه به تقاضای خود بازنشسته شد و سپس در ۲۷ همین ماه علیه دكتر امینی به عنوان مخالفت و ضدیت با اساس حكومت ملی و آزادی اعلام جرم كرد!
دكتر امینی نیز در پاسخ او، دو روز بعد حكم بازداشت وی را صادر كرد! روز انتقام از بیدادگران فرا رسیده بود. در ۱۷ تیرماه نورالدین الموتی- زندانی سیاسی دوره رضاشاه- كه وزیر دادگستری كابینه دكتر امینی بود اعلام كرد ریشه خیانت و دزدی و اعمال نفوذ را خشك خواهد كرد و بی درنگ چهار شعبه دادگاه شهرستان را منحل و چهار رئیس دادگاه را منتظر خدمت كرد. دستگیری رهبران جبهه ملی دوم در نخستین روز مردادماه نشان داد كه اصلاحات مورد نظر دكتر امینی كاملاً حساب شده و كنترل شده است و «اصلاحات» با «انقلاب» تفاوت زیادی دارد. شاه و آمریكا با مصدق و جبهه ملی سر ناسازگاری داشتند و آزادی های اصلاح طلبانه شامل حال آنان نمی شد! روز ۲۲ مردادماه بنی فضل دادستان دیوان كیفر اعلام كرد ۴۰۰ نفر از بلندپایگان كشوری و لشگری تحت تعقیب دستگاه قضایی كشور هستند و شش روز بعد دریانی بازرگان مشهور به اتهام برداشت ۲۳ میلیون تومان از صندوق شركت شهرآرا بازداشت شد.
همزمان با اصلاحات دولت دكتر امینی دوباره تنش میان ایران و اتحاد جماهیر شوروی پدیدار شد. قدس نخعی وزیر امور خارجه در نخستین روز مهرماه موضوع تبلیغات رسانه ای دولت شوروی علیه ایران را در مجمع عمومی سازمان ملل مطرح كرد و در آخرین روز همین ماه دولت ایران به قطعنامه شش كشوری كه خواهان جلوگیری از آزمایش های اتمی شوروی بودند، پیوست.
در سوم آبان ماه این سال سد كرج كه به نام سد امیركبیر خوانده می شد به بهره برداری رسید. این سد سالانه ۱۱۵ میلیون متر مكعب گنجایش ذخیره آب و ۷۵ هزار كیلو وات تولید برق داشت. در همین روز كارخانه برق ۲۲۰۰ كیلو واتی كرمانشاه نیز مورد بهره برداری قرار گرفت. در ادامه سیاست های مبارزه با فساد دولتی روز ۱۷ آبان ماه ابوالحسن ابتهاج مدیرعامل پیشین سازمان برنامه دستگیر شد. اتهام وی اتلاف ۶۹ میلیون دلار از خزانه دولت بود. در همین رابطه فتح الله فرود شهردار سابق تهران نیز به اتهام سوء استفاده از مقام خود در ۲۴ همین ماه بازداشت و زندانی شد. موسی مهام شهردار پیشین تهران نیز در ۱۲ آذرماه احضار و پس از بازپرسی با وثیقه ۶۱۰ میلیون ریالی كه حاج مهدی باتمانقلیچ به دادگستری سپرد، آزاد شد. در ۱۴ آذرماه، دكتر علی امینی در گردهمایی فرهنگیان گفت كارهای دولت من شبیه انقلاب است و غیر از این هم راهی برای نجات كشور نیست! وی همچنین افزود: ما پیوسته گرفتار تحریكات هستیم ولی تمام اقدامات مخالفین خود را خنثی می كنیم. در ۱۸ آذرماه كارخانه قند نیشكر خوزستان به بار نشست و بهره برداری از آن آغاز شد. در آخرین روز ماه نیز یك موافقتنامه اقتصادی و فنی بین ایران و آمریكا مبادله شد و در همین روز كار ساختمانی مركز اتمی دانشگاه نیز آغاز شد. طرح اصلاحات ارضی، با قانون تحدید مالكیت كه در روز ۶ دی ماه با ۳۸ ماده به تصویب هیات دولت و امضای شاه رسید، كلید خورد. بنابر این قانون هیچ مالكی نمی تواند بیش از یك ده شش دانگ داشته باشد و بقیه املاك او، براساس مالیات پرداخته شده، به وسیله وزارت كشاورزی خریداری و بین كشاورزان همان ملك، تقسیم خواهد شد.
وزیر دارایی گفت: ۱۷۰۰۰ آبادی در ایران مشمول این قانون می شوند و اجرای آن از روز ۲۵ دی ماه از بخش مراغه در آذربایجان آغاز خواهد شد. جای شگفتی در این بود كه نخستین معترض و منتقد قانون ارضی، همین وزیر دارایی یعنی عبدالحسین بهنیا بود كه در ۲۳ دی ماه در اعتراض به این قانون از هیات دولت كناره گیری كرد! به رغم این مخالفت و مخالفت روحانیونی كه معتقد بودند این قانون با شریعت اسلام مغایرت دارد، در ۲۵ دی ماه و در غیاب مجلسین لایحه اصلاحات ارضی به امضای شاه رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد. روز ۳۰ دی ماه طی بخشنامه ای به دفاتر اسناد رسمی ابلاغ شد كه از انجام معاملاتی كه شامل قانون اصلاحات ارضی می شود، خودداری كنند. نخستین روز بهمن ماه با یورش نظامیان به دانشگاه تهران و زد و خورد آنان با دانشجویان آغاز شد. در این درگیری شدید، حدود ۲۰۰ پلیس و دانشجو زخمی شدند و به تاسیسات دانشگاه و مراكز اتمی خسارت وارد آمد و دانشگاه به دستور دولت تعطیل شد. هر چند دولت امینی اعلام كرد كه این تظاهرات دانشجویی به تحریك مالكان و متنفذین بوده و عمال كمونیسم در آن دست داشته اند، اما اطلاعیه دكتر احمد فرهاد رئیس دانشگاه تهران می گفت ساعت یازده و ربع امروز عده ای نظامی بدون آنكه اتفاقی در دانشگاه افتاده باشد، به محوطه دانشگاه وارد شده، جمعی از دانشجویان را مضروب و مجروح كرده اند. وی همچنین به این رفتار نظامیان اعتراض كرد و در پایان اطلاعیه خود افزود:« دانشگاه نسبت به این عمل رسماً اعتراض و تقاضای رسیدگی و تعقیب مرتكبین و مجازات آنان را از دولت كرده است و مادامی كه نتیجه رسیدگی به دانشگاه اعلام نشود، اینجانب و روسای دانشكده ها از ادامه خدمت در دانشگاه معذور خواهیم بود.» پس از سركوب وحشیانه دانشگاه، در همان روز به یاران دكتر مصدق نیز حمله بردند و دكتر صدیقی، دكتر سنجابی، دكتر آذر، مهندس حسیبی، مهندس زیرك زاده، دكتر امیر علایی، داریوش فروهر و گروهی از فعالان سیاسی را دستگیر و زندانی كردند. اكنون دیگر پرده ها برافتاده بود و حنای آزادیخواهی و اصلاح طلبی دولت دكتر امینی بی رنگ شده بود. دو روز بعد - سه بهمن ماه - تظاهرات دانش آموزان در میدان بهارستان نیز به خون نشست و یك كشته و چند زخمی به جا نهاد.
و فردای آن روز دولت آمریكا ۱۸میلیون دلار به عنوان كمك به اصلاحات ارضی و تشكیل صندوق های تعاونی روستایی، واریز خزانه دولت كرد!
جنجالی ترین خبر این سال، فرار سپهبد تیمور بختیار
- یكی از اركان نظامی كودتای ۲۸ مرداد و نخستین رئیس ساواك ایران - بود. وی در پنج بهمن ماه، همین كه در فرودگاه رم از هواپیما پیاده شد گفت با اصلاحات ارضی مخالفم و در ایران هم هیچ گونه آزادی وجود ندارد! در واكنش به این رویداد، دولت دكتر امینی نیز در همان روز تیمور بختیار را یكی از مسببین حوادث اخیر معرفی كرد و روز هشت بهمن ماه دستگاه قضایی ایران او را احضار كرد. واقعیت این بود كه پهلوی دوم نیز همانند پدرش پلكان های نردبان قدرتی را كه از آن بالا رفته بود، به دست دولت به ظاهر اصلاح طلب امینی یكی یكی در هم می شكست!
همین كه مخالفت ها و انتقادها از قانون اصلاحات ارضی می رفت تا كابینه دكتر امینی را سست و متزلزل كند، روز ۲۱ بهمن ماه چستر باولز مشاور ویژه كندی به تهران آمد و ضمن ابراز پشتیبانی از اصلاحات امینی گفت: دولت در اجرای برنامه اصلاحات ارضی شجاعت نشان داده است! و در همین روز دكتر امینی اصلاحات ارضی را «انقلاب سفید» نامید! روز اول اسفندماه با كمك ۲۰ میلیون دلاری آمریكا آغاز شد و فردای آن روز دكتر امینی برای جلب حمایت مادی و معنوی غرب، راهی اروپا شد. در ۲۲ اسفندماه نیز آیت الله ابوالقاسم كاشانی در سن ۸۰سالگی درگذشت.

منبع : روزنامه شرق