آینده آموزش عالی

این احتمال وجود دارد که در آینده به جای آموزش "عالی" با آموزش "نه چندان عالی" روبه رو شویم! منظور از آموزش نه چندان عالی، همان آموزش "غیر رسمی" است. به بیانی دیگر آموزش های دانشگاهی در جهان امروز در جهت و مسیری حرکت می کنند که خواسته یا ناخواسته به گسترش آموزش های غیر رسمی کمک می کنند، آن هم با سهولت و سرعتی به مراتب بیشتر از آنچه که آموزش های رسمی و سنتی برای رسیدن به جایگاه کنونی خود طی کرده اند. دانشگاه های پیشرو این واقعیت را درک کرده اند و با برچیدن دیوارهای بلند و دروازه های قدیمی می کوشند خود را با تحولات دنیای جدید و دیجیتالی همگام سازند. در جهان امروز دیگر دانش و آموزش عالی از انحصار دانشگاه ها خارج شده است و دانش پژوهان در دانشگاهی به وسعت اقیانوس اینترنت به کسب دانش و آگاهی آن هم متناسب با نیاز و واقعیت های جهانی که در آن زندگی می کنند، می پردازند.
اگر تا کنون در مباحث آموزشی معاصر با واژه هایی مانند آموزش غیر رسمی، غیر سنتی، مدرن، مادام العمر و ... سر و کار داشتیم، از این پس باید واژه های نسبتاً جدیدی مانند "دوره افزار" (Courseware) آشنا شویم و تازه داستان به همین جا ختم نمی شود. دوره های دانشگاهی که پیش از این برای ما جدید به نظر می رسیدند و به آنها دوره های "پژوهش محور" می گفتیم، دیگر جای خود را به دوره های "دانشجو محور" داده اند. با ادامه روند کنونی در آینده ای نه چندان دور با دوره های "حرفه محور" نیز آشنا خواهیم شد. بهتر است قدری در این واژه های تامل کنیم تا متوجه شویم به کجا می رویم.
کافی است با اندکی جستجو در اینترنت و کاوش برای یافتن دوره های آموزش الکترونیکی یا آموزش مجازی با دو وب سایت جالب توجه در این نشانی ها رو به رو شوید:
نخست، دوره افزار آزاد دانشگاه ام. آی. تی (http://ocw.mit.edu) و بعد هم، دوره افزار آزاد دانشگاه ییل که در این نشانی قرار دارد: (http://open.yale.edu)
مدتی نه چندان طولانی است که این دو دانشگاه آمریکایی برنامه ای را با عنوان "دوره افزار" یا همان "کلاسهای آزاد" را دنبال می کنند که هدف از آن ارایه آزلد و رایگان دروس دانشگاهی برای عموم علاقمندان است. این برنامه ها که در ابتدا تنها متون، سیلابس، و مطالب کمک آموزشی مرتبط با درس ها را در بر می گرفت، اینک حتا شامل فیلمهای ویدویی برخی از کلاسهای درسی مانند کلاس های رشته مهندسی الکترونیک و چند رشته دیگر از گروه علوم پایه مانند فیزیک و زیست شناسی می باشد که تماشای آنها حتا برای کسانی که این دوره ها را گذرانده اند، می تواند بسیار آموزنده باشد. در حقیقت با مشاهده چگونگی ارایه مطالب استادان و محیط کلاسها می توان دریافت که دانشگاههای امروزی تا چه اندازه دستخوش تغییر و تحول شده اند.
