اینجا تهران است صدای ایران

▪ رادیو ۶۶ ساله شد
«اینجا تهران است صدای ایران» این اولین جمله ای بود كه ۶۶ سال پیش از رادیو پخش شد.
در جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی)، نرسیده به پل سیدخندان سمت راست خیابان، عمارت كلاه فرنگی قدیمی را می شود دید كه قدمتی هفتادساله دارد. هشتاد سال پیش این عمارت را دویست هزار مترمربع زمین و باغ دربرگرفته بود. به آنجا قصر قاجار می گفتند. نخستین دكل موج بلند به ارتفاع ۱۲۰ متر كه هنوز پایه آن موجود است در سال ۱۳۰۳ در این محوطه به وسیله وزارت جنگ نصب شد. فرستنده ۲۰ كیلوواتی موج بلند هم در بیست و چهارم اردیبهشت ۱۳۰۴ نصب و در ششم اردیبهشت ۱۳۰۵ كار بی سیم با پخش تلگرامی برای جلب همكاری بین المللی آغاز شد. از آن زمان تاسیسات مذكور به بی سیم قصر معروف شد. تلگراف بی سیم و تاسیسات مربوطه مبنای تاسیس رادیو بود. همان طور كه می دانیم پخش رادیویی پیام همان پخش پیام به طریق بی سیم است و ارتباط رادیویی، ارتباطی است بی سیم.
چون طبق قانون، ورود دستگاه های مخابراتی و استفاده از آنها تنها در حیطه مسئولیت وزارت پست و تلگراف و تلفن بود، اشخاص حقیقی و حقوقی به رغم داشتن علاقه و سرمایه مادی لازم، اجازه تاسیس رادیو در ایران را نداشتند. در همان سال ها بین شخصی به نام داود موشه لازار و دایره تجارت داخلی وزارت فلاحت و تجارت مكاتباتی انجام گرفته و این اداره در پاسخ موشه لازار چنین نامه ای را نوشته: «وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه در جواب مراسله مورخ ۱۴ ژوئن ۱۹۲۹ راجع به تاسیس دستگاه رادیو در ایران اشعار می دارد كه ورود دستگاه تلگراف و تلفون بی سیم گیرنده و یا مخابره كننده مطالب و آلات و اسباب آن جز برای اداره تلگراف بی سیم دولت شاهنشاهی به طور كلی ممنوع است لكن وارد كردن و استفاده از دستگاه های رادیو كنسر كه فقط برای شنیدن نغمات به كار رود و همچنین تاسیس سینمای ناطق در ایران با رعایت مقررات مربوطه مانعی ندارد. مواد مطابق اصل است. به امضا غلامرضا معفول»
در ماه های آخر سال ،۱۳۱۸ رضاشاه (پهلوی اول) پس از بازگشت از تركیه و به تقلید از مصطفی كمال پاشا، دستور داد تا مقدمات تاسیس رادیو در ایران فراهم شود و این مهم را به عهده سازمان پرورش افكار گذارد. رئیس كمیسیون رادیو، وزیر دارایی محمود بدر، معاون او سعید نفیسی و رئیس دبیرخانه ابراهیم خلیل سپهری كارمند عالی رتبه وزارت پست و تلگراف و تلفن بودند.
ابراهیم سپهری در این باره می نویسد: «زمستان سال ۱۳۱۸ بود، من مدیر و سردبیر روزنامه فرانسوی زبان «ژورنال دوتهران» بودم. روزی نامه ای به امضای وزیر دارایی محمود بدر به دستم رسید كه مرا دعوت به شركت در كمیسیون عالی پرورش افكار نمود. كمیسیون عالی در یكی از سالن های وزارت دارایی موسوم به عمارت خوابگاه (خوابگاه ناصرالدین شاه كه در آن زمان متعلق به وزارت دارایی در شمال كاخ گلستان بود) تشكیل می شد. سازمان پرورش افكار، سازمانی مستقل بود كه زیر نظر نخست وزیر (احمد متین دفتری) اداره می شد. بعد از صدور فرمان تاسیس رادیو، قرار شد از دو فرستنده موج كوتاه بیست كیلوواتی و موج متوسط دوكیلوواتی وزارت پست و تلگراف و تلفن كه برای ارسال تلگراف بی سیم توسط كارخانه آلمانی تلفونكن Telefunken، در بی سیم قصر نصب شده بود، استفاده شود.
در ضلع غربی میدان توپخانه (میدان امام خمینی) در جوار اداره راهنمایی و رانندگی (ساختمان مترو امروز) طبقه دوم و سوم عمارت متعلق به لیستر كه جمعاً شش اتاق داشت به دبیرخانه سازمان پرورش افكار اختصاص یافت. برای آمادگی پخش برنامه، پس از افتتاح رادیو، جمعی از استادان و نویسندگان عالیقدر از جمله استاد نفیسی و دكتر ذبیح الله صفا و عده ای از بانوان روشنفكر، یك سلسله گفتارهای ادبی، تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و خانه داری را قبلاً تهیه كرده بودند به طوری كه احتیاجات رادیو را برای مدت سه ماه تامین می كرد، عده ای مترجم و ماشین نویس را هم استخدام كردیم و برای انتخاب گوینده، در باشگاه افسران و با حضور عده ای از دانشمندان و ادبا و متخصصان صوت (از جمله عده ای آلمانی) جلسات تشكیل شد و امتحانات دقیقی به عمل آمد. كارهای فنی رادیو با وزارت پست و تلگراف و تلفن (ابراهیم علم و شوكت الملك وزرای وزارت پست و تلگراف و تلفن بودند) بود و امور مربوط به دستگاه های فرستنده و استودیو زیر نظر دكتر داریوش رئیس كل بی سیم اداره می شد. موسیقی زیر نظر سرگرد غلامحسین مین باشیان رئیس مدرسه عالی موسیقی بود و اخبار و مطالب مربوط به آن را هم من فراهم می كردم. بودجه رادیو كه فقط هشتاد هزار تومان بود، توسط سازمان پرورش افكار تامین می شد.»
بعد از فراهم شدن مقدمات، رادیو در ساعت ده بامداد روز چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ به وسیله ولیعهد (محمدرضا شاه، پهلوی دوم) و با حضور احمد متین دفتری نخست وزیر افتتاح شد. پخش برنامه ها رسماً از ساعت ۶ بعدازظهر با پخش مستقیم مراسم افتتاحیه از مدرسه دارالفنون آغاز شد. برنامه ها تا سال ۱۳۳۶ كه فرستنده صد كیلوواتی نصب و راه اندازی شد، برای تهران و با نام رادیو تهران پخش می شد و از این سال كه صدای رادیو تقریباً به سراسر ایران می رسید با نام رادیو ایران پخش شد. رادیو تهران در دو بخش صبح ها به مدت دو ساعت و نیم و عصرها شش ساعت، جمعاً هشت ساعت و نیم، برنامه پخش می كرد.
عمارت كلاه فرنگی در بی سیم قصر، اولین محل رادیو، از دو طبقه تشكیل می شد، طبقه اول شامل یك اتاق انتظار و دستگاه های فرستنده و تقویت كننده بود و طبقه دوم از یك اتاق تشكیل می شد كه با نصب پرده در سقف و دوبل كردن در ورودی و خروجی و سیمان كاری دیوارهای داخلی، به صورت استودیو درآمده بود و همه برنامه ها اعم از گفتار یا موسیقی در همین استودیو اجرا و به صورت زنده و مستقیم پخش می شد.
تا سال ۱۳۲۷ وضع چنین بود ولی فاصله ۹ كیلومتری فرستنده بی سیم قصر از شهر (آن زمان محله سیدخندان و بی سیم قصر خارج از شهر بود) و وجود تنها یك اتومبیل برای بردن و آوردن اعضای اركستر و گویندگان باعث شد تا در میدان ارك دو استودیوی كوچك ساختند و اخبار از آنجا پخش می شد.
از پاییز ۱۳۱۹ برای اداره بهتر رادیو، اداره با نام اداره كل انتشارات و تبلیغات به وجود آمد. دكتر عیسی صدیق (صدیق اعلم) در این باره می نویسد: «در شهریور ،۱۳۱۹ كه اداره دانشسرای عالی و دانشكده های ادبیات و علوم برعهده من بود، دولت مرا مامور تاسیس اداره كل انتشارات و تبلیغات نمود. من ابتدا از قبول این ماموریت استنكاف كردم و سعی نمودم آقای نخست وزیر را منصرف كنم و چند روز هم در خانه نشستم لیكن معلوم شد كه تصمیم مذكور از طرف شاه اتخاذ شده و تغییرپذیر نیست. والا حضرت ولایتعهد نیز مرا به قبول آن ترغیب نمودند. این بود كه از اواسط مهرماه با اختیارات تام به كار مشغول شدم. پس از فراهم كردن محل مناسب برای اداره، خیابان سوم اسفند (سرهنگ سخایی فعلی)، كوچه تداركات، خانه سیدالعراقین مغرب ساختمان اپرا و تهیه اثاثیه و استخدام اعضای لازم برای امور دفتری و اداری و انتقال اداره نامه نگاری از وزارت كشور و خبرگزاری پارس از وزارت امور خارجه و رادیو از وزارت پست و تلگراف و تلفن، درصدد برآمدم هدف اساسی و خط مشی و برنامه كار اداره كل انتشارات و تبلیغات را معین كنم. برای استفاده از نظرات دانشمندان كشور، بر حسب پیشنهاد من و تصویب دولت، اعلیحضرت رضاشاه اجازه فرمودند كه شورای عالی انتشارات از این اشخاص تشكیل شود: ذكاءالملك فروغی، محمد قزوینی، دكتر غنی، دكتر محمود سیاسی، دكتر محمود افشار، دكتر رضازاده شفق و كلنل علی نقی وزیری. پس از چند جلسه بحث و گفت وگو، برنامه مفصلی برای چند سال تهیه و بودجه هم براساس آن برنامه نوشته شد كه در حدود ده میلیون ریال بود. در آن موقع كه در اثر جنگ جهانی دوم، وسایل فنی ما بسیار كم و ناقص بود سه موضوع اصلی موردنظر بود. نخست رعایت بی طرفی در جنگ. برای این كار من ناگزیر بودم روزی پانزده ساعت كار كنم و تمام خبرها و گفتارها و تفسیرهای رادیو را شخصاً بخوانم و هرجا تردیدی داشتم از نخست وزیر بپرسم. موضوع دوم آگاه شدن از اخبار جنگ و دنیا بود. در آن موقع اشخاصی كه به زبان های بیگانه كاملاً آشنا باشند نادر بودند در نتیجه زحمات زیاد، دوازده نفر برای گوش كردن به ایستگاه های مهم و گزارش مهمترین اخبار پیدا و مامور این كار شدند. در آن موقع همه جا و همیشه، برق وجود نداشت. در خانه من نیز برق دائمی از ترانسفورماتور برقرار شده بود و شب ها شخصاً به رادیوها گوش می دادم. موضوع سوم بیان و تشریح مقاصد و منویات دولت ایران بود كه به زبان های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی، عربی و تركی هر روز پخش می شد و علاوه بر وزرای مسئول، عده ای از نویسندگان مبرز در تهیه گفتارها همكاری می كردند. در قسمت موسیقی، چون اكثریت مردم ایران همیشه از این نعمت محروم و نخستین بار در تاریخ، افراد ملت قادر به استفاده از ساز و آواز شده بودند، و نهایت علاقه را به آن ابراز می داشتند، حداكثر مجاهدت به عمل آمد كه بهترین هنرمندان در موسیقی رادیو شركت جویند. به این ترتیب خواندن مثنوی و شاهنامه و زدن نی و سنتور و كمانچه و مانند آن در رادیو معمول شد و اركسترهای خوب به وجود آمد.»
دكتر صدیق تا شهریور ۱۳۲۰ عهده دار این مقام بود و سپس وزیر فرهنگ شد. تا تثبیت و تكمیل شدن سازمان رادیو، اختلافات متعددی بین ادارات و سازمان های متعدد برای اداره رادیو بروز می كرد و بارها و بارها اداره رادیو دست به دست شد و نام های متعددی به خود گرفت تا سال ۱۳۴۲ كه كل تشكیلات رادیو به وزارت اطلاعات (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی) منتقل شد و در سال ۱۳۵۰ به همراه تلویزیون سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران را به وجود آورد.
رادیو طی آن سال ها به این نام ها خوانده می شد: انتشارات و تبلیغات، اداره تبلیغات، رادیو و خبرگزاری، انتشارات و رادیو، انتشارات و اطلاعات و اداره كل انتشارات و رادیو.
برخی از مدیران و سرپرستان این ادارات عبارت بودند از: دكتر عیسی صدیق، دكتر قدیمی، ذكاءالملك غفاری، طباطبایی، دكتر شادمان، مطیع الدوله حجازی، زین العابدین رهنما، دكتر حسن صفوی، ابراهیم سپهری، باخدا، دكتر مصباح زاده، ادیب السلطنه سمیعی، عبدالله الفت، دكتر بیانی، دكتر هومن، معدل شیرازی، بهرام شاهرخ، شیروانی، كمال زاده، طایر، دكتر نخعی، ابوالقاسم پاینده، سرهنگ مهتدی، شریفی، صفایی، بشیر فرهمند، بزرگمهر، دكتر رهنما، دكتر عدل، ذوالفقاری، آموزگار، آزمون، نصرت الله معینیان، جهانگیر تفضلی، محمود رجا، بهرام بوشهری، اسماعیل پوروالی و مهندس عاطفی. تا شهریور ۱۳۲۰ اداره رادیو (تشكیلات اداری آن) در خیابان سوم اسفند قرار داشت ولی چون محل كافی برای همه بخش های مختلف را نداشت، محل جدیدی در خیابان لاله زار، متعلق به اتحادیه، تاجر معروف اجاره شد كه شامل چندین حیاط و باغ و حوضخانه بود و در گذشته به اتابك صدراعظم عهد قاجار تعلق داشت و از سمت غرب به كوچه سیرك در خیابان فردوسی می خورد. تا سال ۱۳۲۳ اداره رادیو در همین محل بود و بعد به میدان ارك (رادیو تهران فعلی) منتقل شد. و هم اكنون جز رادیو تهران و اداره كل نمایش، بقیه شبكه های رادیویی در محل جام جم، ساختمان شهدا مستقر هستند و پخش رادیو هم در جام جام قرار دارد.
از اولین گویندگان رادیو باید از رضا سجادی، ابوالقاسم طاهری، تقی روحانی، موثقی و خانم ها قدسی رهبری، دكتر طوسی حائری، كوكب پرنیان و مولود عاطفی نام برد.
از اولین تهیه كنندگان هم می توان از پاشا سمیعی، فریبرز امیرابراهیمی، كریمان و مهندس هوشنگ بروشكی نام برد.
اولین نوازندگان و موسیقیدانان را هم اینها تشكیل می دادند: مشیر همایون شهردار، طاطایی، عبدالحسین شهنازی، حبیب الله سماعی، ابوالحسن صبا، كلنل وزیری، روح الله خالقی، ابراهیم منصوری، مهدی خالدی، مرتضی نی داوود، موسی معروفی، مرتضی محجوبی، جواد معروفی، حسین تهرانی و حسین طاهرزاده.
از اولین خوانندگان هم می توان از این افراد نام برد: تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، جواد بدیع زاده، قمرالملوك وزیری، روح انگیز، روح بخش و غلامحسین بنان.

محمد مهاجر (محقق و نویسنده: تهیه كننده ارشد رادیو)

منبع : روزنامه شرق