آموزه‌هایی که نمی‌آموزیم

● نگاهی به معماری و شهرسازی بم پس از زلزله
گذشت سه سال از وقوع زلزله بم، شرایط معقول تری را فراهم آورده تا به دور از هیجانات متداول، به بازخوانی نحوه عمل خود در مواجهه با این واقعیت (زلزله) بپردازیم. این بازخوانی، بیش از آنکه به دنبال محکوم کردن پیشینیان یا تایید عملکرد شخصی یا سازمانی مان باشد، می باید بتواند خروجی های راهگشایی به منظور مواجهه با واقعیت (بحران) آتی را فراهم آورد.
آنچه در پی می آید اندوخته های نگارنده است که قریب به سه سال به تناسب مسوولیت حرفه یی به صورت مستقیم درگیر موضوع بازسازی بم (در بخش شهرسازی) بوده است. باشد که نهادهای مرتبط با تجمیع و تحلیل منطقی و منصفانه دیدگاه های مرتبطان، بتوانند به بهبود سازوکارهای فعلی بپردازند.
● متولی کیست
در میان انبوهی از قوانین، مقررات و آیین نامه های موجود ناظر بر تقسیم وظایف، به جرات می توان گفت که در واقعیت هنوز تکلیف متولی جریان بازسازی شهرهای بحران زده مشخص نیست. به رغم وجود نهادهای متعدد مسوول، حوزه های نیازمند عمل قابل توجهی کماکان بلاتکلیف باقی مانده است. در عین حال همپوشانی دامنه وظایف نیز ناهماهنگی های عمده یی را بر فراگرد بازسازی حاکم کرده است. وزارت کشور، وزارت مسکن و شهرسازی، بنیاد مسکن، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، استانداری، فرمانداری، شورای شهر، شهرداری و ده ها سازمان بزرگ و کوچک دیگر اشاره مختصری به نهادهای تاثیرگذار بر جریان بازسازی یک شهر بحران زده است.
توجه به فلسفه وجودی هر یک از این نهادها توجیه کننده تعاریف و انتظارات متنوعی است که هر یک از موضوع بازسازی ارائه می دهند.
همچنان که ضرورت تشکیل «مدیریت واحد شهر» مورد تایید متخصصان شهری است به نظر می رسد تاسیس یک سازمان «مدیریت واحد بازسازی» یک ضرورت قطعی است.
● ملی یا محلی؟
بخش قابل توجهی از مشکلات دست به گریبان بازسازی بم را در نحوه تعامل دو سطح برخورد مشتمل بر «سیاست گذاری های در مقیاس ملی» و «عمل و اجرا در مقیاس محلی» می باید جست وجو کرد.
پس از وقوع یک بحران فراگیر - که رفع صدمات ناشی از آن مستلزم سازوکارهای فراتر از محلی است - عمدتاً نهادهای در مقیاس ملی به صورت مستقیم به هدایت اقدامات اولیه بازسازی می پردازند. به تدریج منطقی است که این نهادها از بار مسوولیت مستقیم خود کاسته و بخش های عمده یی از مسوولیت خود را به نهادهای محلی تر تفویض کنند. متاسفانه تجربه بحران های اخیر نشان از آن دارد که جریان انتقال مسوولیت به نهادهای محلی - که بعضاً خود به صورت جدی از بحران آسیب دیده اند - تا حد زیادی باعث ناکارآمد شدن تلاش های بازسازی می شود.
اگرچه نهادهای محلی با درگیری مستقیم تر با مشکلات، درک دقیق تری از واقعیات و نیازها دارند لیکن به نحو جدی تری نیز در معرض تهدید منازعات محلی و گرایشات خاص هستند. پیامد این تهدید، تخطئه بازسازی همگن (بازسازی بر مبنای منافع عام) است.
اگرچه دیدگاه تمرکززدایی و تشکیل نهادهای تصمیم ساز محلی (همچون شوراهای شهر) تجربه یی نو و شیرین برای کشور است لیکن در نهایت تاسف بخش قابل توجهی از ریشه های استهلاک توان بازسازی را در منازعات درون سازمانی همین نهادها می باید جست وجو کرد.
تعارض نسبی دو نگاه ملی و محلی در کنار ناقص بودن چرخه انتقال میان این دو سطح، باعث شده غالباً سیاست های راهبردی ملی در کارزار منازعات محلی یا قومی ناکارآمد شوند. به نظر می رسد تا پیش از وقوع بحران بعدی (که شاید چندان هم دور نباشد) تعریف سازوکار متناسب جهت تعامل سازنده این دو منظر ضروری است.
● کمک های خارجی؛ مالی یا فنی؟
معمولاً پس از وقوع بحران، از محل تحریک احساسات بین المللی، شرایط مناسبی برای جذب کمک های خارجی فراهم می آید. اگرچه تجربه نشان داده است که بخش قابل توجهی از قول های داده شده (به خصوص در زمینه مساعدت مالی) اساساً جنبه تبلیغی دارد و جامه عمل نمی پوشد لیکن سازوکار فعلی ما در زمینه پیگیری سریع و به قطعیت رساندن کمک ها نیز ناکارآمد است.
در عین حال پس از بحران معمولاً زمینه برخورداری از طیف متنوعی از کمک های غیرمالی (و به خصوص کارشناسی) به صورت سریع تری فراهم می شود. متاسفانه بنابر عادت و اشتیاق همیشگی مان در اختراع هزارباره چرخ توسط خودمان، نهادهای مسوول در بهره مندی حداکثر از این کمک ها نیز ناکارآمدند.
قریب به دو ماه پس از زلزله برای پیگیری طرح شهرسازی، به بم مسافرت کردم. کانکس محل اقامتم در محل ستاد مرکزی بازسازی بنیاد مسکن واقع بود. در حیاط این مجموعه دو نمونه واحد ساختمانی کوچک وجود داشت که ظاهراً پس از زلزله توسط گروهی از کارشناسان ژاپنی با استفاده از مصالح بومی تهیه شده بود. اختلاف این دو مدول پایه مسکن ۲۰ تا ۳۰ متری، در نوع بامشان (صاف و گنبدی) بود. بنابر اظهار کارشناسان مستقر در ستاد بازسازی، سازندگان از طریق ایجاد تکان های مشابه با زلزله از سلامت این واحدها در برابر زلزله های با قدرت تقریبی هشت ریشتر اطمینان کسب کرده بودند.

امیرحسین پورجوهری

منبع : روزنامه اعتماد