انقلاب اسلامی تحولی سازمان یافته در فرهنگ ایران

با گذشت بیش از ربع قرن از پیروزی انقلاب اسلامی، به نظر می رسد زمان مقتضی برای ارزیابی آثار و بازتاب برون مرزی انقلاب اسلامی فرا رسیده و می توان بازتاب آن را در گذشته و آثار احتمالی آینده انقلاب را بر جهان اسلام مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.
انقلاب اسلامی ایران به دلیل جاذبه داشتن در شعارها، هدفها، روشها، محتوا و نتایج حرکتها و سابقه مشترک دینی و تاریخی و شرایط محیطی منطقه ای و بین المللی، پدیده ای اثرگذار در جهان اسلام بوده است. این مایه های اثر بخش به طور طبیعی یا ارادی و برنامه ریزی شده و از طریق کنترل هایی چون نهادهای انقلابی سازمان ها رسمی دولتی و اداری، ارتباط علمی و فرهنگی، مبادلات تجاری و اقتصادی، در کشورهای مسلمان بازتاب یافته و دولتها و جنبشها و سازمانهای دینی را در آن جوامع به درجات مختلف متأثر از آن نموده است. تأثیر انقلاب اسلامی بر تمامی شوون اجتماعی و فرهنگی جامعه و دگرگونی ها ایجاد شده پس از آن، می تواند بیانگر نگاه ژرف و مدبرانه ای باشد که معمار این سازه ستبر به تمامی زوایای آن پرداخته است.
در گفتگوی حاضر کوشیده ایم تاثیر انقلاب اسلامی را بر نظام فکری و فرهنگی جامعه مورد بررسی قرار دهیم. گفتگوی ما را با آقای رحیم نیکبخت، مدیر بخش تدوین اسناد و تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی مطالعه فرمایید.
▪ بسیاری از کارشناسان که بر روی تاریخ انقلاب مطالعه کرده اند، معتقدند بهتر است این انقلاب را پیش از آنکه انقلاب سیاسی بنامیم، انقلابی فرهنگی بدانیم. این تأکید به چه دلیل است؟
ـ انقلاب اسلامی ایران پیش از آنکه انقلابی سیاسی محسوب شود، انقلابی فکری و فرهنگی است.در فرآیند شکل گیری انقلاب اسلامی نیز تا زمانی که بستر فکری و فرهنگی انقلاب محقق نشد؛ یعنی جامعه مهیای تغییردر این حوزه نگردید، امکان تحقق انقلاب اسلامی وجود نداشت.
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوره زعامت آیة ا... العظمی بروجردی،حوزه ها علمیه دایر و یا احیا می شوند، مدارس مخروبه مرمت و طلاب حوزه های علمیه از اقصی نقاط کشور راهی شهرقم می گردند تا پس از مدتی به عنوان نمایندگان مراجع عظام تقلید در شهرهای خود مشغول فعالیت گردند. با این تحولات، ارتباط سازمان یافته ای میان قم و دیگر شهرها ایجاد شد.
برای مثال، در مشهد مقام معظم رهبری بخش قابل توجهی از جریانهای فکری و ارتباط میان این شهر و قم را برقرار می کردند.
با تشدید مبارزات مردمی ودر پی آن خشونت رژیم شاه بویژه پس از واقعه ۱۵ خرداد و مسأله کاپیتولاسیون که به تبعید امام(ره) منجر می شود، شاگردان و مریدان امام که برخی از آنها در دوره آیة ا... بروجردی در قم تحصیل کرده و از نزدیک با امام راحل ارتباط داشتند، فعالیت خود را به گونه ای دیگر و در مسایل فکری و فرهنگی ادامه دادند. برخی از این شخصیتها همچون شهید بهشتی، شهید مفتح و شهید باهنر وارد دانشگاه ها می شوند و فعالیت خود را در قالب تدریس و تألیف کتابهای درسی ادامه می دهند.
گروهی دیگر نیز به سخنرانی درمراکز مختلف و مجامع مختلف می پردازند.شهید مطهری در مجامع مختلف به ایراد سخن می پردازند.در قم نیز شاگردان امام(ره) همچون شهید مفتح کانونهایی را برای آموزش نویسندگی به طلاب دایر می کنند. ضمن اینکه نشریاتی چون «مکتب تشیع»، «مکتب جعفری» و... را منتشر می کنند و در کنار این فعالیتها مبارزات سیاسی و افشاگرایانه خود را علیه حکومت پهلوی ادامه می دهند.
