زلزله در ایران و استان مازندران

اکثر مردم فکر می کنند که هرچه زمان پیش می رود، زلزله های بیشتر و قوی تر روی می دهد . این عقیده گرچه از نظر فیزیکی و توجیه وقوع زلزله ها ممکن است منطق درستی نداشته باشد ، ولیکن با توجه به سه مطلب زیر بطور منطقی درست می باشد.
مقدمه:
در کشور ما ، همواره شاهد تغییرات زمین شناسی ، تکتونیکی ، جوی ، زیست محیطی همراه با روند رو به رشد جمعیت درجهت توسعه پایدار هستیم . امروزه بلایای طبیعی در کنار روند رو به رشد کشور ، گسترده ترین نگرانی درزندگی مردم ما تلقی می گردد. از بین این بلایا زلزله به عنوان یک عملکرد باعث حیات کره خاکی ما شده و جزء قوانین کره زمین محصوب میگردد. زلزله بارها و بارها در کشور ما تجربه می شود ، اما برای بار دیگر هم غافلگیرانه می آید و در خاطره انسانها بر خلاف سایر حوادث طبیعی اثرات با شدت و مراتب قوی تری ثبت مینماید. برخی نوعی ترس همراه با انتظار را دربرابر آن تجربه میکنند و برخی نوعی آمادگی و توان مهار تخریب ها و کاهش تلفات ناشی از آن را پیشاپیش تدارک دیده اند . در هر حال زمین هر از چند گاهی می لرزد ،تا ساز و کارهای تنظیم طبیعی خود را سامان بخشد. هر چند این لرزشها طبیعی به نظر می رسد ولی هر چه ساز ها ی زندگی محکم تر و مسئولانه تر بنا شده باشد کمتر تحت تاثیر اثرات آن قرار می گیرد . امروزه با گسترش و توسعه شهر نشینی و شهر سازی و افزایش جمعیت ، خطر زمین لرزه بیشتر و نتایج فاجعه آمیز آن زیادتر گردیده است .
زمین لرزه های بوئین زهرادر سال ۱۳۴۱،دشت بیاض ۱۳۴۷،قیر و کارزین ۱۳۵۰،بوشهر ۱۳۵۱،بندر عباس ۱۳۵۶، ،طبس۱۳۵۷ ،کرمان۱۳۶۰، ،رودبار ۱۳۶۹،اردبیل۱۳۷۵،بجنورد ۱۳۷۶، قائنات ۱۳۷۶،آوج ۱۳۸۱،بم ۱۳۸۲، غرب مازندران۱۳۸۳،زرند کرمان ۱۳۸۴، قشم ۱۳۸۴،لرستان ۱۳۸۵ و.....همگی یاد آور خاطرات تلخی هستند که مردم ما بابت آنها تاوان زیادی پرداخته است.متاسفانه ما هنوز سرزمین خودمان را نشناخته ایم و اگر شناخته ایم واقعیتهای ملموس آنرا درک نکرده ایم.آیا نمی شد مانند سایر کشورهای لرزه خیز با تجربه همانند ژاپن در این مدت و آنهم مستمر و پیوسته به حال این بی دفائی و ناتوانی در مقابل این رویداد طبیعی فکری نمود.بنابراین باید با شناخت پهنه های خطرپذیر زلزله در ایران و بررسی کارشناسی آنهاو از آنجائیکه در زلزله هائی که تا کنون بوقوع پیوسته بیشترین تلفات جانی و مالی ناشی از فروریختن ساختمانها بوده، با شناخت ساختمانهای موجود در ایران و یافتن نقاط ضعف و قوت آنها میتوان راهی برای مقاوم سازی آنها در جهت کاهش تلفات و خسارات ناشی از وقوع زلزله یافت و برای جلوگیری از تکرار فاجعه در آینده راه حل های اساسی را پیدا نمود و با عملیاتی کردن آن مثل بهسازی و نوسازی ساختمانهای روستائی و شهرهای کوچک و همچنین نوسازی و مقاوم سازی مدارس تخریبی و سایر اقدامات مثبت دیگر که با حمایت دولت طی سالهای اخیر صورت گرفته است،با تداوم و استمرار کارها و نظارت بیشتر در آینده شاهد حداقل خسارات و تلفات ناشی از وقوع زلزله در جای جای ایران اسلامی باشیم.
