تحلیل روش‌شناسی پایان‌نامه‌های رشته روانشناسی موجود در مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران

پایان‌نامه، خروجی فعالیت پژوهشی در تحصیلات دوره‌های تكمیلی (ارشد و دكتری) است و انتظار می‌رود تحقیق به عنوان شالودهء پژوهش علمی، در آن بدقت مراعات شده باشد. این تحقیق كه به منظور ارزشیابی روش‌شناسی پایان‌نامه‌های رشته روانشناسی انجام گرفته، پس از بررسی انواع الگوهای روش تحقیق، الگوی مراحل روش علمی كیوی و كامپنهود را مناسب تشخیص داده و آن را مبنای كارخود قرار داده است. در این تحقیق، به‌علت كمبود بودجه و محدودیت زمان از میان ۱۳۶ پایان‌نامه رشته روانشناسی موجود در مركز، ۳۰ مورد با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب، از دانشگاه‌های مختلف برگزیده شد و نتایج به‌دست آمده با استفاده از آمار توصیفی مورد ارزیابی قرار گرفت.پایان‌نامه‌های مورد بررسی، دارای بیش‌تر مراحل تحقیق بوده، اكثر آن‌ها ترتیب مراحل تحقیق را رعایت نموده و اكثر آن‌ها برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامهء حضوری استفاده كرده‌اند.
انجام ارزیابی‌های متنوع بر روی فعالیت‌ها بخش‌های مختلف كتابخانه، امروزه رواج بسیاری دارد و به‌صورت‌های گوناگون انجام می‌گیرد، اما متأسفانه برای ارزیابی پایان‌نامه‌ها، تحقیق چندانی به‌عمل نیامده است. بررسی‌های مربوط به پایان‌نامه‌ها در حال حاضر در ایران تحت عناوین مشابه "فهرست پایان‌نامه‌ها"، "فهرست موضوعی پایان‌نامه‌ها"، "چكیده پایان‌نامه‌ها" "راهنمای نگارش پایان‌نامه‌ها"، Dissertation abstracts در امریكا، Catalogue de theses در فرانسه وجود دارد كه اكثراً به‌صورت سیاهه‌های توصیفی شامل اطلاعاتی كتابشناختی و در برخی موارد همراه با چیكده‌های از پایان‌نامه‌ها است.
در سال ۱۳۵۸، تحقیقی با عنوان "ارزیابی پایان‌نامه‌های فوق‌لیسانس كتابداری دانشگاه‌های تهران و شیراز" به بررسی یكایك رساله‌ها پرداخت و ضمن ارائهء مشخصات كتابشناختی، توصیف مختصری نیز دربارهء نحوه گردآوری اطلاعات و جامعه تحت بررسی ارائه داد.در سال ۱۳۶۸, مقاله‌ای دیگر با عنوان "پایان‌نامه‌ها به عنوان ابزار تحقیق و اطلاع‌رسانی" به بررسی پایان‌نامه‌ها و ارائه پیشنهادهاییی برای بهبود شرایط موجود پرداخت و به این نتیجه رسید كه پایان‌نامه‌ها به‌جای آن كه حاصل تحقیقی برخاسته از ذوق و شوق باشند، به انجام وظیفه‌ای بی‌ارزش مبدل شده‌اند. در سال ۱۳۷۱، در گزارش تحقیق دیگری با عنوان "نگاهی به بررسی تجزیه و تحلیل طرح‌های تحقیقاتی معاونت پژوهشی و برنامه‌ریزی دانشگاه تهران" مجموعاً ۵۲۷ طرح و حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی، كشاورزی، علوم و فنون و دامپزشكی مورد بررسی قرار گرفت.در سال ۱۳۷۴، در سمینار "بررسی روش‌ها و فنون مورد استفاده در آموزش و پژوهش علوم اجتماعی" در مقاله‌ای كوشیده شده كه روش‌شناسی به‌عنوان یك خصیصهء ویژه در كلیت علوم انسانی مورد بحث قرار گیرد.در سال ۱۳۷۵ در نخستین سمینار آموزش عالی در ایران در مقاله‌ای با عنوان "ابهام روش‌شناسی و تنگناهای پژوهش در ایران" سعی شد با استفاده از مشاهدهء اسنادی، ضمن بررسی و ارزیابی روش‌شناسی‌های موجود در علوم انسانی، فقدان یكی روش‌شناسی روشن در تحقیقات علوم انسانی كشورمان به عنوان یكی از تنگناهای اساسی در ایران مطرح گردد.
