توسعه درون زا

در نظریات جدید توسعه بر خلاف گذشته كه سرمایه های فیزیكی را موتور محركه توسعه اقتصادی می دانستند ،درنظریات جدید این سرمایه انسانی است كه محور اصلی توسعه را تشكیل داده و موجبات رشد و توسعه پایدار جوامع را فراهم می سازد. در واقع، منابع انسانی متخصص و ماهر بزرگترین سرمایه اصلی هر جامعه محسوب می شود. بر اساس تئوری سرمایه انسانی،باید به آموزش در همه سطوح آن به ویژه آموزش های دانشگاهی به عنوان یك سرمایه ملی نگریسته و آن را با ارزش ترین سرمایه ها كه در وجود انسانها ذخیره و به صورت دانش، تخصص و مهارت متبلور می شود به حساب آورد. منتهی در این نظریه بیش از آنكه كمیت آموزش مطرح باشد ،كیفیت آن مطرح است.در تلاش برای پیدا كردن مولفه ها و مختصات دانشگاه دنیای جدید و برای نیل به توسعه پایدار دانایی محور،مسئله كیفیت آموزش یكی از محور هایی است كه تقریبا در خصوص آن اتفاق نظر وجود دارد. ارتقاء كیفیت آموزش،از عمده ترین اهداف در تنظیم و تدوین سیاست های آموزشی است و خوشبختانه در قسمت های مختلف لایحه برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نیز به ارتقا كیفیت آموزش اشاره شده و در فصل خاصی تحت عنوان ?توسعه مبتنی بر دانایی? در چندین مورد به اهمیت كیفیت آموزش در فرایند توسعه تاكید شده است.
بخش اول: بررسی مفاهیم
الف- کیفیت :كیفیت از جمله مفاهیمی است كه بیشتر در فعالیت های تولیدی و صنعتی مطرح و مورد توجه می باشد. مفهوم كیفیت فراگیر و مدیریت كیفیت فراگیر در سالهای اخیر در مطالعات مدیریتی جایگاه خاصی یافته است.در شروع بحث لازم است كه تعریفی از كیفیت ارائه گردد.
در لغت نامه دهخدا كیفیت،صفت ، چگونگی، چونی، چگونگی و حالت و وضعیتی كه از چیزی حاصل شده باشدمعنی شده است.
در فرهنگ معین ،كیفیت مترادف چگونگی و چونی آورده شده است.
در فرهنگ عمید،چگونگی ،چونی ،صفت و حالت چیزی دانسته شده است.
استاندارد صنعتی ژاپن كیفیت را مجموع مشخصه ها و یا عملكردهایی می داند كه رو شن میسازد تولید یا خدمت كاربرد معین خود را دارد یا نه .سازمان جهانی استاندارد كیفیت را مجموع ویژگی ها و خصوصیات یك فراورده یا طرقی كه نمایانگر توانایی آن در برآوردن خواسته های بیان شده باشد، می داند.یونسكو كیفیت در آموزش عالی را ?حالت ویژه? از نظام آموزش عالی میداند كه نتیجه یك سلسله اقدامات و عملیات مشخصی است كه پاسخگوی نیاز های اجتماعی در یك نقطه زمانی خاص می باشد.در مجموعه پیشرفت های جهانی در تضمین كیفیت در آموزش عالی كیفیت را مطابقت داشتن وضعیت آموزش عالی با استاندارد های از پیش تعیین شده میداند و یا كیفیت را مطابقت داشتن وضع موجود آموزش عالی با سیاست ، اهداف و انتظارات از آموزش عالی تعریف می كند.از دیدگاه مدیریت كیفیت فراگیر، كیفیت از دید عرضه كننده و تقاضا كننده هر دو مطرح است. عرضه كننده فرد یا بخشی است كه كالا یا خدمتی را تحویل می دهدو تقاضا كننده فرد یا بخشی است كه كالا یا خدمت را تحویل می گیرد. در این مقوله كیفیت از متقاضی شروع می شود و هر گونه توجه به كالا یا خدمت، بدون توجه به مشتری الزاما كیفیت را به دنبال ندارد. بنابراین باید نظر مصرف كنندگان و متقاضیان را جویا و از نیاز های آنان به خوبی آگاه شد و تولید یا خدمت را با توجه به آن نیاز ها ارائه كرد.طرفداران مدیریت كیفیت فراگیر معتقدند كه آنچه كیفیت كالا یا صنعتی را تضمین میكند میزان انطباق آن با نیازها و استانداردها و انتظارات مشتری است. اخیرا سازمان ها و شركت های تولیدی پیشاهنگ، تنها به رضایت مشتری بسنده نمی كنند، بلكه معتقدند باید مشتری خود را خوشحال و شاد كنند.نیاز های مشتری بر حسب عوامل مختلف سنجیده می شود. این عوامل و یا به تعبیر دیگر ابعاد كیفیت را می‌توان در قیمت، دوام، قابلیت اطمینان، تحویل به موقع كالا، خدمات پس از فروش، داشتن نشان استاندارد، شكل ظاهری، شهرت، ایمنی و تاثیر اجتماعی جستجو نمود.بدین ترتیب ملاحظه می شود كه كیفیت مفهومی چند بعدی است كه در آن قضاوت های ارزشی نقش عمده‌ای را به عهده دارد. به عنوان مثال كیفیت یك واحد آموزش عالی ممكن است از دید اعضاء هیئت علمی امر كیفیت را در ارتباط با مدارك علمی همكارانشان كه از دانشگاه های معتبر و مهم دریافت كرده اند ارزیابی نمایند، دانشجویان ممكن است كیفیت دانشگاه را به باور و تصور عمومی از دانشگاه نسبت دهند و هیئت رییسه اگر در یك دانشگاه غربی باشد ،كیفیت را به افزایش مداوم درآمد و اگر در كشورما باشد، از تعداد متقاضیان ورود به آن دانشگاه و امكانات، ساختمان و موقعیت دانشگاه و اینكه چه تعداد از اعضای هیئت علمی و فارغ التحصیلان آن دارای مشاغل مهم و بالاخص پست های سیاسی هستند، بدانند و عده ای نیز ممكن است كیفیت را با نوع فعالیت ها، تحقیقات ، خدمات ،تولیدات و انتشارات دانشگاه متناسب بدانند.البته لازم به یادآوری است كه در خصوص کیفیت آموزش عالی نیز نگرشهای متفاوتی در منابع سازمان یافته مدیریت آموزش عالی ملاحظه می شود كه از آن میان می‌توان به پنج نگرش عمده ذیل اشاره نمود:
۱- نگرش كیفیت تعالی مدار Transcendent Quality
۲- نگرش كیفیت تولید مدار Product ? based Quality
۳- نگرش كیفیت مصرف مدار User ? based Quality
۴- نگرش كیفیت استاندارد مدار Standard ? based Quality
۵- نگرش كیفیت ارزش مدار Value ? based Qualityب - توسعه
واژه توسعه ( (developmentاز دیدگاه های مختلف مورد بحث و نقد فراوان قرار گرفته است.ریشه اصطلاح Develop از نظر لغوی به معنی باز شدن و مخالف پوشاندن envelop می باشد. کلمه envelop که همان پاکت است به معنی مستور داشتن، نگاه داشتن و یا پیچیدن چیزی در آن به کار می رود به نحوی که مانع از پراکندگی محتوای آن گردد. توسعه معنایی کاملا مخالف پاکت( یا پوشاننده) را بیان می کند. به این صورت که امکان باز شدن و از حالت اولیه خود خارج شدن و به حالت پیچیده تری تبدیل شدن را می‌رساند. ریشه واژه توسعه به یک فرآیند اشاره دارد و نشان دهنده تغییرات و تحولاتی است که اغلب در فرآیند‌های ارگانیک مثل فرآیند تبدیل تخم مرغ به مرغ و یا فرایند تبدیل دانه گیاه به بوته درخت مشاهده می‌شود.