● موقعیت ایران در زمین ساخت صفحه ای و زلزله خیزی کشور
پهنه ایران زمین در بخش میانی کمربند کوهزائی و لرزه خیز آلپ ـ هیمالیا یکی از لرزه خیز ترین مناطق جهان به شمار می رود . در زمین ساخت صفحه ای سپر(صفحه) عربستان با راستای شمالی با آهنگی میان ۳۰ تا ۴۰ میلی متر در سال از جنوب کشور به سوی صفحه(ورقه) اوراسیا در شمال کشور در حرکت است . نتیجه این نزدیک شدن (همگرائی) سبب کوتاه شدگی پوسته ایران زمین ، ایجاد رشته کوههای زاگرس ( در جنوب غربی )، البرز ( در شمال) و رویداد زمین لرزه های به نسبت فراوان در فلات ایران زمین میباشد . شاید بتوان گفت ایران یکی از مستعدترین کشورهای لرزه خیزی جهان است .
بنابراین قرار گرفتن ایران در بخش میانی کمربند کوهزائی آلپ – هیمالیا و موقعیت آن در یک پهنه فشاری شامل ورقه های عربستان در جنوب غربی و ورقه توران در شمال شرقی سبب شده این سرزمین با فعالیت تکتونیکی بالا دارای پتانسیل لرزه خیزی زیادی بوده و هر ساله زمین لرزه های کوچک و بزرگی را در خود ببیند که زمین لرزه های شدید آن خسارت های مالی و تلفات جانی فراوانی را طی سالهای اخیر بهمراه داشته است.
جالب این جاست که اکثر مردم فکر می کنند که هرچه زمان پیش می رود، زلزله های بیشتر و قوی تر روی می دهد . این عقیده گرچه از نظر فیزیکی و توجیه وقوع زلزله ها ممکن است منطق درستی نداشته باشد ، ولیکن با توجه به سه مطلب زیر بطور منطقی درست می باشد.
۱) ظهور شهرها و شهرک ها و آبادی های جدید در مناطق مختلف ،که این امر باعث می شود تا زلزله هائی که قبلا" در بیابان و در منطقه عاری از سکنه روی می دادند ، این بار پس از دوره بازگشت خود در منطقه ای روی دهند که تاسیسات مختلفی در آن درست شده و جمع زیادی در آن زندگی می کنند.
۲) گسترش جمعیت و تاسیسات شهری که خود عامل دیگر افزایش خسارات و تلفات می باشد. هرچه شهرها مدرن تر شوند، خسارات بیشتری از نظر ارزش بوجود می آید.
۳) پیشرفت دانش بشر درزمینه لرزه شناسی که قادراست لرزه های زیادی در اقصی نقاط جهان توسط دستگاههای حساس لرزه نگاری ثبت نماید در حالیکه در قدیم خیلی از زلزله ها ثبت نمی شد. لذا به نظر می رسد که هم اکنون زلزله ها افزایش یافته اند.
۴) اخبار و اطلاعات وقوع زلزله ها که در گذشته توسط مورخان و تاریخ نویسان وگاها افراد بومی مناطق زلزله زده و آنهم در مورد زلزله های بزرگ صورت میگرفت ،امروزه توسط رسانه های ارتباط جمعی صدا و سیما ، خبرگزاریها واصحاب جرائد به طور مرتب با هدف اطلاع رسانی و فرهنگ سازی در سطح وسیعی صورت میگیرد و مورد توجه بیشتر عموم مردم است.
با همه این اوصاف ایران یکی از مستعدترین کشورهای لرزه خیز جهان است که در ۳۰ سال گذشته بر اساس آمار و اطلاعات موجود،بیش از ۱۰ درصد تلفات جانی در آن ناشی از زلزله بوده و تقریبا" ۷۰ درصد از مساحت کشور یا بر روی گسل یا در حوالی آن قراردارد و بیش از ۶۰۰ شهر کشور روی کمربند زلزله قرار گرفته است و تقریبا" کمتر از ۳ درصد از شهرهای کشور جزء مناطق کم خطر( از نظرزلزله) محسوب شده و ۲۴ شهر بزرگ کشور از جمله تهران در مناطق پرخطر قرار دارند.