روش چیست؟
دكارت در اثرش "گفتار در روش"، روش را راهی می‌داند كه به منظور دستیابی به حقیقت در علوم باید پیمود. در عرف دانش، روش را مجموعهء شیوه‌ها و تدابیری دانسته‌اند كه برای شناخت حقیقت و بركناری ازلغزش به‌كار برده می‌شود. به‌طور دقیق‌تر روش به سه چیز اطلاق می‌شود:
۱- مجموعهء طرقی كه انسان را به كشف مجهولات و حل مشكلات هدایت می‌كنند.
۲- مجموعهء قواعدی كه هنگام بررسی و پژوهش در واقعیات باید به كار روند.
۳- مجموعهء ابزار یا فنونی كه آدمی را از مجهولات به معلومات راهبری می‌نماید.
بدین قرار ملاحظه می‌شود كه روش، لازمهء دانش است و هیچ دانشی بدون روش قابل تصور نیست؛ اعتبار دستاوردهای هر دانش نیز، به روش یا روش‌هایی وابسته است كه در آن، مورد استفاده قرار گرفته است (ساروخانی، ۱۳۷۳).
تحقیق از نظر روش‌شناسی
لغت “Research” كه ما آن را تحقیق و پژوهش می‌دانیم از لغت فرانسوی “Recherchen” به معنای “Search back” گرفته شده. عملی‌ترین قسمت لغت “Search” است كه به معنای جستجوی دانش و نیز ایجاد دانش جدید می‌باشد (Pillai ۱۹۸۵).
تحقیق از نظر روش‌شناسی عبارت است از كاربرد روش‌های علمی در حل یك مسئله یا پاسخگویی به یك سوءال. "جان بست" معتقد است كه بین اصطلاح تحقیق و روش‌های علمی تفاوت وجود دارد و اشاره دارد كه تحقیق دارای فرآنید رسمی‌تر و عمیق‌تر در اجرای روش تحلیل علمی است ۰بست، ۱۹۸۳).
مراحل تحقیق
هر تحقیق باید مراحلی را پشت سربگذارد تا به نتیجه برسد نظرات مختلفی دربارهء مراحل یك تحقیق وجود دارد؛ ولی اختلافات, ناشی از تفاوت در تقسیمات جزئی تحقیق است و تأثیر خاصی بر نتایج به‌دست آمدهء ناشی از كاربرد هر یك از الگوها نمی‌گذارد.
در این تحقیق مدل نظری "كامپنهود" و "كیوی" به عنوان الگو انتخاب شده است، زیرا:
۱- این الگو به لحاظ این كه از مراحل اولیهء شكل‌گیری مسئله تا نیل به نتایج و تجزیه و تحلیل را دربرمی‌گیرید، جامعیت دارد؛
۲- از میان جزئیات زاید الگوهای ارائه شده، مانعیت دارد. "كامپنهود" و "كیوی"، روش علمی را چونان فرآیندی در سه پرده كه ترتیب آن‌ها باید مراعات گردد، شرح داده و آن را سلسله مراتب پرده‌های معرفت‌شناسی نامیده‌اند، این سه پرده كه عبارت‌اند از گسستن، ساختن و مقایسه كردن، به‌صورت نمایشنامهء كلاسیكی در هفت صحنه ارئه شده‌اند. این سه پرده از یكدیگر جدا و مستقل نیستند، بلكه برعكس با كمك متقابل یكدیگر تكمیل می‌شوند. مثلاً گسستن از سوابق ذهنبی و غلبه بر پیشداوری‌ها كه در ابتدای تحقیق شروع می‌شود در ساختمان نظری تحقیق به انجام می‌رسد. ساختمان نظری نیز بدون مراحل اولیه كه به امر گسستن اختصاص دارد ممكن نیست. همینطور، ارزش مقایسهء داده‌ها تحقیق با واقعیات، به كیفیت ساختمان نظری آن بستگی دارد.در جریان یك تحقیق، پرده‌های سه گانهء روش علمی در توالی عملیاتی كه به ۷ مرحله تقسیم شده به اجرا درمی‌آید. "این مراحل با داشتن حلقه‌های ارتباطی كنش پس‌گستر(۱) با هم در برهم‌كنش(۲) دایم هستند" (كامپنهود و كیوی، ۱۹۹۸).
در اینجا لازم است به تعریف این مراحل و ذكر شاخص‌های آن‌ها اشاره شود:الف)گسستن
۱- پرسش آغازی – هر پژوهش با طرح یك سوءال آغاز می‌شود و این سوءال در حقیقت سوءالی است كه ذهن پژوهشگر از واقعیات، انتزاع نموده. این پرسش وقتی مفید است كه به درستی تدوین شده و دارای صفات زیر باشد:
روشنی: پرسش آغازی یك طرح تحقیق باید كاملاً روشن و دقیق طرح شده باشد تا به راحتی درك شود و ابهامی در ذهن باقی نگذارد. اگر پرسش آغازی در چند جمله قالب‌بندی شود و هر جمله شامل چند كلیدواژه باشد، شاخص‌های روشنی پرسش آغازی در نظر گرفته شده است.