تأسیس مدارس اسلامی نظیر آنچه مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی دایر کرده بود، فعالیت دیگری است که در مسایل فرهنگی شاهد هستیم در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی بیش از ۱۸۰ مدرسه راه اندازی شده بود که در این مدارس به جای سرود شاهنشاهی، دعای فرج خوانده می شد.از دیگر فعالیتها می توان به فعالیتهایی اشاره کرد که مرحوم آیة ا... حایری تهرانی در مدرسه حجتیه انجام می دادند. از جمله مهمترین خدمات ایشان می توان به حضور در کنار شهید مطهری و بهشتی و... و دایر کردن مدرسه حقانی اشاره کرد. این محل منشأ تحولات عظیمی در فرایند انقلاب و مبارزات شد، اگرچه بزرگانی چون شهید قدوسی و شهید بهشتی نیز می کوشیدند طلاب را ازورود به حوزه مسایل حاد در این مدرسه منع کنند تا نکند ساواک به این مستمسک آنجا را تعطیل کند.
می توان گفت پس از تبعید امام(ره) جنبش خاصی در میان شاگردان ایشان به وجود می اید.در این مقطع و در دوره پس از تبعید ایشان، شاهد رشد ادبیات مذهبی انقلابی هستیم. داستانهایی چون حجربن عدی، عماریاسر، ابراهیم بت شکن، و... در این دوره منتشر می شود. این تألیفات به گونه ای القاکننده حرکت حماسی و انقلابی در میان توده ها مردم است. در مشهد «کانون نشر حقایق اسلامی» در طی دوره فعالیتهای خود تأثیر بسزایی را در رشد افکار انقلابی برجای گذارد که با ممانعت ساواک مواجه شد. مقطع زمانی سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷هر یک از شاگردان امام با تألیف و ترجمه کتاب این روند را تشدید می کردند. برای مثال، مقام معظم رهبری کتاب «صلح امام حسن (ع)» را منتشر می کنند و حتی اقدام به نشر کتابی با نام مستعار «آینده در قلمرو اسلام» می نمایند که بلافاصله ساواک دستور جمع آوری آن را صادر می کند.
در واقع باید گفت، وجه عمده مبارزات علما و شاگردان در طی سالهای ۴۳ تا ۵۷ فعالیتهای فرهنگی است که صبغه ای سیاسی دارد. مثلا رهبر معظم انقلاب در مسجد کرامت و امام حسن(ع) به تدریس تفسیر می پردازند. گزارشهای برجای مانده از ساواک نشان می دهد چندین مأمور ساواک در بین حاضران، از برخی از این جلسات گزارش تهیه می کرده اند.
مبارزان صحنه فرهنگی بیشتر تلاش می کردند به روشنگری مفاهیم دینی و آشنا کردن مردم به حقایق اسلام بپردازند تا بدین وسیله بتدریج زمینه ها سلطه پذیری را در میان مردم از بین ببرند و آنها را با سرچشمه ها حقیقی مفاهیم اسلامی آشنا کنند تا مردم به خودی خود از حکومت پهلوی بیزاری بجویند. در کنار این مسائل، کلاسهای درسی که شهید سعیدی و دیگران دایر می کردند، تاثیر عمیقی را در این فرایند ایفا و فرهنگی را در جامعه ایجاد کرد که زمینه را برای تحقق انقلاب اسلامی آماده نمود.تمرکز این گونه فعالیتها بر روی قشر جوان، از دیگر مشخصه این فعالیتهاست. در این راستا، تلاش می شود تا متون دینی و آموزه ها اسلامی با زبان جوانان بیان شود.نحوه داستان نویسی دستخوش تغییر می شود؛ شهید مطهری «داستانهای راستان» و مرحوم دوانی «داستانهای ما» را منتشر می کنند. در واقع این اقدامها همگی قطعاتی هستند که فضا و بستر مناسبی را برای تحولات انقلاب فراهم می کنند.
▪ بخش عمده ای از تحرکات سیاسی مردم در دوره رضاخانی، به دلیل حضور شخصیتهای طراز اول مذهبی چون شهید مدرس بود. آیا در دوره پهلوی دوم نیز شاهد مخالفتهای آشکار فکری هستیم؟
ـ شاه در مقطعی حتی تاب تحمل کسانی را که می گفتند «شاه باید سلطنت کند و نه حکومت» را نداشت وتنها پس از این مقطع است که اجازه فعالیت به این گروه را می دهد. این مساله در شرایطی رخ می دهد که نیروهای ملی مخالفتی با سلطنت شاه نداشتند، اما شاه حتی به این مخالفان بی خطر نیز اجازه فعالیت نمی داد، چه رسد به نیروهای مذهبی که پس از وقایعی چون خرداد۱۳۴۲ و تبعید امام(ره) موضوع سرنگونی حکومت رابا شدت بیشتری پیگیری می کردند. در لایه ها میانی مدیریت نظام شاهنشاهی و در میان ارتشیان شخصیتهایی حضور داشتند که به نیروهای انقلابی کمکهای شایان توجهی می کردند. بنابراین، نمی توان شاهد حضور مستقیم این طیف در حوزه مدیریتی بود.