باید پذیرفت پدیده جهانی شدن امروز مرزهای آموزش عالی را نیز در نوردیده است. در واقع یکی از مباحثی که امروز پیرامون روندهای اصلی آموزش عالی در جهان آینده مطرح شده است، فرایند جهانی شدن است. در این مسیر ابتدا باید درک مناسبی از موضوع آموزش عالی داشته باشیم. در جهانی که گسترس فناوری اطلاعات و ارتباطات در آن شبکه ای تقریباً نامتناهی را از منابع عظیم آموزشی بر روی بستر اینترنت گردآورده است، آیا دیگر می توان پذیرفت که تنها دانشگاه ها هستند که می توانند ارایه کننده مفهومی به نام آموزش عالی باشند؟
تلقی ها و برداشتهای ما از ماهیت واقعی آموزش عالی اهمیتی ندارد، مهم این است که امروز آموزش عالی دیگر محدود به فضا و مکان و حتا زمان معینی نیست. دیدگاه ها و نظریه های گوناگون صاحب نظران در رابطه با ماهیت آموزش عالی در جهان امروز همگی به یک واقعیت اذعان دارند و آن این که وضعیت کنونی آموزش عالی و چیزی که از آن غالباً با عنوان آموزش عالی سنتی یاد می شود، آخرین روزهای عمر خود را سپری می کند. چنین اذعانی بر پایه این واقعیت شکل گرفته است که بخش مهمی از آموزش عالی به ویژه در بخش تحصیلات تکمیلی یعنی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، وابسته به کاوش ها و کوشش هاس شخصی خود دانشجویان شده است. بدیهی است از آنجایی که اینترنت دسترس پذیرترین ابزار جستجو در جهان امروز به شمار می آید، دانشجویان آن را به عنوان اولین مقصد خود در نظر می گیرند. با افزایش مراجعات به این رسانه ارتباطی جهانی اندیشمندان بسیاری به این اندیشه پرداختند که از اینترنت به عنوان یک ابزار آموزشی استفاده کنند و این دقیقاً همان چیری است که امروز در دوره افزارهای دانشگاههایی مانند ام. آی. تی یا ییل می بینیم.
تاثیر اینترنت و به ویژه اجرای شیوه های نوین آموزش عالی از طریق آن که مهمترین ویژگی یعنی جذابیت را برای شخص دانش پژوه در بر دارد، تاثیر متقابل دیگری نیز داشته است و آن گسترش ابعاد فنی شبکه اینترنت و شبکه های دیجیتالی محلی با توجه به شرایط و نیازمندی های آموزش عالی است. مطرح شدن ابزارهای جدیدی مانند پورتفولیوهای آموزشی و دیگر سامانه های آموزشی که همگی از نمادهای بارز این تاثیر متقابل محسوب می شود، گواهی بر این ادعاست.
نقش پیدا کردن دانشجو به عنوان محور اصلی آموزش و کسی که تمامی پژوهش ها در نهایت به او می انجامد، سبب شده است تا در دنیای امروز دیگر فراگیری دروس گوناگون حالت اجباری خود را از دست بدهد. مدتهاست در برخی از کشورهای توسعه یافته دیگر این دانشجو است که دروس مناسب برای رسیدن به اهداف آموزشی خود را از میان مجموعه ای از دروس مرتبط انتخاب می کند و طراح سیلابس خود اوست. دوره هایی که توسط دانشجوها طراحی و اجرا می شوند، کم نیستند و در چنین دوره هایی استاد تنها نقش ناظر و هدایت گر را بازی می کند. از آنجایی که هدف از آموزش عالی آماده شدن برای کسب مهارت های لازم به منظور عهده دار شدن مشاغل و جایگاه های اجتماعی است و گرفتن مدرک تنها هدفی برای اثبات این ادعاست، دوره های دانشجو محور نیز به تدریج جای خود را به دوره های حرفه محور می دهند. به همین منوال می توان انتظار داشت در سال های آینده رشته های دانشگاهی علاوه بر ترکیب بیشتر دروس ومهارت ها برای حرفه های معین و مشاغل اجتماعی مشخصی طراحی و اجرا شوند و به تدریج کارخانه های مدرک سازی که تنها عنوان زیبای دانشگاه را با خود یدک می کشند، برچیده شوند.