عملی بودن: یك پرسش آغازی خوب باید عملی باشد؛ بدین معنا كه باید نه تنها از نظر صلاحیت علمی، بلكه از حیث میزان وقت، پول و امكانات تداركاتی كه برای اجرای طرح بدان نیاز است، عملی باشد. بر این مبنا وجود یا نبود تحدید زمانی، مكانی و موضوعی به عنوان شاخص در نظر گرفته شده است.
مناسب بودن: این صفت به كیفیت تبیین دستوری یا پیشگویانهء پرسش آغازی مربوط می‌شود. برای سنجش صفت مناسبت، پرسش‌های آغازی به دو دسته دستوری و دارای داوری ارزشی تقسیم می‌شوند.
۲- مطالعات اكتشافی – مطالعات اكتشافی جزء لاینفك و تدارك مقدماتی تحقیق محسوب می‌شوند. مطالعات اكتشافی به تدوین نظری مسئلهء تحقیق نیز كمك می‌كنند. سنجش این بخش در دو قسمت منابع خارجی و داخلی به‌صورت وجود یا نبود انجام می‌شود.
۳- طرح نظری مسئلهء تحقیق – منظور از طرح نظری مسئلهء تحقیق، بررسی نظریه‌های مربوط، نقادی آن‌ها و در نهایت انتخاب چارچوب نظری مناسب برای تحقیق است. این كار در سه مرحله صورت می‌گیرد و برای سنجش این مرحله، تعداد نظریات مورد بررسی، نقد و برسی این نظریات، بخشی برای معرفی چارچوب نظری انتخابی و در نهایت بخشی برای تعریف مفاهیم نظری در نظر گرفته شده است.
ب) ساختن
مدل تحلیلی – مدل تحلیلی دنبالهء طبیعی طرح نظری مسئله تحقیق است كه به‌صورت عملی، نشانه‌ها و خط سیرهایی را كه نهایتاً برای اجرای كار مشاهده و تحلیل در نظر گرفته خواهند شد، به یكدیگر مرتبط می‌سازد. مدل تحلیلی از مفاهیم و فرضیه‌هایی تشكیل شده كه با هم ارتباط تنگاتنگی دارند و مجموعاً چارچوب تحلیلی منسجمی را تشكیل می‌دهند. تعداد فرضیه‌ها، تعداد متغیرهای هر فرضیه و تعداد جملات هر فرضیه، برای سنجش مدل تحلیلی و كیفیت فرضیه‌ها در نظر گرفته شده است.
ج) مقایسه
۱- مشاهده – شامل مجموع عملیاتی است كه در مواجهه با واقعیت‌های عینی بازبینی شده و به زبان داده‌ها صحت و سقم آن‌ها بررسی می‌شود. بحث دربارهء جامعهء آماری، تعیین حجم نمونه، روش نمونه‌گیری و انواع روش‌های گردآوری برای مشاهده در نظر گرفته شده است.
۲- تحلیل اطلاعات – پس از آن كه محقق فرضیه‌هایی تدوین كرد و به مشاهداتی كه فرضیه‌ها ایجاب می‌كند پرداخت، باید اطلاعات گردآوری شده تا چه حد با فرضیه‌ها می‌خواند. برای تحلیل اطلاعات، ارائه داده‌ها در جداول، انجام عملیات آمار توصیفی، آزمون‌های آماری و مقایسه نتایج با نتایج مورد انتظار در نظر گرفته شده است.
۳- بحث و نتیجه‌گیری – آخرین گام از كار تحقیق است كه در طی آن علاوه، بر نتیجه‌گیری نهایی محققین، پیشنهادها و ملاحظات انتقادی محقق برای تحقیقات بعدی نیز ارائه خواهد شد.
جامعهء آماری مورد مطالعه
پایان‌نامه‌های رشته روانشناسی موجود در مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران كه محدودهء سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۶ را دربرمی‌گیرد، ۱۳۶ عنوان و از دانشگاه‌های مختلف دولتی به شرح زیر است: دانشگاه تربیت مدرس ۳۹ عنوان، دانشگاه علامه طباطبایی ۶۵ عنوان، دانشگاه شهید چمران ۱۲ عنوان، دانشگاه تربیت معلم ۱۳ عنوان و دانشگاه شیراز ۷ عنوان. با توجه به محدودیت‌های تداركاتی تحقیق، تعداد ۳۰ عنوان پایان‌نامه، براساس روش نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیك طبقاتی متناسب، انتخاب گردید.