▪ در این شرایط، حوزه های مختلف هنر، سینما کتاب و رسانه ها چگونه ساختاری دارد؟
ـ با توجه به سیاستهای رژیم پهلوی برای هویت سازی برای خود، از یک سو شاهد آن هستیم که در رسانه ها و تألیفات مختلف ایران، مظاهر و نمادهای قبل از اسلام به شدت ترویج می شود و از سوی دیگررژیم شاه می کوشد تا با ارایه جلوه ها تجدد و مظاهر تمدن، بر پیکره آموزه ها اسلامی خدشه وارد سازد.با توجه به بافت جامعه و اشاعه ابتذال و نیز ترو یج بهاییت، نخستین واکنشها با تحریم سینما و تلویزیون از سوی خانواده ها مذهبی در بین توده ها مختلف جامعه شکل می گیرد.
در حوزه کتاب نیز آثار ارایه شده با خط مشی تعیین شده از سوی حکومت پهلوی اجازه انتشار می یافتند. حتی در ساواک بخشی با عنوان «کتب مضره» تشکیل شده بود تا با کتابهایی که با مبانی وحکومت پهلوی در تعارض بود، برخورد شود.
در این بستر، حکومت تلاش می کند مبانی ایدئولوژیکی خود را بر جامعه مسلط کند. در مقابل این فعالیتها، گروه های مذهبی نیز با فعالیتهایی چون اجرای نمایشنامه، سخنرانیها و برپایی جلسه های تفسیر قرآن در برابر این جریان مقابله می کردند.
اگر نگاهی به مجموعه سخنرانیهای منتشر شده حجة الاسلام فلسفی در اسناد منتشر شده ساواک داشته باشید، می بینید بخش عمده موضوعات سخنرانیهای ایشان موضوعات فرهنگی ونقد و بررسی مسایل جامعه همچون حجاب، ابتذال، بهاییت و... است که نشان دهنده حساسیت گروه های مذهبی به این موضوعات است.
▪ شیوه مقابله تشکلهای فرهنگی سیاسی در برابر موج فکری و فرهنگی ایجاد شده چگونه است؟
ـ پس از شهریور ۱۳۲۰، انجمنهای اسلامی به وجود می آیند. در بافت سنتی جامعه نیز هیأتهای مذهبی تأثیرهای شگرفی را در ساختار فکری و اعتقادی جامعه ایجاد می کردند. در واقع، ریشه انجمنهای اسلامی را نیز باید در هیاتهای مذهبی جست.
این انجمنها به واسطه نگرش صرفا مذهبی خود، بندرت به موضوعات سیاسی وارد می شدند. در مقطعی خاص، سه دغدغه اصلی، ذهن انجمنهای اسلامی را به خود مشغول کرد؛ نخست خطر کمونیسم و حزب توده بود. دغدغه دیگر، اندیشه ها کسروی است که در مبارزات مرحوم محمد تقی شریعتی در کانون نشر معارف اسلامی نمود برجسته ای دارد. و سرانجام فعالیتهای فرقه بهاییت موضوع دیگری است که ذهن این گروه را به خود مشغول می کند.
فعالیت انجمنهای اسلامی در دوره نهضت امام، گستردگی بیشتری به خود می گیرد و انجمن اسلامی مهندسان، پزشکان و زنان نیز شکل می گیرد. از آنجا که بخش عمده مبارزات مردم علیه رژیم سلطنتی را نگرشهای مذهبی تشکیل می داد هیاتهای مذهبی به دلیل ساختار مذهبی خود نقش فعال تری را در این میان ایفا می نمودند.
در مبارزات فکری و فرهنگی مردم کانون مهم تحرک نیروهای مذهبی مجامع مذهبی، انجمنهای اسلامی و هیاتهای مذهبی است. هر یک ازشخصیتهای انقلابی در مسجدی که نماز را اقامه می کردند، آن مسجد را به عنوان پایگاه و محل فعالیت تبدیل می کردند. مثلا مسجد قبا با وجود شهید دکتر مفتح به کانون مبارزات انقلاب تبدیل و جلسات مختلفی در این محل برای بانوان برگزار شد.
پیش از این نیز ایشان این فعالیتها را در مسجد جاوید و یامسجد الجواد انجام می داد. شهید مطهری نیزمسجد الجواد را تا قبل از تعطیلی به کانون مبارزه مردم تبدیل می نماید. علاوه بر این، مساجد جامع شهرستانها توسط شخصیتهای محلی به کانونهای مبارزه محلی تبدیل می شود.
▪ از حضورتان در این گفتگو سپاسگزاریم.

جواد صبوحی

منبع : روزنامه قدس