ملاحظاتی چند در خصوص صنعت حمل و نقل هوایی

بررسی چالش‌های فراروی صنعت حمل‌ونقل هوایی در سطح جهان و در داخل
●مفروضات و بدیهیات در صنعت حمل‌ونقل هوایی
۱- گذشت بیش از یك قرن از تاریخچهٔ صنعت هوانوردی
۲- اصل ایمنی پرواز به‌عنوان بالاترین اولویت در صنعت هوایی (­SAFETY­)
۳- حفظ منافع مسافرین و حفاظت از جان آنها (­SECURITY­)
۴- تجدید حیات و تحول ساختاری و پوست‌اندازی كامل در همهٔ ابعاد طی یك قرن گذشته
۵- سود خالص بسیار پایین ‌(در بهترین سال‌ها ۲.۹ درصد)
۶- رقابت فوق‌العاده بالا بین شركت‌های هوایی (به‌عنوان یك فاكتور اساسی)
۷- حركت بطئی و كند دولت‌ها به‌عنوان یك عامل كاهندهٔ رشد در صنعت
۸- طبیعت زنجیره‌ای بودن اجزاء و اركان سرویس‌های حمل‌ونقل هوایی
۹- كارآمدی و كارآیی هواپیماهای نو، یك عامل اساسی در كاهش هزینه‌های شركت‌های هوایی است.
۱۰- اقتصاد جهانی به سرعت در حال تحول است و صنعت هواپیمایی نقش انكا‌ر‌ناپذیری در این تحول ایفا می‌كند.
۱۱- براساس آمار بانك جهانی درآمد ناخالص داخلی جهان (‌GDP­) در سال ۲۰۰۱ بیش از ۳۱ تریلیون دلار آمریكا بوده است. سهم بحش حمل‌ونقل هوایی به میزان ۱.۴ تریلیون تقریباً معادل ۵ درصد می‌باشد.
۱۲- وجود انعطاف‌پذیری بالا در صنعت موجبات پایداری آن را فراهم می‌كند.
۱۳- صنعت حمل‌ونقل هوایی موتور رشد اقتصادی در دنیا محسوب می‌شود.
۱۴- هماهنگی و تطبیق مستمر از نیازهای اساسی این صنعت است.
●وضعیت حمل‌ونقل هوایی
نگاهی گذرا به شرایط جهانی این صنعت، قطعاً فضای منطقی‌تری را جهت ارزیابی آن در داخل كشور می‌گشاید:
۱ـ این صنعت در دنیا عمیقاً دچار تغییرات شگرف و بنیادی گردیده است.
۲ـ متوسط رشد سالانهٔ این صنعت بطور معمول معادل ۴ درصد است.
۳ـ طی دوازده سال گذشته تعداد مسافران حمل شدهٔ هوایی (حمل شده توسط اعضای یاتا) از ۱.۵ میلیارد نفر به ۲ میلیارد نفر رسیده است و این در حالی است كه قوانین حاكم بر این صنعت از سال ۱۹۴۴ (پیمان شیكاگو) تقریباً بلا تغییر مانده است (‌REGULATORY SYSTEM­).
۴ـ اعضای یاتا طی سال ۲۰۰۲ در مجموع ۲.۸ میلیارد دلار زیان دیده‌اند و طی دو سال گذشته، این زیانها به ۱۴ میلیارد دلار می‌رسد، پیش‌بینی می‌شود این زیان در سال ۲۰۰۳ به ده میلیارد دلار برسد.
۵ـ اگر زیان ناشی از پروازهای داخلی را به آن بیافزاییم این رقم معادل ۲۵ میلیارد دلار خواهد بود.
۶ـ وضعیت این صنعت در آمریكای شمالی (‌محل تولد صنعت)‌ شرایط فوق‌العاده مصیبت‌باری است.
۷ـ شش شركت هوایی برتر آمریكا بیش از صد میلیارد دلار بدهی دارند.
۸ـ یك­سوم شركت‌های هوایی در آمریكای لاتین به لحاظ فنی كاملاً ورشكسته شده‌اند.
۹ـ حوادث یازدهم سپتامبر، ركود اقتصاد جهانی، جنگ عراق و بیماری سارس از جمله عوامل اصلی است كه صنعت هوایی را به شدت دچار آسیب‌های جدی كرده است.
۱۰ـنام‌های مشهوری چون سوئیس‌ایر، ایرافریك، ANSET (خط هوایی كشور استرالیا)، سابنا (خط هوایی بلژیك) وTWA ( قدیمی‌ترین خط هوایی آمریكا )‌ محو شدند.