بحث و نتیجه‌گیری
معیار بررسی در این طرح، الگوی "كیوی" و "كامپنهود" بود كه جز در مواردی محدود، در تمامی پایان‌نامه‌های مورد بررسی، این مراحل به همان ترتیب ذكر شده، موجود است.تقریباً تمامی نمونه پایان‌نامه‌ها دارای پرسش تحقیق بودند كه در ۶/۷۶ درصد در فصل یك، در ۷/۶ درصد در فصل دو و در ۱۰ درصد پایان‌نامه‌ها در فصل سوم ارائه شده‌اند. اكثریت پایان‌نامه‌ها واجد فصول مطالعات اكتشافی و چارچوب نظری تحقیق (بطور مشترك) هستند كه ۷/۶۶ درصد (۲۶ مورد) در فصل دوم و ۷/۶ درصد در فصل سوم خود این مباحث را قرار داده‌اند. نزدیك به تمامی آن‌ها دارای مرحلهء مشاهده هستند، ولی در ۹۰ درصد آن‌ها در فصل ۳ و در ۷/۶ درصد در فصل چهارم مطرح شده. تقریباً تمامی آن‌ها دارای مرحلهء تحلیلی اطلاعات بوده‌اند، اما در ۸۰ درصد در فصل ۴، در ۷/۶ درصد در فصل ۳ و ۷/۶ درصد در فصل ۵ ارائه شده. بحث و نتیجه‌گیری و نیز پیشنهاد را ۳/۸۳ درصد نمونه‌ها در فصل ۵، ۷/۶ درصد در فصل چهارم و ۷/۶ درصد در فصل ۶ ذكر كرده‌اند
منابع
۱- اسفندیاری، منصور (۱۳۵۸). ارزشیابی پایان‌نامه‌های فوق لیسانس كتابداری دانشگاه‌های تهران _ شیراز تا پایان سال ۱۳۵۷. پایان‌نامه كارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
۲- اكرمی، روح‌انگیز (۱۳۷۱). ارزیابی پایان‌نامه‌های كارشناسی ارشد كتابداری از نظر كاربرد روش‌های تحقیق در آنها از سال ۱۳۷۰-۱۳۵۵ در سه دانشگاه تهران _ شیراز و علوم پزشكی ایران. پایان‌نامه كارشناسی ارشد. دانشگاه علوم پزشكی ایران.
۳- ایمان، محمدتقی (۱۳۷۵). ابهام روش‌شناسی و تنگناهای پژوهش در ایران. مجموعه مقالات آموزش عالی. تهران.
۴- بست، جان (۱۳۷۶). روش‌های تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری. حسن پاشاشریفی، نرگس طالقانی. تهران. رشد.
۵- بنی‌اقبال، ناهید (۱۳۶۸). پایان‌نامه‌ها به عنوان ابزار تحقیق و اطلاع‌رسانی. مجموعه مقالات سمینار تحقیق و توسعه. تهران ۲۸-۲۶ تیرماه. سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران.
۶- دئوبالدبی، ون دلن (۱۳۷۳). مبانی پژوهش در علوم تربیتی (و سایر زمینه‌های وابسته). جعفر نجفی‌زند. تهران: قومش.
۷- دلاور، علی ۰۱۳۷۱). روش‌های تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران. پیام‌نور.
۸- دلاور، علی (۱۳۷۱). روش‌های آماری در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران. پیام‌نور.
۹- سریع‌القلم، محمود (۱۳۷۴). حدفاصل میان روش تحقیق و روش‌شناسی در علم سیاست. بررسی روش‌ها و فنون مورد استفاده در آموزش و پژوهش علوم اجتماعی.
۱۰- غفرانی، شهلا (۱۳۷۱). نگاهی به بررسی تجزیه و تحلیل طرح‌های تحقیقاتی معاونت پژوهشی و برنامه‌ریزی دانشگاه تهران. پایان‌نامه كارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
۱۱- كرلینجر، فرد، ان (۱۳۷۴). مبانی پژوهش در علوم رفتاری. حسن پاشاشریفی، جعفر نجفی‌زند. تهران، آوای‌نور.
۱۲- كیوی، ریمون؛ كامپنهود، لوك وان (۱۳۷۵). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی (نظری و عملی). عبدالحسین نیك‌گهر، تهران: توتیا.

نوشته: مریم خسروی
كارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی
مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران