دلایل شیخ فضل الله نوری برحرمت مشروطه

پرسش و پاسخ زیر درباره دلایل موافقت اولیه شیخ فضل الله نوری با مشروطیت و مخالفت بعدی وی است كه خود شیخ پاسخ داده است:
حضرت حجت الاسلام در افتتاح انتشار این عنوان جداً مساعدت فرمودید ولی در اثنا عمل به یك بار منفصل شده از حضور در مجلس شورا استنكاف و تجافی فرمودید ...
محل سئوال از این فقرات معروضه این است: كه این مساعدات جدی به چه جهت به مخالفت و مهاجرت پیوست؟ آیا موجب شرعی و مقتضی مذهبی داشت و مشروطه را با قوانین قرآنی و موازین شریعت آسمانی مخالف یافتید كه مخالفت فرمودید؟ یا آنكه انفصال و مخالفت موجب دیگری از عوارض عادیه و دواعی اتفاقیه داشت؟
اگرچه جهات فساد این امر نه به اندازه این است كه این اوراق گنجایش آن را داشته باشد، بلكه شایسته است كه رساله های مبسوطه در این باب نوشته شود. چنانچه جمعی از اهل علم به استدعای داعی مشغول اند و انشاءالله تعالی به انجام رسانیده انتشار داده خواهد شد.
لكن اجابه للسوآل... اظهار می دارد كه منشاء این فتنه، فرق جدیده و طبیعی مشرب ها بودند كه از همسایه ها اكتساب نمودند و به صورت بسیار خوشی اظهار داشتند كه قهراً هر كس فریفته این عنوان و طالب این مقصد باشد به اینكه در طلب عدل برآمدند و كلمه طیبه العدل را هر كس اصغاء نمود بی اختیار در تحصیل آن كوشید و به اندازه وسعت به بذل مال و جان خودداری نكرد. منجمله خود داعی هم اقدام در این امر نموده و متحمل زحمات سفرا و حضرا شدم و اسباب هم مساعدت نمود. وقتی كه شروع به اجرا این مقصد شد، دیدم دسته از مردم كه همه وقت مرمی به بعضی از انحراف بودند وارد بر كار شدند. كم كم كلمات موهمه از ایشان شنیده شد. حمل بر صحت می شد تا آنكه یك درجه پرده از آن برداشتند و بنای انتخاب وكلا و مبعوثین و اعتماد بر اكثریت آرا گذاردند. باز هم اغماض شد كه اینها برای انتظام امور و بسط عدالت است تا رفته رفته بنای نظامنامه و قانون نویسی شد. گاهی با بعضی مذاكره می شد كه این دستگاه چه معنی دارد؟ چنین می نماید كه جعل بدعتی و احداث ضلالتی می خواهند بكنند والا وكالت چه معنی دارد؟ موكل كیست و موكل فیه چیست؟ اگر مطالب امور عرفیه است این ترتیبات دینیه لازم نیست و اگر مقصد امور شرعیه عامه است این امر راجع به ولایت است نه وكالت، ولایت در زمان غیبت امام زمان عجل الله فرجه با فقها و مجتهدین است نه فلان بقال و بزاز و اعتبار به اكثریت آرا به مذهب امامیه غلط است و قانون نویسی چه معنی دارد؟ قانون ما مسلمانان همان اسلام است كه بحمد الله تعالی طبقه بعد طبقه روات اخبار و محدثین و مجتهدین متحمل حفظ و ترتیب آن شدند و حال هم حفظه آن بحمد الله تعالی بسیارند. جواب این كلمات را بعضی به تسویلات و تسویفات می دادند تا آنكه آن دستور ملعون كه مسمی به قانون اساسی است نوشته شد و خواهش تطبیق آن را با قواعد اسلامیه نمودند داعی با یأسی كه از فلاح این ترتیبات داشتم، مماشاتاً مساعدت نمودم و وقتی را صرف این كار با جمعی از علما كردم و به قدر میسور تطبیق به شرع یك درجه شد. چنانچه مطبوعه مشتمله بر اصلاحات و تصحیحات نزد داعی ضبط است. لكن فرقه كه زمام امور حل و عقد مطالب و قبض و بسط مهام كلیه به دست آنها بود، مساعدت نمی كردند. بلكه صریحاً و علناً گفته كه ممكن نیست مشروطه منطبق شود با قواعد الهیه و اسلامیه و با این تصحیحات و تطبیقات دول خارجه ما را به عنوان مشروطه نخواهند شناخت.چون دیدم این طور است به مساعدت جمعی ماده نظارت مجتهدین در هر عصر برای تمیز آرای هیات مجتعمه اظهار شد. چون نتوانستند ظاهراً رد كنند قبول كردند و فصلی با زحمات زیاد و توافق همه نوشته شد. محض تثبیت و اینكه رجوعی نشود علیحده به طبع رسانده و به همه ولایات انتشار داده شد. چون این را دیدند و فهمیدند كه با این ترتیب اگر بدون تغییر واقع شود بالمره از مقاصد فاسده خود محروم اند، كردند آنچه كردند و دیدم آنچه دیدم و كشیدم آنچه كشیدم...

منبع: محمد تركمان، شیخ شهید فضل الله نوری، چاپ رسا

منبع : روزنامه شرق