بررسی روندهای جهانی در آموزش عالی روشنگر همگانی شدن و بین المللی شدن این بخش از نظام آموزش جهانی است. به گفته ی دکتر فاضلی، یکی از اندیشمندان و صاحب نظران کشورمان در عرصه آموزش عالی، "فهم ما از آموزش عالی بیش از آنکه ناشی از واقعیت های بد و ناگوار در این نهاد باشد، به نحوه فهم ما از فرایند گذار از آموزش عالی سنتی به به مرحله تازه ی آن در تاریخ آموزش و تلاش برای سازگاری با مجموعه فرایندهای اجتماعی جدید جهان بستگی دارد. درک وضعیت جدید جامعه انسانی بسیار پیچیده و دشوار شده است؛ و از آن پیچیده تر درک نهادی است که رسالت آن شناخت این پیچیدگی ها و معماهاست. از اینرو ماهیت نوین آموزش عالی، ماهیتی شناختی و معرفتی است. ما در فهم آموزش عالی جدید و تحولات آن درمانده ایم. این بحرانی است که باید به آن صادقانه اعتراف کنیم."
رونالد بارنت-از صاحب نظران برجسته مطالعات آموزش عالی- این مساله را اینگونه توصیف می کند: "مهمترین بحران در آموزش عالی مربوط به شیوه ی ما در فهم آموزش عالی اصول بنیادینی است که به شکل سنتی ایده آموزش عالی بر آن استوار گشته است، و مربوط به شیوه و روشی است که این اصول امروز کوچک و کم ارج شده اند ". در حقیقت آنچه که در جهان امروز اتفاق افتاده است، تغییر بستر اجتماعی آموزش عالی است. مروری بر تحولات آموزش عالی از ظهور اولین دانشگاه در قرن سیزدهم در بولونیای ایتالیا تا به امروز نشان می دهد که آموزش عالی همواره نهادی پویا و متغییر بوده است و همگام با تحول ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و معرفتی تغییر کرده است. از این منظر می توان شکل گیری و تحول نقش ها، کارکردها و ساختار نهاد آموزش عالی در جهان را مشاهد کرد.
با توجه به تغییر تدریجی جوامع از جامعه سنتی به جامعه دانش بنیان، می توان انتظار داشت که تقاضای اجتماعی برای دانش و مهارت ها افزایش یافته است و دانشگاه ها در سراسر جهان ناگزیر به گسترش کمی و کیفی خود شده اند. ممکن است ادامه این روند دیگر تنها از عهده دانشگاه ها بر نیاید و در آینده شاهد شکل گیری نهادهایی باشیم که به شکلی وظایف پیشین دانشگاه ها را بر عهده بگیرند. ظهور نظریه های مشارکتی تا حد قابل توجهی به این موضوع دامن زده است و یادگیری تعاملی با تاکید بر بعد اجتماعی آموزش عالی به جای بعد آکادمیک آن، تحولی چشمگیر را در روش های تدریس و آموزش به وجود آورده است . به ویپه آن که با تاکیدی که بر موثرتر بودن آموزش از راه انتقال مهارت های مسوولیت پذیری از فرادهنده به فراگیر یا همان استاد به دانشجو می شود، دیگر با نقش تسهیل کننده استادان رو به رو هستیم، نه نقش «تعلیم دهنده» و معلم.
دیگر حتا اصطلاح "آموزش از راه دور" نیز نمی تواند معنای سفت و محکم سابق خود را داشته باشد، چرا که اینترنت آموزش را نزدیکتر از آن چیزی ساخته است که بتوان آن را آموزش از راه دور قلمداد کرد. این یک واقعیت است و گریزی از آن نیست. آموزش های مادام العمر و به بیان بهتر پیوسته از طریق اینترنت دیگر به جای دروس رسمی و دانشگاهی آموزش های حرفه ای و تامین مهارت های زندگی و تولید دانش ها و آگاهی های هوشیار کننده را ارایه می کنند و این چیزی کاملاً متفاوت با گذشته است.

http://ictarticle.blogfa.com/
منابع:
۱. فاضلی، نعمت الله. جهانی شدن و آموزش عالی نگاهی به روندهای جهانی در تحولات آموزش عالی و وضعیت آموزش عالی ایران، http://www.farhangshenasi.com/persian
۲. http://rezashakiba.multiply.com/links/item/۳۲
نوشته: سید علیرضا حجازی