انقلابی متفاوت

مشخص کردن روز یا حادثه یی به عنوان سرآغاز «بسیج انقلابی مردم» ایران، موضوعی بحث انگیز است؛ موضوعی که به قول برینگتن در انقلاب های فرانسه، روسیه و چین نیز مناقشه انگیز بوده و حتی میان انقلابیون بر سر آن توافق نبود. (برینگتن، ۱۹۶۵؛ ۲۵) این اختلاف نظرها بدین خاطر است که یک انقلاب پدیده یی چندبعدی و تاریخی است که می تواند سال ها در بطن جامعه حضور داشته باشد و تنها در فرصت هایی استثنایی و حتی غیرمنتظره خود را به شکل یک بسیج انقلابی توفنده نشان دهد.۱ (بنتام ۱۹۹۲؛ ۲۲۰) با این همه آنچه که در مورد بسیج انقلابی مردم ایران کمتر مورد مناقشه است این است که تقریباً از تابستان ۱۳۵۶ اقشار شهری، با شعارهای سیاسی - مذهبی به رهبری امام خمینی (ره) به تدریج در اعتراض به حکومت پهلوی بسیج شدند و به رغم اتخاذ سیاست های گوناگون مسالمت آمیز و خشن شاه، از شدت و اندازه امواج این بسیج انقلابی در فاصله یک و نیم سال کاسته نشد بلکه سهمگین تر شد و تداوم پیدا کرد. نهایتاً قدرت سیاسی حکومت در برابر قدرت اجتماعی ناشی از بسیج توده های عظیم مردمی توان مقاومت نیافت و در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ رژیم سابق سقوط کرد و انقلاب اسلامی به پیروزی رسید.
از چشم انداز ادبیات جامعه شناسی انقلاب برای شناخت و تحلیل بسیج میلیونی مردم ایران به سه نوع تبیین می توان متوسل شد. نوع اول در پاسخ به «چرایی» شکل گیری بسیج انقلابی است. تبیین مذکور به تبیین «علی» معروف است که رایج ترین تبیین در نظریات جامعه شناسی انقلاب است.۲ نوع دوم پاسخ به سوال «چگونگی» شکل گیری بسیج انقلابی است که نظریه اسملسر یک نمونه کلاسیک در این زمینه است. (گیدنز؛ ۶۷۵-۶۷۳) نوع سوم تبیین، سوال از پیامدهای بسیج انقلابی است که هنوز مراحل آغازین خود را در مطالعات جامعه شناسی انقلاب می گذراند. هدف اصلی این مقاله تبیین بسیج انقلابی مردم ایران از نوع دوم است.۳ البته در این تبیین، نگارنده از نظریه «فشار ساختاری» اسملسر و رویکرد نظری کارکردگرایی او پیروی نمی کند بلکه از نظریه «بسیج منابع» سود می جوید که مبتنی بر رویکرد نظری «انتخاب عقلانی» است. طبق رویکرد و نظریه مذکور ممکن است سال ها پیش از بروز امواج اعتراضات مردمی، شرایط ساختاری جامعه و حتی میزان نارضایتی های مردم بالا باشد اما انقلابی در جامعه رخ ندهد. حتی وقتی امواج انقلابی اعتراضات مردمی هم به راه می افتد این اعتراضات صرفاً ناشی از یک سلسله رخدادهای واکنشی و کور نسبت به شرایط سخت و رنج آور موجود نیست بلکه این امواج ناشی از توانایی مخالفان در استفاده از امکانات (اعم از مادی و معنوی) و «فرصت های سیاسی» در بسیج مردم علیه حکومت است، در چنین وضعیتی اگر اکثریت مردم احساس کنند در اقدام اعتراضی علیه حکومت هزینه زیادی متوجه آنها نمی شود آنگاه علاقه مند می شوند به منظور تغییر و بهبود زندگی و ارتقای کرامت شان جذب انقلاب شوند.