۱۱ـ مقررات جدید حفاظتی (SECURITY) بعد از حوادث یازدهم سپتامبر، فقط در سال ۲۰۰۲، بیش از ۵ میلیارد دلار هزینه در برداشته است.
۱۲ـ دولت آمریكا به‌منظور كاهش فشارهای مالی بر شركت‌های هوایی، بخشی از هزینه‌های تحصیلی به شركت‌های هوایی به‌منظور حفاظت بیشتر از جان شهروندان كه وظیفهٔ اصلی دولت‌هاست، را تقبل نموده است.
حضور شركت‌های غیر عضو یاتا با مدل‌های تجاری (‌BUSINESS MODEL­) كاملاً ‌متفاوت به‌عنوان شركت‌های هوایی كم‌هزینه (‌ LOW COST CARRIER ) به‌عنوان چالش‌جدید.
۱۳ـ تعداد شاغلین در این صنعت برابر ۱۸۰۰۰۰۰ نفر می‌باشد (شركت‌های هوایی عضو یاتا).
۱۴ـ تلاش‌های شركت‌های هوایی به‌منظور تطبیق با شرایط نوین، به‌ویژه در حوزهٔ تكنولوژی در حال انجام است.
۱۵ـ طی سال ۲۰۰۲ در این صنعت در مجموع، بیش از چهار صد هزار نفر بیكار شدند.
۱۶ـ پرداختی سالانهٔ شركت‌های هوایی بابت انواع هزینه‌های فرودگاهی و استفاده از سرویس‌های كنترل ترافیك هوایی (‌ATS) معادل چهل میلیون دلار است.
۱۷ـ استفاده نابجا به ‌عبارتی سوءاستفاده از موقعیت انحصاری در بیشتر فرودگاه‌های دنیا، موجب افزایش سالانهٔ این‌گونه هزینه‌ها برای شركت‌های هوایی به میزان ۲۰ درصد شده است. شایان ذكر است به این انحصار، مقررات و قوانینی به قدمت بیش از ۵۰ سال اضافه می‌شود
۱۸ـ فرسودگی و از رده خارج بودن مقررات حاكم در حوزهٔ بازرگانی در مقابل رقابت گستردهٔ شركت‌های هوایی در میدان عمل (مقررات نافذ قطعی در زمان هواپیمای DC-۳ وضع شده است)، یكی دیگر از چالش‌های اصلی صنعت است.
●موضوعات محوری و حیاتی كه در حال حاضر در دستور كار دست‌‌اندركاران بین‌المللی این صنعت است عبارتند از:
۱. ایمنی پرواز (­‌SAFETY­).
۲. مقابله با افزایش غیرمعقول هزینه‌های فرودگاهی و سرویس‌های كنترل ترافیك هوایی(ATS).
۳. حفاظت پرواز (­SECURITY­).
۴. ارائهٔ روش‌های كارآمدتر جهت تامین منابع مالی به‌منظور پایداری شركت‌های هوایی.
●شرایط و وضعیتی كه صنعت در آن تنفس می‌كند به شرح ذیل است:
۱. بحران جدی در تمام ابعاد.
۲. ورشكستگی گسترده شركت‌های مشهور و صاحب­نام هوایی.
۳. زیان‌های هنگفت و بدهی‌های سرسام‌آور.
۴. بیكاری گسترده و اخراج‌ اجباری كاركنان شركت‌های هوایی.
۵. تحول عمیق در الگوهای سنتی (بطور مثال ظهور شركت‌های با نرخ پایین یا LCC ها).
۶. فشارهای مضاعف مالی بر شركت‌های هوایی بویژه در وضعیت شرایط رقابتی فوق‌العاده.
۷. وضع مقررات شدید بعد از حوادث سپتامبر در پروازهای داخلی و بین‌المللی آمریكا توسط FAA.
۸. براساس بررسی‌های آماری صورت گرفته در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ توسط مجلهٔ معتبر AIRLINE BUSINESS،
●سود عملیاتی بخش‌های مختلف در این صنعت به شرح ذیل است:
فرودگاه‌ها
۶/۴۷درصد
شركت‌های تامین‌كننده خدمات ATS
۴/۲۳درصد
شركت‌های CRS
(شركت‌های بزرگ كامپیوتری)
۴/۱۴درصد
سازندگان بزرگ هواپیما
۸/۱۱درصد
۱۵۰ شركت هواپیمایی
۸/۴درصد
۹. رویكردهای جدید به موضوع ایمنی بویژه ظهور سیستم‌های مدرن
۱۰ـ SAFETY MANAGEMENT SYSTEMS یا به اختصار SMS كه در برگیرندهٔ طیف وسیعی از فعالیت‌های مرتبط با ایمنی بوده و بصورت كاملاً یكپارچه و پیش‌گیرنده (PROACTIVE) عمل می‌كند. (برعكس الگوی سنتی ایمنی كه بصورت REACTIVE است).