به کار گیری این واژه در اقتصاد، بر خلاف توسعه های ارگانیکی که انسان در آن نقشی نداشته و تابع قوانین طبیعی هستند انسان نقش اساسی را بر عهده دارد.از جمله تعاریف توسعه اقتصادی که بیشتر مورد توافق است می توان به تعریف می یر اشاره نمود:" توسعه اقتصادی فرایندی است که طی آن درامد واقعی سرانه یک کشور در طول یک دوره طولانی افزایش یابد مشروط به این که تعداد افراد زیر خط فقر مطلق افزایش نیافته و توزیع درامد نابرابرتر نشده باشد".در فرایند توسعه آنچه بیشتر مورد نظر است آن است که چه تغییراتی در فقر اتفاق افتاده است؟ بیکاری چه تغییری کرده است؟ نا برابری تا چه حد بیشتر یا کمتر شده است؟" اگرسه مشکل فقر و نابرابری درطی یک دوره برای کشوری کاهش زیاد داشته باشد بدون شک این دوره برای کشور مورد نظر یک دوره توسعه بوده است ولی اگر یک یا دو مورد از این مسائل اساسی بدتر شده و مخصوصا اگر هر سه مورد بد تر شده باشد بسیار عجیب خواهد بود که نتیجه را توسعه خواند حتی اگر درامد سرانه دو برابر شده باشد.تودارو توسعه اقتصادی را جریانی چند بعدی می داند که مستلزم تغییرات عمده در ساختار های اجتماعی، رفتار عامه مردم، نهاد های ملی به علاوه رشد اقتصادی شتابان، کاهش در نابرابری و محو فقر مطلق می باشد
ج- توسعه پایدار:تودارو توسعه پایدار را توسعه ای می داند که با در نظر گرفتن فرایند یاد شده بتواند نیاز های نسل حاضر را بدون لطمه زدن به تامین نیاز های نسل آینده و یا به عبارت دیگر سازگار با منافع نسل های آتی براورده سازد.
د -تحقیق و توسعه
تحقیق و توسعه که اخیرا توجه زیادی را به خود جلب کرده است. فعالیت های مختلفی را از مرحله تفکر، ابداع، اختراع، بهبود کمی و کیفی تولید و روش های آن، تا کاربرد های مختلف در جهت تامین نیاز های انسانی را در بر میگیرد. بوس ورث۰ ویلسون و یانگ تحقیق و توسعه را شامل فعالیت هایی می دانند که برای افزایش دانش علمی و فنی و به کار گیری آنها در جهت ایجاد تولیدات جدید ابزار نوین تولید و یا اصلاح تولید و یا روش‌های موجود صورت می گیرد. گاهی تحقیق و توسعه را جریانی می دانند که در آن فعالیت های پژوهشی برای رسیدن به هدف های توسعه ای، یعنی نهایتا بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی انسان ، برنامه ریزی۰ سازمان‌دهی و اجرا می گردد.
معمولا طبقه بندی کلی تحقیق و توسعه در سه مقوله زیر انجام می گیرد:
الف- تحقیق بنیادی ، شامل فعالیت هایی که هدف آن گسترش مرز های دانش بدون توجه به کاربرد های عملی خاص است. این تحقیقات از آن رو که مستقیما منتهی به درآمد نمی گردند مورد توجه واحد های صنعتی و بخش خصوصی نمی باشند گر چه در ایجاد و توسعه علوم و صنایع نقش مهمی به عهده دارند.
ب- تحقیق کاربردی که استفاده عملی خاص از تحقیق مورد نظر است. این نوع تحقیقات بیشتر مورد توجه واحد های تولیدی ، صنعتی و مراکز تحقیقاتی بخش خصوصی است. زیرا مستقیما به اختراع منجر می گردد و می‌تواند به ثبت برسد. یعنی حق مالکیت صنعتی برای مخترع و حق استفاده انحصاری از روش جدید را برای دارنده خود ایجاد نموده و منجر به ایجاد درآمد می گردد.
ج- توسعه آزمایشی که استفاده از دانش علمی به منظور تولید مواد ،کالا ها و روش های کاملا یا تقریبا تازه است. این مرحله شامل عملیاتی است که پس از اختراع برای طراحی و تولید محصول جدید و یا روش تازه تولید ضرورت دارد.
ه - توسعه درون زا
توسعه درون زا توسعه ای است که از درون اقتصاد و بوسیله نظامی که فرایند تولید را هدایت می کند تعیین می شود. توسعه درون زا توسعه ای خود مدار است اما بمعنی باز گشت به گذشته و یا عزلت و انزوا نیست بلکه مفهوم آن تکیه بر خود و تعامل با دنیای خارج است. در مدل های اقتصادی نئوکلاسیک ها ،تکنولوژی به عنوان یک عامل برون زا در فرایند تولید در نظر گرفته شده و اخیرا دسته ای از مدل های نئوکلاسیک های مطرح شده درون زا بودن تکنولوژی را به عنوان اساس کار خود آورده اند. نظریه رشد درون زا در صدد ادغام نظریه شومپتر در رابطه با ایجاد درون زای دانش با مدل های رشد نئوکلاسیک است. رومر در ۱۹۹۰ مدلی را طراحی کرده که در آن یک بنگاه حد اکثر کننده سود با رفتار بهینه در کنار تولید کالا و خدمات نهایی و واسطه ای، دانش جدید نیز تولید میکند. بنگاه، دانش جدید را در داخل یک مرکز تحقیق و توسعه که وابسته به خود بنگاه است با استفاده از تکنولوژی تحقیقاتی خاص ایجاد می کند. البته این بدان معنی است که بایستی به تولید امروز ارجحیت داد و در واقع رابطه جانشینی بین مصرف امروز و تولید دانش برای ایجاد مصرف فردا بر قرار نمود.
بخش دوم: توجه به كیفیت دانشگاه در کشورهای پیشرفته
بطور كلی ارزشیابی دانشگاه‌ها در كشورهای غربی سابقه‌ای طولانی دارد . این ارزیابی‌ها عموماً از سه طریق انجام می‌گیرد:
الف - ارزیابی بوسیله خود دانشگاه
ب - ارزیابی از طریق سازمانها و مراكز خصوصی كه در این زمینه تخصص دارند.
ج - ارزیابی بوسیله هیئت‌های اعزامی از طرف دولت یا انجمن‌ها و سازمانها محلی و یا ملی
به عبارت یگر دو نوع ارزیابی معمول است، ارزیابی برونی و ارزیابی درونی.ارزیابی برونی معمولاً به منظور تائید و تعیین درجه اعتبار یك واحد آموزش عالی انجام می‌گیرد. این نوع ارزیابی فرآیندی است كه از طریق آن یك واحد آموزش عالی از طریق ارزشیابی صلاحیت‌های تشكیل دهنده آن واحد، از جمله اعضای هیئت علمی، تشكیلات و امكانات فیزیكی آموزشی، دانشجویان ورودی و خروجی آن، بوسیله نهادها و سازمانهای معتبری كه برای این منظور صلاحیت دارند مورد تائید قرار می‌گیرد.در حالی كه در ارزیابی درونی عمل ارزیابی از طریق خود سازمان و با بررسی وضعیت دانشجویان پذیرفته شده، اعضای هیئت علمی، برنامه درسی و از این قبیل صورت گرفته و هدف، اعتبار بخشیدن به واحد نیست. بلكه عمدتاً رفع اشكالات و ارتقاء دادن سطح آموزشی واحد مورد نظر است.در كانادا ارزیابی برونی دانشگاه، بطور كلی حتی برنامه‌ها و رشته‌های مختلف آن كه از طرف وزارتخانه مربوطه به عمل می‌آید، بطور كلی اگر رشته‌ای حداقل استانداردهای لازم را نداشت توصیه‌هایی در جهت تقویت و بهبود كیفیت یا ادغام با رشته‌های مشابه در دانشگاه‌های همجوار و تشكیل دوره‌های مشترك (Joint Program) می‌دهند و در مواردی نیز كه امكان انجام رهنمودهای یاد شده وجود ندارد برنامه را تعطیل نموده و اجازه گرفتن دانشجو و حتی فارغ‌التحصیل نمودن دانشجویان موجود را نمی‌دهند. اینگونه گزارش‌های ارزیابی معمولاً منتشر نمی‌شود و فرآیند ارزیابی نیز از طریق كمیته‌ای به انتخاب وزارتخانه و سازمان مسئول و متشكل از تعدادی افراد خبره و صاحب نظر از متخصصان دانشگاه‌های معروف و متشخص انتخاب می‌گردند.علاوه بر این نوع ارزیابی، نوع دیگری از ارزیابی نیز معمول است كه بوسیله سازمانهای منطقه‌ای یا ملی و حتی مهندسان مشاور و شركتهای خصوصی انجام گرفته و برای علاقه‌مندان انتشار می‌یابد. یكی از این ارزیابی‌ها كه از معروفیت نسبتاً زیادی برخوردار است گزارش گورمن (Gourman Report) است كه بطور مرتب و همه ساله رشته‌های تحصیلات تكمیلی دوره‌های فوق لیسانس و دكترای حرفه‌ای دانشگاه‌های امریكا و كانادا و حتی برخی از دانشگاه‌های بین‌المللی دیگر را منتشر می‌نماید، و آنها را در هفت گروه بسیار قوی، قوی، خوب، بهتر از رضایت‌بخش، رضایتبخش، نسبتاً رضایتبخش و غیرقابل قبول طبقه‌بندی می‌نماید.کشور چین نیز در امر ارزیابی دانشگاهها پیشرفت زیادی نموده است. بویژه از سال ۱۹۹۹ همگام با تغییر و تحولات صورت گرفته در نظام آموزش عالی چین ارزیابی دانشگاهها نیزاز اهمیت بسزائی برخوردار و دارای ساز و کار مشخصی شده است. از سال ۱۹۹۹ مؤسسه ای با عنوان نت بیگ که در زمینه های آموزشی و پژو هشی فعالیت می کند ارزیابی و رتبه بندی د انشگاههای چین را بر اساس ساز و کار مشخص در سه مرحله زیر انجام داده است:
الف ـ انتخاب شاخص های ارزیابی
ب- تعیین وزن شاخص های هر طبقه
ج- جمع آوری داده ها ، تجزیه و تحلیل ، ارزیابی و رتبه بندی دانشگاهها
-نسبت اعضاء هیئت علمی با درجه استادی
-تعداد رشته های تحصیلی اصلی
-تعداد آزمایشگاههای اصلی
- تعداد دستاوردهای علمی
-تعداد مقاله ها و دستاوردهای آموزشی
-تعداد اعضاء هیئت علمی بخش تحقیق و توسعه
-میانگین تعداد رساله های ارائه شده
-نتایج آموزشی دانشجویا ن ورودی
-نسبت پژوهشهای دانشجوئی
-نسبت فارغ التحصیلان شاغل
-نسبت ادامه تحصیل
-نسبت اعضاء هیئت علمی که به تدریس اشتغال دارند
-سرانه دانشجوئی
-میانگین درآمد اعضاء هیئت علمی بخش تحقیق و توسعه
- نسبت کتابهای کتابخانه به اعضًای هیئت علمی و دانشجویان


مأخذ: رحیمی و همکاران (۱۳۸۱)، ص ۷
نقل از باشگاه نت