آنه ماری شیمل: مولوی شناس فقید

آنه ماری شیمل عمر درازی را صرف تحقیق درباره ادیان، خاصه دین‏های مردمان شبه قاره وعالم اسلام كرد و در كنار آنچه از راه كتاب و چه با مسافرت‏های متعدد خود با فرهنگ و ادب وآداب و رسوم ملل مختلف از آفریقا گرفته تا خاورمیانه آشنایی عمیق یافت و این دانش وآشنایی از او دایرهٔ المعارف مجسمی به وجود آورد كه به كمك حافظه بسیار قوی خود هر لحظه‏ آماده بود تا ساعت‏ها درباره هر موضوعی كه از او در این زمینه ‏ها خواسته شود سخن گوید وشنونده را به ده‏ها كتاب و مقاله ارجاع دهد.
آنه ماری شیمل صاحب تألیفات بی‏ شماری ‏ست كه ‏تعداد آنها از صد می‏گذرد.(۱) این آثار بیشتر به زبان‏های آلمانی و انگلیسی و گاهی به تركی‏نوشته شده و از تصحیح كتاب (مانند سیرت ابن خفیف) تا تألیف و ترجمه را در بر می‏گیرد.
این دانشمند بزرگ در آوریل ۱۹۲۲ در ارفورت آلمان به دنیا آمد، در نوزده سالگی در رشته‏مطالعات اسلامی موفق به اخذ درجه دكتری از دانشگاه برلین شد (۱۹۴۱ میلادی). پس از جنگ جهانی ‏دوم به دانشگاه ماربورگ آمریكا رفت و در آنجا با مقام استادیار رشته مطالعات اسلامی‏خدمات دانشگاهی خود را آغاز كرد. از سال ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۹ با سمت استاد تاریخ ادیان در دانشگاه آنكارای تركیه به تدریس پرداخت. سپس به آلمان بازگشت و در دانشگاه بُن خدمات‏آموزشی و پژوهشی خود را ادامه داد. در سال ۱۹۶۷ به دانشگاه هاروارد آمریكا رفت و اولین‏دانشمندی بود كه رشته مطالعات هند و اسلام را در آن دانشگاه تأسیس كرد و تا زمان‏بازنشستگی در این دانشگاه به تدریس اشتغال داشت. وقتی میرچا الیاده (Mircea Eliade) دراوایل سال ۱۹۸۶ درگذشت، شیمل به جای او بر مسند مدیریت مركز بین‏المللی تاریخ ادیان‏نشست. مناصب علمی پروفسور شیمل محدود به همین چند مورد نیست. «او مدتی ریاست‏انجمن جهانی علوم دینی، عضویت آكادمی سلطنتی علوم هلند در ادبیات (از سال ۱۹۸۱)،عضویت آكادمی ایالت راین‏وست فالن آلمان، عضویت آكادمی علوم و هنر آمریكا (از سال‏۱۹۸۷)، كارشناس موزه هنر نیویورك در خوشنویسی (از سال ۱۹۸۱) ویراستار و مؤلف‏بخش مربوط به اسلام دایرهٔالمعارف عربی در ادیان (از سال ۱۹۸۱ ـ تا ۱۹۸۶) را نیز برعهده‏داشت.»(۲)
خدمات او به عالم اسلام سبب شد تا چندین دانشگاه و مجامع مختلف علمی به او دكترای‏افتخاری بدهند و چندین مدال علمی را نیز نصیب خود سازد.
· لیست نشان ها و دكترای شیمل:
الف. نشان‏ها
۱ ـ جایزه فریدریش روكرت آلمان (۱۹۶۵).
۲ ـ نشان ستاره قائداعظم پاكستان (۱۹۶۵).
۳ ـ جایزه یوهان هاینریش فوس (۱۹۸۰)
۴ ـ مدال صلیب، نشان درجه یك جمهوری فدرال آلمان (۱۹۸۰)
۵ ـ نشان درجه اول «بوندس فردینس كروتیس (Bundesverdienst)آلمان(۱۹۸۱).
۶ ـ بزرگترین نشان مردمی پاكستان به نام «هلال امتیاز» (۱۹۸۴).
۷ ـ مدال «لوی دالاویدا» (Levi ـ della ـ vida) از دانشگاه كالیفرنیا (۱۹۸۷).
۸ ـ نشان صلیب بزرگ آلمان با نشان لیاقت، آلمان (۱۹۸۹).
۹ ـ جایزه «لئوپولد یوكاس» دانشگاه توبنیگن آلمان (۱۹۹۲)
۱۰ ـ جایزه ترجمه از مركز تعلیم زبان تركی (Toemer)
۱۱ ـ مدال ایرسیكا IRCICA، از مركز تحقیقات بین‏المللی تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی‏تركیه.
۱۲ ـ مدال وقف‏شناسان تركیه.
۱۳ ـ جایزه صلح اتحادیه ناشران و كتابفروشان آلمان (۱۹۹۵).
۱۴ ـ «نشان دوستی» جمهوری ازبكستان (۲۰۰۲)
ب. دكترای افتخاری‏
۱ ـ دكترای افتخاری از دانشگاه سند (۱۹۷۵)
۲ ـ دكترای افتخاری دانشگاه قائد اعظم (۱۹۷۷)
۳ ـ دكترای افتخاری دانشگاه پیشاور (۱۹۷۸)
۴ ـ دكترای افتخاری دانشگاه اوپسالای سوئد (۱۹۸۵)
۵ ـ دكترای افتخاری دانشگاه سلجوق قونیه (۱۹۸۸)
۶ ـ دانشگاه تهران (۱۳۷۷ = ۱۹۹۸ شمسی)
۷ ـ دانشگاه الزهرای تهران (۱۳۸۱ = ۲۰۰۲ شمسی).
پروفسور فقید، آنه ماری شیمل، علاوه بر زبان‏های انگلیسی و آلمانی كه كتاب‏ها و مقالات‏خود را بیشتر به این دو زبان نوشته است به زبان‏های فرانسه، فارسی، عربی، تركی، اردو، سندی‏و بنگالی نیز احاطه داشت و آثار وی نشان می‏دهد كه وی به كمال سهولت می‏توانسته متون قدیم و جدید را به این زبانها، خاصه فارسی و عربی، بخواند و در آثاری كه به این زبان‏ها نوشته شده به تحقیق بپردازد و حتی از آن‏ها به انگلیسی و آلمانی ترجمه كند. از نكات جالب‏درباره این بانوی دانشمند آنكه او گاهی آثار خود را از آلمانی به انگلیسی و یا برعكس ترجمه‏ می‏كرده است و البته اتفاق می‏افتاده است كه ترجمه با اصل كتاب گاهی از نظر برخی مطالب ‏تفاوت‏هایی پیدا كند.از آثار شیمل كتاب‏ها و مقالات متعددی به زبان فارسی تا امروز ترجمه و منتشر شده است كه به ترتیب تاریخ انتشار چاپ اوّل عبارتند از:
۱ ـ شكوه شمس، سیری در آثار و افكار مولانا ترجمه حسن لاهوتی (۱۳۶۷)
۲ ـ خوشنویسی و فرهنگ اسلامی ترجمه دكتر اسدالله آزاد (۱۳۶۸)
۳ ـ ادبیات اسلامی هند، ترجمه یعقوب آژند (۱۳۷۳)
۴ ـ ابعاد عرفانی اسلام ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهی (۱۳۷۴)
۵ ـ درآمدی بر اسلام ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهی (۱۳۷۴)
۶ ـ نام‏های اسلامی ترجمه گیتی آرین (۱۳۷۶)
۷ ـ تبیین آیات خداوند، نگاهی پدیدار شناسانه به اسلام، ترجمه دكتر عبدالرحیم گواهی‏
۸ ـ من بادم و تو آتش ترجمه دكتر فریدون بدره‏ای (۱۳۷۷)
۹ ـ زن در عرفان و تصوف اسلامی. ترجمه فریده مهدوی دامغانی (۱۳۷۹)
۱۰ ـ محمد رسول خدا (ص) ترجمه حسن لاهوتی (زیر چاپ).
البته نباید فراموش كرد كه دوست دانشمند جناب دكتر توفیق سبحانی كتاب سیرت ابن‏خفیف، تصحیح شادروان شیمل (۱۹۴۵)، را پس از رفع اغلاط و ترجمه مقدمه پروفسور شیمل‏در سال ۱۳۶۳ در تهران منتشر كردند كه به این ترتیب مجموع آثاری كه از این بانوی دانشمند درایران انتشار یافته است به یازده عنوان می‏رسد. در اینجا دو نكته را باید یادآور شد: یكی اینكه‏آثار دیگری نیز از پروفسور شیمل به صورت مقاله بیشتر در مجله‏های كلك قدیم و كیهان‏اندیشه نیز منتشر شده است و دوّم اینكه انتشار كتاب شكوه شمس بود كه نام این محقق عالیقدر را در ایران بر سرزبان‏ها انداخت وگرنه تا قبل از آن جز معدودی از خواص كسی در ایران آنه ماری ‏شیمل را نمی‏شناخت.
واقعیت آنست كه، شیمل هرگز در عمر پر بركت هشتاد ساله خود فرصت نكرد تا از نزدیك باایران و ایرانیان و فرهنگ كهنسال این سرزمین دانشمند پرور آشنایی پیدا كند. حال آنكه از ده‏ها سال قبل با همسایگان ما خاصه ترك‏ها و پاكستانی‏ها مراودات فرهنگی بسیار نزدیك داشت ودر میان آنها ایام طولانی زندگی كرده بود. همین امر سبب شده است تا به جای آنكه درباره بزرگان‏ادب و عرفان سرزمین ما كتاب‏های مستقل بنگارد و به تحقیقات دامنه‏داری در این زمینه بپردازدبه شرح افكار و آراء محمد اقبال لاهوری و یونس امره شاعر عارف ترك بپردازد.
چنانكه در شرح احوال پروفسور شیمل می‏خوانیم وی از اولین سال‏هایی كه به تحصیل دردبیرستان می‏پردازد به خواندن زبان عربی مشغول می‏شود(۳) ولی نمی‏دانیم كه زبان فارسی راكجا آموخته است. با این وصف، گرچه زبان فارسی را اندكی به سختی تكلم می‏كرد، متون قدیم ‏و جدید فارسی را به سهولت می‏خواند و درك می‏كرد و شواهد فراوانی در آثارش از سخن گویان‏و پژوهندگان و دانشمندان ایرانی به زبان‏های انگلیسی و آلمانی ترجمه و نقل كرده كه گواه روشن‏این مدّعاست. نیز در شرح احوال او می‏خوانیم كه اولین بار از راه خواندن ترجمه‏های منظوم‏روكرت (rockert) به زبان آلمانی با نام و شعر مولانا جلال الدین محمد بلخی، عارف و شاعرشهیر ایران، آشنا می‏شود. پس از آن مطالعه ترجمه انگلیسی غزلیات مولانا جلال الدین اثرمثنوی‏شناس بزرگ انگلیسی، رینولد آلن نیكلسون (۱۹۵۲)، شعله شوق تحقیق در آثار و افكارمولانا جلال الدین محمد بلخی را در دل او برمی‏افروزد(۴) و سبب می‏شود كه مختصر پس‏اندازخود را كه از راه كار اجباری به دست آورده بود تبدیل به دوره هشت جلدی مثنوی معنوی،تصحیح،ترجمه و شرح نیكلسون كند.(۵) و آن را مونس همیشگی خود سازد. طبیعی است كه ‏مطالعه تحقیق در مثنوی معنوی، علاوه بر دانش قرآنی و ضرورت احاطه بر احادیث و تاریخ‏اسلام، نیاز به فرا گرفتن زبان فارسی و برتر از آن تسلط بر تصوّف و ادب و فرهنگ ایران زمین‏دارد و چنانكه آثار یاد شده پروفسور شیمل نشان می‏دهد این بانوی دانشمند برای درك سخنان ‏مولانا جلال الدین محمد بلخی و شناختن و بیان اندیشه‏های والای عارفانه او به مطالعه در آثارفارسی و عربی می‏پردازد و وسعت این مطالعات به او امكان می‏دهد كه با اكابر از عارفان واعاظم از شاعران و نویسندگان ایران زمین آشنایی پیدا كند؛ امّا جز درباره مولانا جلال الدین‏بلخی و حلاج كه شیمل اندیشه‏های او را نیز ارج می‏دهد، كتاب مستقل درباره دیگر عارفان وسرایندگان ایران ننوشته است. بنابراین، به نظر نگارنده آشنایی شیمل با فرهنگ و ادب ایران‏زمین نیز خاسته از عشق او به مولانا جلال الدین است و این عشق بود كه او را به وادی بی‏كرانه‏مطالعات ایرانی و فارسی كشانید و او را با آثار و افكار ده‏ها تن از عارفان و شاعران ما آشناساخت وگرنه ما، جز در این اواخر، هرگز بر آن نشدیم كه این محقق والامقام را به سوی خودكشیم و یا وسایل تحقیق درباره ادب و فرهنگ خود را در اروپا یا آمریكا در اختیار وی قرار دهیم.پروفسور شیمل، چنانكه شنیده‏ام، دوبار پیش از انقلاب، به صورت توریست به ایران آمده و دو سه روزی مانده است و پس از انقلاب، همانطور كه‏عرض كردم پس از انتشار شكوه شمس، یكبار به دعوت وزارت خارجه (۱۳۶۹) چند روزی به‏ایران آمد و یك روز و یك شب را هم در مشهد سپری كرد. سپس در سال ۱۳۷۷ برای دریافت‏دكترای افتخاری سفری كوتاه به ایران كرد و آخرین بار نیز، مهر ماه ۱۳۸۱ بود كه برای شركت درهمایش «عرفان پلی میان فرهنگ‏ها» (۶) و دریافت دكترای افتخاری از دانشگاه الزّهرا به ایران آمد و طی اقامت چند روزه خود در انجمن حكمت و فلسفه ایران (شنبه ۲۰ مهرماه ۸۱) و در جلسه ‏پایانی همایش «عرفان پلی میان فرهنگ‏ها» كه اختصاص به تجلیل از مقام علمی پروفسور شیمل داشت به سخنرانی پرداخت. یادش خوش و روانش شاد كه زبانش درباره فرهنگ و ادب‏ایران زمین و معارف اسلامی جز به صدق باز نمی‏شد و تحقیقاتش در این زمینه‏ها، چنانكه‏دیده‏ایم، جز از سر اخلاص نبود. پروفسور آنه ماری شیمل به سبب تحقیقات فراوان خود برگردن ما ایرانیان حق عظیم دارد. برای حُسن ختام مقاله، سه بیت از مثنوی را كه وی به شعر آزاد انگلیسی ترجمه كرده است تقدیم می‏دارد.(۷)
Through love all that is bitter be sweet
Through love all that is copper will be gold
Through love all dregs will turn to purest wine
Through love all pain will turn to medicine
Through love the dead will all become alive
Though love the king will turn into a slave!
از محبّت تلخ‏ها شیرین شود
از محبّت مسّ‏ها زرین شود
از محبّت دُردها صافی شود
از محبّت دَردها شافی شود
از محبّت مرده زنده می‏كنند
از محبّت شاه بنده می‏كنند.(۸)
خدمات پروفسور شیمل به عالم اسلام و به فرهنگ ایران زمین فراموش شدنی نیست. ‏كوشش‏های چهل، پنجاه ساله او چه به صورت كتاب و چه مقاله و چه به صورت سخنرانی در كلاس‏های درس و مجامع علمی بین‏المللی، كه تعدادش از حدّ شمار بیرون است، سبب شده تاغربیان به نحوی صحیح و منطقی و دور از تعصبات دینی و نژادی باورها و اندیشه‏ها واعتقادات ما را ارج نهند و افزون بر آن، راه را برای تحقیقات فراوان دیگر پیش پای دیگر غربیان‏ محقق و دانشوری كه از طریق خواندن آثار و شنیدن سخنرانیهای او جذب فرهنگ اسلامی و ایرانی شده‏اند، بیش از پیش روشن ساخته است.
پی نوشتها
۱) ر ك: «كتابشناسی آثار پروفسور آنه ماری شیمل»، نوشته دكتر خسرو ناقد، در آنه ماری شیمل، افسانه‏خوان عرفان، تهران، ۱۳۸۱، ص ۵۹ ـ ۴۹. نیز، رك ابعاد عرفانی اسلام، ص ۱۶ ـ ۱۹.
۲) ر ك: افسانه‏خوان عرفان، پروفسور آنه ماری شیمل، ص ۱۷ به بعد، بخصوص ص ۲۳ ـ ۲۴.
۳) ر ك: آن ماری شیمل، شكوه شمس، سیری در آثار و افكار مولانا، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۶۷، ص پانزده‏به بعد.
۴) ر ك: رینولد الین نیكلسون، جانِ جان، منتخباتی از دیوان شمس، همراه با ترجمه انگلیسی وتوضیحات، ترجمه فارسی حسن لاهوتی، تهران، ۱۳۸۱.
۵) ر ك: شكوه شمس، پیشین، پیشگفتار، ص ۲ به بعد.
۶) این همایش به همت مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، انجمن حكمت و فلسفه ایران و مركزگفتگوی تمدن‏ها در روزهای ۲۲ و ۲۳ مهر ماه ۱۳۸۱ در تالار علامه امینی در دانشگاه تهران برگزار شد وچند مؤسسه علمی دیگر نیز در برگزاری آن سهم داشتند. ر ك: «دریچه دانش»، ش ۱، مهر ماه ۸۱.
۷) به نقل از:
Selected Poems, Mevlana Jalaluddin Rum, Translated by Annemarie Schimmel, p. ۴۳
۸) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیكلسون، به اهتمام دكتر نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۶۳، دفتردوّم، ابیات ۱۵۲۹ تا ۱۵۳۲.

منبع : تبیان