۱۱. رشد ۵۰ درصدی سهم شركت‌های تازه تاسیس هوایی (‌LCC) در بازار هوایی امریكا
۱۲. سهم ۲۰ درصدی از كل بازار هوایی در آمریكا و اروپا توسط شركت‌های تازه تاسیس (­LCC­) طی سال ۲۰۰۲.
●وضعیت داخلی حمل ‌و نقل هوایی
بخش اعظم تصویر شرایط جهانی صنعت با تصویر آن در داخل كشور تطابق كامل داشته، ضمن آنكه ویژگی‌های خاص این صنعت در داخل و چالش‌های موجود، شرایط متفاوتی را نیز ایجاد كرده است.
این شرایط ویژه شامل:
۱ـ فرسودگی ناوگان هوایی بازرگانی كشور.
۲ـ ناكامی تلاش‌های گسترده در بازسازی و نوسازی ناوگان.
۳ـ در حال حاضر مسؤولین مرتبط، راه‌كار مناسبی برای علاج بیماری و بحران صنعت در پیش نمی‌گیرند و برآیند اقدامات متولیان اصلی كاملاً متضاد است.
۴ـ افزایش بی‌رویهٔ هزینه‌های فرودگاهی، قوانین نامناسب و رقابت‌های مخرب، موجب تشدید
۵ـادامهٔ تحریم اقتصادی آمریكا و عدم دسترسی این صنعت به تكنولوژی مناسب هواپیما.
بحران صنعت در داخل كشور شده است.
۵ـ وجود منافع شخصی و گروهی، اقتدار كشور را در این حوزه، با علامت سؤال مواجه كرده است.
۶ـ نوسازی ناوگان بزرگترین دغدغهٔ مدیریت ارشد در شركت‌های هوایی است (­برخلاف سایر كشورهای دنیا كه حتی دارای بیست درصد ظرفیت اضافی هستند­).
●سایر شرایط عمومی را بصورت ذیل می‌توان احصاء نمود:
۱ـ «هواپیمایی جمهوری اسلامی» به‌عنوان بدنهٔ اصلی صنعت، عامل محوری برای انتقال و مدیریت تكنولوژی در حوزه اقتصادی و بازرگانی حمل‌ و نقل هوایی است.
۲ـ تشتت و چندگانگی و جزیره‌ای عمل‌ كردن كلیهٔ دست‌اندركارن كه به‌عنوان زنجیرهٔ خدمات محسوب می‌شوند، موجب عدم رضایت مسافران است.
۳ـ وجود خط‌مشی‌های خشك و بی‌روح در حوزهٔ رقابتی كردن تنها موجب ایجاد محدودیت.
۴ـ اصلاحات ساختاری كند و بعضاً غیركارآمد
۵ـ شیوع پدیده خصوصی‌سازی قبل از آزادسازی قیمت كه در واقع، یك كالبد بدون روح است.۶ـ فرسودگی هسته اصلی ناوگان هوایی، موجب تشدید افزایش هزینه‌های عملیاتی می‌شود.
۷ـ وجود هیاهوی فراوان و غیرتخصصی (‌بعضاً عوام فریبی) در حوزهٔ تامین ناوگان.
۸ـ خروج تدریجی منابع انسانی ارزشمند و عدم جایگزینی آن، موجب شكاف‌های عمیق در حوزه دانش فنی شده است.
۹ـ دغدغه‌های جهانی دولت‌ها در حوزه حمل‌ونقل هوایی كه در كنفرانس‌ها و مجامع بین‌المللی طرح می‌شود، بروز و ظهور كمتری در داخل كشور دارد و مسئولین ارشد به این دغدغه‌ها كمتر توجه دارند.
۱۰ـ تقریباً رویكرد مشخص و مدونی در مواجهه با تغییرات پرشتاب این صنعت در دستور كار نمی‌باشد.
۱۱ـ در حالیكه در جهان پیشرفته اقتصاد حمل و نقل هوایی بطور متوسط سهم ۵ درصدی از اقتصاد ملی دارد، در كشور ما این سهم كمتر از یك درصد است.
۱۲ـ اصلی‌ترین عامل سودآوری قیمت است كه در اختیار «هما» نیست.
●راه‌های برون­رفت از بحران فعلی
۱ـ نقش محوری در تحقق سیاست‌های راهبردی و تبیین چارچوب‌های شفاف از وظایف اصلی هواپیمای كشوری است و این سازمان باید به وظایف خود درست عمل كند.
۲ـ برجسته‌ترین وظایف هواپیمای كشوری تنظیم مقررات شامل SECURITY & SAFETY و خط‌مشی‌های حوزه بازرگانی است كه باید متناسب با روح این صنعت در داخل تدوین شده، در سایر ابعاد تحولات جدی صورت گیرد.
۳ـ در دستور كار قرار گرفتن دغدغه‌های مطرح شده در پنجمین كنفرانس بین‌المللی حمل ونقل هوایی كه از سوی ایكائو در ماه مارس گذشته برگزار گردید (از سوی هواپیمایی كشوری).
۴ـ دغدغه‌های اصلی در اكثر شركت‌های هوایی شامل افزایش ایمنی پرواز، كاهش هزینه‌ها، مدرن‌سازی و افزایش كارآیی است، نه كسب سود بیشتر. این نكته كلیدی سرآغاز تدوین استراتژی در حوزهٔ صنعت حمل ونقل هوایی است.
۵ـ تدوین چارچوبی جدید با هدف حداكثر نمودن تشریك مساعی زنجیرهٔ خدمات هوایی، یك ضرورت‌ درجه اول محسوب می‌شود.
۶ـ ایجاد چارچوب مناسب برای شاداب نمودن و تشدید فضای رقابتی در صنعت بصورت كاملاً شفاف و غیر رانتی.
۷ـ اعمال تغییرات اساسی در مدل‌های رایج كسب‌وكار (­BUSINESS MODEL) در این صنعت و تطابق آن با شرایط روز (شرایط رقابتی فوق‌العاده بالا در شركت‌های هوایی) از سوی شركت‌های هوایی.
۸ـ حضور مداوم بخش دولت، شركت‌های هوایی، سایر نهادهای دست‌اندركار و كارشناسان و مشاورین ارشد به ‌منظور حل بحران و توسعهٔ صنعت در داخل كشور.
۹ـ هارمونیزه بودن این زنجیره به لحاظ تعامل و تبادل، یكی از اصلی‌ترین قواعد بازی در صنعت است كه رعایت آن از سوی همه دست‌اندركاران ضروری است.
۱۰ـ بسیاری از فرودگاه‌ها و تامین‌كنندگان سرویس‌های ATS و سایر عرضه‌كنندگان خدمات مورد نیاز شركت‌های هوایی بصورت انحصاری و بدون چارچوب محسوب عمل می‌كنند جهت حفظ تعادل زنجیره خدمات، این روند باید متوقف شود.
۱۱ـ ضرورت بازنگری در هزینه‌های عملیاتی (به ویژه در دو حوزهٔ ناوگان و نیروی انسانی) از سوی شركت‌های هوایی.
● اعلامیهٔ واشنگتن (صادر شده در آخرین اجلاس یاتا در ماه ژوئن سال ۲۰۰۲) معیارهای شش‌گانه­ای را برای تسریع در روند تغییرات (پوست‌اندازی كامل) صنعت، تبیین نموده است، این موارد شش‌گانه به شرح ذیل است:
۱. تضمین سهولت دسترسی شركت‌های هوایی به بازارهای بین‌المللی سرمایه (‌تامین منابع مالی بصورت اطمینان­بخش).
۲. حذف روش‌های انحصاری برقراری هزینه‌های فرودگاهی و سرویس‌های ATS به‌منظور كاهش فشار مالی مضاعف بر شركت‌های هوایی و تنظیم تعادل زنجیرهٔ خدمات از سوی مراجع ذی­صلاح.
۳. افزایش همكاری برای توسعه استاندارد‌سازی در سطح ملی (همكاری مداوم دست‌اندركاران و سیاست‌گذاران بخش هوایی بازرگانی).
۴. حفظ منافع مصرف‌كنندگان سرویس‌های هوایی.
۵. پذیرش كامل مسئولیت‌ حفظ جان مسافران هوایی از سوی دولت‌ها و تامین كلیهٔ هزینه‌های این بخش از سوی آن‌ها.
۶. حذف مقررات تبعیض آمیز از سوی دولت‌ها (بویژه در حوزهٔ مالیات‌ها).
در اعلامیه واشنگتن بر فراخوان دولت‌ها به منظور اطمینان از آینده‌ای پایدار برای حمل‌ونقل هوایی تاكید شده است.
●جمع‌بندی:
الف- در سطح جهانی
عوامل اصلی ركود صنعت حمل‌ و نقل هوایی در سطح بین‌المللی (اركان سه‌گانه) از دیدگاه مدیركل یاتا كه در اجلاس امسال در واشنگتن ( خرداد ۱۳۸۲ ) مطرح شده به شرح ذیل است:
۱.قراردادهای دوجانبه بین كشورها (به‌دلیل محدودیت ناشی موجود عدم تناسب با شرایط رقابتی فوق‌العاده شكنندهٔ فعلی).
۲.مقررات مربوط به حاكمیت دولتی (فرسودگی قوانین و مقررات با قدمت بیش از ۵۰ سال) و عدم تناسب با ماهیت صنعت هوایی بازرگانی.
۳.نوع نگرش كارگزاران اصلی حمل و نقل هوایی در حوزهٔ رقابت باید اینگونه باشد:
۲ـ۳ طراحی و ساخت چارچوبی نوین متناسب با واقعیات امروزین صنعت به‌منظور مقایسه و كسب آمادگی لازم با چالش‌های فردا، عاجل‌ترین وظیفهٔ بخش حاكمیتی است و باید هر چه سریعتر در دستور كار قرار گیرد.
۲ـ۳ تامین منابع مالی مطمئن و پایدار از بازار سرمایه اعم از داخلی و خارجی یك ضرورت و انكارناپذیر جهت حفظ پایداری شركت‌های هوایی است.
ب ـدر سطح داخلی
۱. نیازهای اساسی صنعت حمل‌ونقل هوایی در داخل كشور شامل نوسازی و توسعه ناوگان، تجدید ساختارهای فعلی در همهٔ ابعاد سازمانی و بكارگیری نیروی انسانی متخصص بوده و باید جزء محوری‌ترین دغدغه‌های مسئولین طراز اول این صنعت باشد.
۲. برتری تفكر و پارادایم سودجویانه‌ در صنعت آن هم از سوی قانونگذار كه در هیچ كشوری معمول نیست، قطعاً زیان‌های غیرقابل جبرانی را به دنبال خواهد داشت.
۳. تحقق دغدغه‌های مطرح شده در كنفرانس‌ها و نشست‌های اخیر ایكائو و یاتا (در ماه‌های مارس و ژوئن ۲۰۰۲) در داخل كشور از طریق سازماندهی متناسب و تشریك مساعی مسئولین ارشد صنعت حمل ونقل هوایی الزام آور است.
۴. مقررات ناكافی، خط‌مشی‌های ناهمگون و بعضاً متناقص و فضای رقابتی غیر شفاف از دیگر عوامل كاهندهٔ رشد این صنعت در داخل كشور می‌باشد، نقش هواپیمایی كشوری در مهندسی مجدد این رویه‌ها، نقش راهبردی است.
۵. ناظران، كارشناسان و صاحب‌نظران اعتقاد جدی دارند كه باید مدل‌های رایج كسب و كار در این صنعت (BUSINESS MODEL) به شدت دچار تغییرات ژرف گردد.
۶. تضمین استقلال عمل بیشتر در شركت‌های هوایی، عامل اساسی رشد و توسعهٔ این شركت‌هاست.
۷. نقش دولت در مدرن‌سازی این صنعت، نقش راهبردی است و باید هر چه سریعتر موانع و محدودیت‌هایی را كه در این گزارش به آن اشاره شده، مرتفع شود. بزرگترین چالش‌ صنعت نوسازی و توسعه ناوگان هوایی بازرگانی كشور است.
شایان ذكر است كه «هما» سخنگوی این صنعت در داخل كشور است. شمع وجود كاركنان فرهیخته و بهره‌مند از دانش فنی بسیار بالای «هما» در مجموعه صنعت، موجب استحكام و رشد و توسعه حمل‌ونقل هوایی بازرگانی است. به بیان دیگر «هما» كانون مركزی برای ایجاد تحول و موتور رشد این صنعت در سطح كشور است. تضعیف این تنه درخت كه شاخ و برگ‌های فراوانی در طی سال‌های اخیر داشته، قطعاً موجب خشك‌شدن حیات این صنعت كه لازمه حضور مقتدرانه كشور در معادلات جهانی و در شرایط جهانی‌سازی است، خواهد گردید.

مهندس نیكنام‏

منبع : تحلیلگران تکنولوژی هوا فضای ایران