به طور متوسط هر هفته ۲ زلزله با بزرگای کمتر از ۴ ریشتر ، هر ماه یک زلزله با بزرگی ۴ و هر سال ۳ زلزله به بزرگی ۵ و هر ۱۰ سال یک زلزله به بزرگی ۷ یا بیشتر در ایران رخ می دهد که گاها" این فاصله زمانی بین یک زلزله مخرب تا زلزله بعدی دیگر کمتر نیز دیده شده است.
از بین حدود ۱۶۰ زلزله مخرب رخداده طی سالهای اخیر در جهان بیش از ۲۰ درصد آن مربوط به ایران است و در یک صد سال گذشته از بین بیش از ۱۵۰ هزار کشته شدگان ناشی از بلایای طبیعی در ایران حدود ۸۰ درصد جان خودرا در اثر زلزله از دست داده اند .
● زلزله خیزی استان مازندران :
قرارگرفتن استان مازندران در قطعه ای از نوار شمالی کمربند کوهزائی و زلزله خیز آلپ- هیمالیا و بخش شرقی ایالت لرزه زمینساختی البرز- آذربایجان(ایالت لرزه زمینساختی البرز-آذربایجان ،پهنه ای زلزله خیز است که نواحی شمال و شمال غرب ایران را در بر میگیرد) آنرا در موقعیتی قرار داده که از شمال به فرونشست دریای خزروازسمت جنوب به فلات ایران مرکزی منتهی میگردد.
در نتیجه فرایند کوهزائی البرز در بخش شمالی خود و بخش جنوبی استان شاهد روراندگی پرشیبی به طرف شمال بوده که گسلهای فراوانی را به خود دیده است ،از طرفی فعالیتهای تکتونیکی ـ زمین‌شناسی، فرونشستگی کف خزر،باعث شکل گیری کوههای بشدت جوان و خرد شده البرز در جنوب استان و رسوبات آبرفتی جوان در شمال آن ودر حاشیه جنوبی خزر گردید است.
این فعالیتهای تکتونیکی و زمینشناسی باعث شده استان مازندران گسلهای فراوانی را به خود ببیند وتقریبا"بیش از ۷۰ درصد ازمساحت استان و بسیاری از مناطق جمعیتی شهری و روستائی آن بر روی گسل ویا در حاشیه گسلها قرارگیرد.وجود گسلهای جنبا درمحدوده استان که عموما"از نوع گسلش راندگی و همچنین امتداد لغز است و آهنگ کرنشی پائین دارد و تغییر شکل بلوک جنوبی دریای خزر که همانندپوسته اقیانوسی عمل میکند،لرزه خیزی استان را تقویت میکند.
استان مازندران که همواره در طول تاریخ خود دچار تغییرات زمینشناسی و تکتونیکی فراوانی شده با وجود دو گسل اصلی و فعال لرزه خیز البرز (در محدوده ارتفاعات البرز)و خزر( در جنوب استان و در بسیار جاهها تقریبا در مرز کوه و دشت)و چندین گسل فرعی و فعال( مثل گسلهای بادله،فریم،له له بند،اوریم،بایجان،سیاه بیشه،کوشکک،جواهردشت و...).وسایر شکستگیهای کوچک و بزرگی که گاها" پنهان و نهفته اند ، هر از چند گاهی باعث بروز زلزله های کم وبیش بزرگی در استان میگرددو اثرات مخرب آنها همواره مشکلات فراوانی برای کشاورزان و دامداران زحمتکش،روستائیان و شهرنیشینان مازندرانی، در تاریخ گذشته خود بهمرا داشته است .
تاریخچه زمینلرزه های استان نشان می دهد که عموما" عمق کانونی زمینلرزه ها کمتر از ۳۵ کیلومتر(یعنی زلزله هائی کم عمق) بوده و حوادثی با منشا زلزله همچون زمین لغزش،ریزش کوه و سنگ،روانگرائی و... نیز بهمراه آن در گذشته در استان رخداده است.
آمار و اطلاعات نشان میدهد که در ۱۰۰ سال گذشته بیش از ۱۹۰ زمینلرزه بزرگتر از ۴ریشتر در مازندران بوقوع پیوسته که برخی از زلزله های تاریخی و مهیب در تاریخ گذشته استان باعث بروز خسارت و تلفات فراوان شده است و موجب بروز مشکلاتی برای ساکنین استان گردیده .که برخی از زلزله های مهیب آن به شرح زیر میباشد:
زمینلرزه سال ۶۸۰ هجری شمسی(۱۳۰۱میلادی ) فریم ساری به بزرگی۶/۷ ریشتر ،سال ۸۶۴ (۱۵ اوت ۱۴۸۵ م)پلرود - تنکابن به بزرگی ۷/۲ ،سال ۹۸۷ (۲۰ آوریل ۱۶۰۸م) رودبارات- طالقان به بزرگی ۷/۶، سال ۱۰۶۶(۱۶۸۷م)مازندران به بزرگی , ۶/۵ سال ۱۱۸۷(۱۸دسامبر۱۸۰۸ م) طالقان-تنکابن به بزرگی ۵/۹ ،سال ۱۱۸۸(۱۸۰۹م)آمل به بزرگی۶/۵ ،سال ۱۲۰۴(۱۸۲۵ م )هراز به بزرگی۶/۷،اسفند ۱۳۱۳(۵ مارس ۱۹۳۵م) تالاررود به بزرگی ۵/۸ ،فروردین ۱۳۱۴ (۱۱ آوریل ۱۹۳۵م) کوسوت مازندران به بزرگی ۶/۳ ،تیر ۱۳۳۶(۲ ژوئن ۱۹۵۷م)سنگچال بند پی بابل به بزرگی۶/۸ ،مرداد ۱۳۵۰ (۹ اوت ۱۹۷۱م) بابلکنار به بزرگی ۵/۲ ، دی ۱۳۶۸ (۲۰ ژانویه ۱۹۹۰م)گدوک سوادکوه به بزرگی ۵/۹ ، خرداد ۱۳۸۳(۲۸ می ۲۰۰۴ )فیروز آباد کجور به بزرگی ۵/۶ (۶/۲منابع خارجی ) و معلوم نیست زلزله بعدی کی خواهد آمد؟ یک ضرب المثل ژاپنی می گوید: "زلرله زمانی می آید که تو آن را فراموش کرده ای".
ننیجه گیری و چند نکته ی کلیدی مهم در خصوص کاهش اثرات زلزله :
۱) پیشگیری یک ضرورت اجتناب ناپذیر وکار مشترک دولت و مردم است و نیاز به ایجاد یک فرهنگ غنی یا تقویت آن و یا یک باور قلبی در بین جامعه می باشد .
۲) تدبیر انسان بهترین شبکه ی هوشمند است ،بنابر این از آن، برای کاهش خطرات ناشی از زلزله باید استفاده کرد .
۳) راه تجربه شده در مورد زلزله ، روبرو شدن با زلزله و زندگی کردن با آن است وباید فرهنگ همزیستی با زلزله در بین مردم ایجاد و تقویت شود.
۴) آمادگی و پیشگیری به معنای مصونیت صد در صد نیست، اما به معنی مرگ بیش از ۳۰ هزار نفر در یک زلزله مثل بم هم نیست.
۵) استاندارد سازی ( مقاوم سازی و افزایش ایمنی ) شروع یک حرکت است که اگر با اقدام قاطع و سنجیده انجام شود به مرور زمان تبدیل به یک جریان همه گیر می شود.
۶) مهمترین بخش مهار زلزله به شیوه ی عمرانی و ساخت و سازها بر می گردد ،مانورهای آمادگی حرکت موثر تدافعی و شخصی است .
۷) بهترین آموزش ایجاد ذهنیت ایمن سازی در تک تک افراد جامعه است.
۸) باید به امر آموزش مهارتهای ساخت وساز درست و اصولی برای معماران ،بناها، کارگران ساختمانی توجه ویژه بعمل آید.
۹) در زلزله برخی نوعی ترس همراه با انتظار را تجربه می کنند ، برخی نوعی آمادگی و توان مهار تخریب ها را تدارک می بینند که عملکرد افراد دسته دوم قابل تحسین است .
۱۰) رعایت حداقل استاندارد ایمنی در ساخت و ساز باعث حداقل خسارت و تلفات در زمان زلزله می گردد و اگر کمتر از ۲۰ درصد هزینه های اجرایی ساختمان سازی در جهت مقاوم سازی خرج گردد، ساختمان استاندارد در برابر زلزله خواهیم داشت.

نویسنده: استفان ویگت
مترجم: کامبیز پارتازیان
منبع: باشگاه اندیشه
بهزاد پورمحمد

منبع : صنایع نیوز