در رویکرد فوق منظور این نیست که آن دسته از ساختارهای اجتماعی که با جنبش های انقلابی و توده یی (مثل ساختار اتمیزه جامعه ایران که در نتیجه سیاست های نوسازی نیم قرنه پهلوی به وجود آمده بود) تناظر دارد، نادیده گرفته یا نفی شود. بلکه سخن اصلی این است که صرف تاکید بر ساختارهای مناسب انقلاب توضیح دهنده چگونگی شکل گیری و خصوصاً پیروزی انقلاب نیست و لذا توجه به متغیرهای موجود در نظریه بسیج منابع تا حدودی راهگشا است.۴ در نظریه مذکور متغیرهایی برجسته می شوند که اگر بخواهیم این متغیرها را در ربط با روند شکل گیری بسیج انقلابی در ایران مورد توجه قرار دهیم باید به سوالات ذیل پاسخ دهیم؛ در چه فرصت هایی و در جریان چه وقایعی انقلابیون از امکانات مادی و معنوی خود (مانند ایدئولوژی انقلابی و سازماندهی محافل مذهبی) استفاده کردند؟ چگونه هسته بسیج گر (در این مقاله به مسلمانان انقلابی مذکور که مجهز به ایدئولوژی و سازماندهی و رهبری بودند «هسته بسیج گر مردم» گفته می شود) توانست نیروهای غیرمذهبی مخالف رژیم پهلوی را با هم هماهنگ کند ؟ چگونه این هسته بسیج گر توانست میلیون ها نفر را در سراسر شهرهای بزرگ علیه حکومت بسیج کند؟ چگونه حکومت پهلوی به رغم تعویض پنج کابینه و حتی تشکیل کابینه نظامی، نتوانست آن هسته بسیج گر را از کار بیندازد یا موفق به ائتلاف با آن بشود؟ چگونه کارمندان سازمان های اداری تحت تاثیر امواج میلیونی مردم به صف انقلاب پیوستند؟ چگونه موج های مردمی انقلاب با فریاد الله اکبر در دوران حاکمیت دوگانه بدون توسل به عملیات نظامی، نیروی ارتش را به صف انقلاب کشاند و انقلاب به پیروزی رسید؟ در پاسخ به سوالات مذکور ابتدا صحنه سیاسی قبل از تابستان سال ۵۶ توصیف شده، سپس در سه مرحله زمانی، نحوه شکل گیری انقلاب توضیح داده می شود. در مرحله اول فرصت ها و وقایع موثر در تکوین «هسته بسیج گر» تبیین می شود. در مرحله دوم چگونگی شکل گیری «بسیج میلیونی» توسط هسته بسیج گر و در مرحله سوم شکل گیری «حاکمیت دوگانه» و چگونگی پیروزی انقلاب توضیح داده می شود.۵
● صحنه سیاسی (قبل از تابستان ۱۳۵۶)
▪ جبهه حاکمان؛ در این زمان در میان دولتمردان، نگرانی اساسی از استحکام پایه های حکومت پهلوی که از ویژگی های حکومت بسته است به ذهن مقامات خطور نمی کرد نگرانی های مهم در این زمان شایعه فساد اداری و افزایش قیمت ها خصوصاً هزینه مسکن بود که تا حدودی ذهن مسوولان را به خود مشغول کرده بود (آموزگار ۱۹۹۳؛ ۱۰-۷). این نگرانی ها برای محمدرضاشاه، که رخدادهای جنبش ملی نفت ایران (۱۳۳۲)، قیام مردمی ۱۵ خرداد (۱۳۴۲) و مبارزه مسلحانه گروه های چریکی مجاهدین و فداییان خلق (در آغاز دهه ۵۰) را پشت سر گذاشته بود مسائل هول انگیزی نبود. شاه با اینکه یاران نزدیک خود را که در بحران ها به او کمک می کردند همچون دکتر اقبال وزیر نفت و علم وزیر دربار از دست داده بود، چشم انداز موفقی را برای آینده کشور می دید (فردوست ۱۳۷۰، جلد اول؛ ۵۶۷). در این دوران، نارضایتی های نیروهای اجتماعی و سیاسی توسط تحلیلگران ساواک به تحریکات خارجی و ناراضیان بالفطره (خصوصاً کمونیست ها) تعبیر می شد.۶ لذا مقامات حکومتی صدای انقلاب را در جامعه نمی شنیدند. خصوصاً کسی احتمال نمی داد که صدای اعتراضات و انقلاب لحنی مذهبی داشته باشد. به قول همایون، وزیر کابینه وقت، «تا مدت ها دستگاه غحکومتف متوجه تشکیلات مذهبی نبود و حتی تبلیغات مذهبی نوعی «ایمن سازی جامعه» در مقابل خطر تبلیغاتی کمونیسم تلقی می شد.» (همان)
▪ جبهه مخالفین؛ در جبهه مخالفین وضع نیروهای سیاسی سکولار متشتت و وضع نیروهای مذهبی رو به انسجام بود. رهبران جبهه ملی، که بر مبنای قانون اساسی به وضع موجود معترض بودند، در میان روشنفکران و تحصیلکردگان جوان که بر ایدئولوژی انقلابی (مارکسیسم انقلابی) تاکید می کردند منزلت و اعتباری نداشتند. از طرفی اعضای سازمان چریک های فدایی خلق به عنوان تجسم مارکسیسم انقلابی توسط ساواک دستگیر یا مرعوب شده بودند و عمده فعالیت آنها به صورت مخفی در محیط های دانشجویی بود. اعضای بانفوذ کانون نویسندگان هنوز نتوانسته بودند تشکلی منسجم ایجاد کنند. آنها بر سر چگونگی مبارزه با حکومت، به شیوه مسلحانه یا شیوه سیاسی، اختلاف های اساسی داشتند. (ثقفی ۱۳۷۴؛ ۳۳-۷) غیر از نقاط ضعف مذکور نیروهای سکولار مخالف حکومت در درون قشرهای سنتی جامعه مثل بازاریان و روحانیون فاقد پایگاه اجتماعی بودند. مهم ترین ابزار سازماندهی آنها محافل غیررسمی روشنفکری و دانشجویی بود اما نیروهای مذهبی وضع دیگری داشتند.
در این دوران شاهد نزدیکی و حتی همدلی جوانان مسلمان انقلابی (خصوصاً دانشجویان) و روحانیون مبارز با یکدیگر هستیم.۷ به عنوان مثال، دانشجویان مسلمان در جلسات مذهبی که با سخنرانی روحانیون مبارز برگزار می شد شرکت می کردند مانند جلسات مساجد قبا، کانون توحید و الهادی در تهران و نمونه مشابه آنها در شهرهای بزرگ مثل اصفهان، شیراز، مشهد. این نزدیکی روحانیون و دانشجویان، که به یک مکتب انقلابی انسان ساز و جامعه ساز معتقد بودند، در آن زمان فوق العاده حائز اهمیت بود، لذا باید توضیح داد تحت چه شرایطی این نزدیکی اتفاق افتاد؟ در آغاز دهه ۵۰ در وضعیتی که هم جوانان انقلابی و هم روحانیون مبارز در معرض فضای ایدئولوژی اسلامی با جهت گیری های انقلابی قرار داشتند، وقایعی در درون سازمان مجاهدین خلق اتفاق افتاد که به یکپارچگی آنان کمک کرد. در آغاز دهه پنجاه و در اوج خفقان سیاسی که سازمان مجاهدین علیه حکومت پهلوی دست به مبارزه مسلحانه زده بود، اعضای این سازمان در میان جوانان مسلمان انقلابی و حتی در میان روحانیون مبارز، به عنوان افرادی تلقی می شدند که صداقت خود را با خون خود در عمل به اثبات رسانده و «الگوی انقلابی زمانه» محسوب می شدند، اما پس از دستگیری و اعدام سران سازمان مجاهدین خلق توسط حکومت پهلوی دو حادثه مهم در درون سازمان مخفی این تشکیلات اتفاق افتاد که نقش به بسزایی در رویگردانی جوانان مسلمانان انقلابی از سازمان مجاهدین داشت و آنها را به روحانیان نزدیک تر کرد.
اولین حادثه تغییر مواضع ایدئولوژیکی از ایدئولوژی اسلامی به ایدئولوژی مارکسیستی (به عنوان تنها مکتب علمی مبارزه) در این سازمان بود. مجاهدین مارکسیست شده بعداً چندین تن از عناصر وفادار به اسلام این سازمان مانند مجید شریف واقفی را که در برابر تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین مقاومت می کردند تصفیه سازمانی کرده و به شهادت رساندند.۸ حادثه دوم شایعه وجود روابط نامشروع بین پاره یی از مردان و زنان درون سازمان بود. این دو حادثه اثر عمیقی بر روحیه جوانان مسلمان و انقلابی که دارای احساسات پاک دینی و انقلابی بودند گذاشت. در مقابل این دو حادثه، جوانان مسلمان شاهد فعالیت های فرهنگی شخصیت های مبارز روحانی (که اغلب آنها از شاگردان امام خمینی بوده و راه او را به لحاظ سیاسی و فکری پس از سال ۴۲ ادامه می دادند) بودند. شاگردان مذکور یا همچون حجت الاسلام سعیدی و غفاری در زیر شکنجه های ساواک شهید شده بودند یا همچون آیت الله طالقانی، منتظری، مهدوی کنی و حجت الاسلام حجتی کرمانی و رفسنجانی در زندان های شاه در بند بودند یا همچون حجت الاسلام خامنه یی غآیت الله خامنه یی رهبر معظم انقلابف و خلخالی در تبعید به سر می بردند یا همچون آیت الله مطهری و مفتح و موسوی اردبیلی در تهران مشغول فعالیت های فرهنگی - اسلامی بودند، لذا رفته رفته جوانان انقلابی که روزی اوج ایثارگری خود را در این می دیدند که بتوانند به عضویت سازمان مجاهدین درآیند و در نبرد مسلحانه شرکت کنند ترجیح می دادند در مباحث روحانیون مبارز در محافل مذهبی شرکت کنند، با آنان همدلی کنند و در مباحث فکری، عقیدتی و ایدئولوژیکی تامل بیشتری انجام دهند.بدین ترتیب نفس این اتحاد (بین تحصیلکردگان مذهبی و روحانی) پدیده نادری بود که حتی در نهضت ملی نفت ایران و نهضت مردمی ۱۵ خرداد به این غلظت اتفاق نیفتاده بود. با این وصف و به رغم اهمیت نزدیکی تحصیلکردگان مسلمان با روحانیون مبارز، نکته ظریف این است که تا بهار سال ۵۶ در صحنه سیاسی هنوز «هسته بسیج گری» که بتواند توده های مسلمان شهری را علیه حکومت بسیج کند تشکیل نشده بود.▪ مرحله اول؛ تکوین هسته بسیج گر (از تابستان ۱۳۵۶ تا بهار ۱۳۵۷)
حکومت پهلوی در تابستان ۵۶، سیاست فضای باز سیاسی را پیش گرفت. مخالفین از فرصت و شرایط به دست آمده، خصوصاً در مناسبت های مذهبی، استفاده کردند و در مدت یک سال توانستند مخالفت آرام خود را، که در محدوده فعالیت های روشنفکری وجود داشت، به مخالفتی مردمی و دوره یی در سطح شهرهای ایران تبدیل کنند. در جریان همین مبارزه یک ساله بود که نیروهای مخالف توانستند در درون جلسات و نهادهای مذهبی انقلابی و مستقل از دولت عملاً «هسته بسیج گر مردمی» را به رغم سیاست های دوگانه حکومت تشکیل دهند.
ـ بسیج آرام (تابستان و پاییز ۱۳۵۶)
پیروزی دموکرات ها در انتخابات ریاست جمهوری امریکا، زمینه تعیین کننده یی در تسریع اجرای سیاست فضای باز سیاسی توسط شاه و فرصتی جدید برای مخالفین او برای بسیج مردم بود. از نظر شاه حمایت امریکا و انگلیس عاملی اساسی برای تداوم حکومت او بود. خصوصاً او به خاطر نقش انگلیس در روی کار آوردن و سقوط پدرش از سیاست های پنهانی این دولت نگران بود و بیش از هر کشوری روی امریکا حساب می کرد. شاه عمدتاً جمهوریخواهان را بر دموکرات ها در حکومت امریکا ترجیح می داد.۱ گفته می شود شاه با شنیدن خبر پیروزی دموکرات ها (کارتر) به یکی از نزدیکان خود می گوید «مثل اینکه ما دیگر رفتنی هستیم» و از قول هویدا نخست وزیر گفته می شود «دیگر باید چمدان ها را بست.» (راجی ۱۹۸۳؛ ۲۳ و سیک ۱۹۸۵؛ ۲۵-۳) لذا اطرافیان شاه گفته های تبلیغاتی کارتر درباره حقوق بشر و محدود کردن فروش اسلحه به ایران را به معنای حمایت مشروط امریکا از اصلاحات اجتماعی و سیاسی شاه ارزیابی می کردند. در مقابل در جبهه مخالفین خصوصاً در میان جوانان انقلابی (اعم از مذهبی و غیرمذهبی) این واقعه حادثه مهمی به حساب نمی آمد چون از نظر آنها حمایت امریکا از شاه جنبه استراتژیک و برگشت ناپذیر داشت. با این همه پیروزی کارتر برای عناصر میانسال مخالفین دلگرم کننده بود و تا حدودی از وحشت شرایط خفقان سیاسی سال های گذشته می کاست.
بعد از پیروزی کارتر شاه که اصلاحاتی مانند ترمیم کابینه، تاسیس کمیسیون بازرسی شاهنشاهی برای نظارت بر اجرای طرح های عمرانی، مبارزه با فساد و کاهش سانسور مطبوعات را شروع کرده بود، سیاست فضای باز سیاسی و تقویت رعایت حقوق بشر را پی درپی به مردم قول می داد. وی در ۱۶ مرداد ۱۳۵۶ هویدا نخست وزیر ۱۳ ساله خود را از کار برکنار کرد و جمشید آموزگار تکنوکرات اصلاح طلب و طرفدار امریکا را برای نخست وزیری در نظر گرفت. آموزگار دست به دو اقدام زد که هرکدام از جهتی به توان بسیج سیاسی مخالفان کمک می کردند. اول اینکه ۳۴۳ نفر از زندانیان سیاسی را آزاد کرد. دوم اینکه سعی کرد برای مبارزه با تورم و گرانفروشی با بسیج بیش از ده هزار دانشجو (در تهران) و با همکاری اتاق اصناف (وابسته به حزب حکومتی رستاخیز) با گرانفروشی بازاریان و مغازه داران مبارزه کند. این اقدام بی آنکه اثری در کنترل روند فزاینده قیمت ها داشته باشد موج نارضایتی را در میان اقشار سنتی شهری افزایش داد و بازاریان که بیش از ۸هزار نفر از آنها جریمه، زندانی یا تبعید شده بودند (ارجمند؛ ۱۰۷ و آموزگار ۱۹۹۳؛ ۱۰۷)، همچون گذشته در مقابل فشار حکومت به تکیه گاه اعتقادی و اجتماعی خود یعنی روحانیون پناه آوردند.
قبل از روی کار آمدن کارتر، در جبهه مخالفین شاه گام های کوچکی در اعتراض به وضع موجود برداشته شده بود- مانند برگزاری سالگرد فوت دکتر مصدق در اسفند ۱۳۵۵ و شرکت تعدادی از رهبران نهضت آزادی، جبهه ملی و یاران آیت الله خمینی در مجلس ختم محمد همایونی موسس حسینیه ارشاد در مسجد ارک واقع در مرکز تهران (نزدیک بازار) ۲. اما با آغاز فضای باز سیاسی بود که «فرصت ها» برای مخالفان حکومت افزایش یافت. بدین معنا که پس از روی کار آمدن کارتر توسط مخالفان «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» با جرات بیشتری در ایران تشکیل می شود. بازرگان رهبر نهضت آزادی و از عناصر فعال این جمعیت چنین می گوید؛ «این جمعیت توانست دفتر و تشکیلاتی در تهران درست کند و مصاحبه های عمومی با خبرنگاران داخلی و خارجی انجام دهد و با مجامع بین المللی رابطه برقرار کند. اقدامات جمعیت دفاع از آزادی در حمایت از زندانیان سیاسی و روحانیون تبعید شده که جرات مراجعه و مکاتبه پیدا کرده بودند و همچنین جهانی کردن فریادهای اعتراض مردم ایران علیه ساواک و شاه بسیار موثر واقع شد. (بازرگان، ۱۳۶۳؛ ۳۵) در تابستان آیت الله خمینی مرجع تقلید و تبعید شده به عراق در پیام هایی مردم را به مسیر مبارزه باز می خواند؛ «ملت ایران بیدار است و راه خود را یافته و با هوشمندی می داند که هر نغمه یی با هر اسم که او را از مسیر خود که قیام ضدشاهی است منحرف کند، شیطانی است.» (همان؛ ۳۳) در ماه مبارک رمضان برنامه های مذهبی مسجد قبا (مسجدی که پس از تعطیل شدن حسینیه ارشاد از سوی حکومت در نزدیکی همان محل بنا شده بود) با ایراد سخنرانی مهندس بازرگان، آیت الله دکتر مفتح، دکتر حبیب الله پیمان، دکتر غلامعباس توسلی، دکتر حسن توانایان فرد و حجت الاسلام محمدجواد حجتی کرمانی و دیگر روشنفکران مذهبی با حضور هزاران نفر از زنان و مردان جوان برگزار شد. در پایان این ماه نماز مذهبی عید فطر۳ که معمولاً به طور سنتی در شبستان و حیاط مساجد خوانده می شد این بار در صحن مسجد قبا خوانده نشد بلکه در محوطه زمین خاکی قیطریه (که هم اکنون محل پارک قیطریه است) با حضور هزاران نفر به امامت آیت الله مفتح و حضور مهندس بازرگان و جوانان انقلابی برگزار شد.۴ اجتماع نمازگزاران در روز عید فطر نمونه یک بسیج مردمی - مذهبی بود که پس از دوره خفقان سیاسی برگزار می شد؛ تجربه یی که تا پیروزی انقلاب و حتی پس از آن الگوی اصلی «بسیج میلیونی» مردم علیه حکومت پهلوی شد.
موج مخالفت ها با آغاز سال تحصیلی (اول پاییز) در دانشگاه ها گسترش یافت. دانشجویان که در طول تابستان با خواندن کتاب های ممنوعه (یعنی کتاب های سیاسی و انقلابی که ساواک روی آنها حساس بود و کتاب های مرحوم شریعتی که جذاب ترین آنها بود) و شرکت در مراسم مختلف سیاسی - مذهبی روحیه گرفته و از فرصت سیاسی به وجود آمده استفاده کرده بودند بنا به دلایل مختلف (از جمله اعتراض به عدم بازگشایی کتابخانه و توسعه نمازخانه) با گارد دانشگاه به زد و خورد می پرداختند. دانشجویان مسلمان به دفاع از اعتصاب غذای دانشجویان مسلمان خارج از کشور در فرانسه در صحن حرم شاه عبدالعظیم جمع شدند. در ادامه این تجمع جوانان انقلابی تنها به انجام تجمع اکتفا نکردند و با پشت سر گذاشتن رهبران تظاهرات به خیابان های اصلی اطراف حرم ریختند و بیش از دو کیلومتر راهپیمایی کردند و شعارهایی چون الله اکبر، لااله الاالله، زندانی سیاسی آزاد باید گردد و طالقانی آزاد باید گردد را سر می دادند این تظاهرات با حمله گارد و تیراندازی و زخمی شدن تعدادی از دانشجویان به پایان رسید.۵ یکی دیگر از اقدامات مهم دانشجویان، حضور در ده شب شعر بود که توسط اعضای کانون نویسندگان در محوطه بزرگ حیاط انجمن فرهنگی ایران و آلمان در ۱۸ مهرماه تشکیل شد. در این مراسم باقر مومنی گفت؛ در پنجاه سال اخیر غدوره حکومت پهلویف نویسنده ها و شعرا و هنرمندان بسیاری در راه آزادی کلام در نیمه راه زندگی، جان خودشان را از دست داده اند. به نمایندگی از نویسندگان خواهش می کنم به یاد آن از دست رفته ها... و بیشتر از همه به یاد ۵ نفر از آنها یعنی نیما یوشیج، صادق هدایت، صمد بهرنگی، جلال آل احمد و علی شریعتی یک دقیقه سکوت (باقی؛ ۲۰۷). سعید سلطانپور دیگر نویسنده چپ گرا گفت؛ «سلام، شکستگان سال های سیاه، تشنگان آزادی، خواهران و بردارانم سلام، به کشورم چه رفته است؟ ای دست انقلاب، مشت درشت مردم غ...ف» (همان) جالب اینکه زبان و پیام نویسندگان چپ گرا در آن شب ها با زبان و پیام روشنفکران مذهبی تفاوت اساسی نداشت.۶ در آبان ماه دانشجویان از دانشگاه آریامهر (شریف فعلی) تا میدان ۲۴ اسفند (میدان انقلاب فعلی) راهپیمایی کردند و در زد و خورد با ماموران امنیتی چند نفر مجروح شدند. این راهپیمایی طولانی ترین راهپیمایی دانشجویی پس از وقایع ۱۶ آذر در سه دهه پیش از آن بود.
غیر از دانشجویان و روشنفکران جوان، رهبران جبهه ملی در اوایل آذرماه با همکاری عده یی از بازاریان روز عید قربان در قلعه حسن خان در نزدیکی شهر کرج، مجلس سخنرانی تشکیل دادند. «چماقداران» که از ناحیه حکومت پشتیبانی شده بودند به این مجلس حمله کردند و عده یی از رجال سیاسی را زخمی کردند. این حمله وحشیانه باعث شد مخالفین و سیاسیون میانه رو و مشروطه خواه، همدردی بیشتری با فضای انقلابی نشان دهند. در نیمه دوم همین ماه ماموران شهرداری با جمعیت حاشیه نشین خارج از محدوده شهر تهران درگیر شدند که منجر به ضرب و جرح مردم فقیر شد. این واقعه نیز خوراک فکری تازه یی برای فضای انقلابی و دانشجویی بود.۷ با این همه هنوز دامنه مخالفت در بخش های سنتی شهری فرصت لازم را برای گسترش پیدا نکرده بود.
با فوت فرزند ارشد آیت الله خمینی (آیت الله مصطفی خمینی) این فرصت به دست آمد و باعث حضور گسترده تر روحانیان مبارز و بازاریان در صحنه سیاسی شد و نام آیت الله خمینی که پس از سال ۴۲ کمتر در مراسم مذهبی برده می شد بر سر منابر جلسات مذهبی به کرات برده شد. در آبان ماه خبر درگذشت فرزند امام خمینی در عراق در سطح شهرهای بزرگ منتشر و شایعه شد که او به دست عوامل ساواک شهید شده است. چندین مجلس ختم در شهرهای بزرگ خصوصاً در تهران و قم با حضور هزاران نفر از اقشار مردم شهری تشکیل شد. به قول شانه چی از کسبه سیاسی بازار «صرفاً فوت پسر آقای خمینی، این محرک نبود، خود مردم دنبال یک دلیلی یک مستمسکی می گشتند تا یک کاری بکنند» (باقی؛ ۲۶۲). اغلب شخصیت های مسلمان، ملی و رادیکال به جز مقامات حکومتی با امضای مشترک از طریق روزنامه ها به آیت الله خمینی تسلیت گفتند و در مسجد ارک در مراسم ختم فرزند او شرکت کردند. به قول داریوش همایون «در واقع مجالس ترحیم مصطفی خمینی تبدیل به مجالس تجلیل از آیت الله خمینی این مرجع تقلید و تبعیدی سازش ناپذیر شد» (همان). آیت الله خمینی نیز به مناسبت ختم فرزندش بی آنکه محور سخنش را روی فرزندش متمرکز کند این حادثه را «الطاف خفیه الهی» خواند و به مردم و روشنفکران سفارش روحانیت را کرد و گفت؛ «علما پرچمدار نهضت های ضداستبدادی بوده اند... جناح روحانی را که جناح ملت است کنار نزنید» و بر لزوم وحدت اقشار روحانی و دانشگاهی تاکید کرد. آیت الله خمینی در پیام کتبی اش به مردم ایران گفت؛ «ما با گرفتاری عظیم و مصیبت های دلخراشی مواجه هستیم که باید ذکر از مصائب شخصی نکنیم، لکن این تظاهرات عظیم در این فرصت، جواب قولی و عملی به یاوه سرایی های چندین ساله این عنصر غشاهف نالایق بود.» او ضمن استفاده از فضای باز سیاسی همین سیاست های باز حکومت را حیله بزرگی «برای تطهیر شاه» خواند و حکومت شاه را مقصر همه جنایات اعلام کرد. وی در پاسخ به یاسر عرفات رهبر سازمان آزادیبخش فلسطین، اسلام را یکتا مکتب الهی مبارزه خواند و سلطنت غیرقانونی پهلوی را «سیاهروی» توصیف کرد که زندان ها را «مملو از علما و دانشمندان و آزادیخواهانی که در آنها شکنجه های قرون وسطایی امری عادی بوده»، خواند. (صحیفه نور ۱۳۷۲؛ ۲۶۳-۲۵۵ ، ۲۴۸-۲۴۷). بدین ترتیب بود که نام آیت الله خمینی این مرجع تقلید سازش ناپذیر، مجدداً بر سر زبان مردم و روشنفکران افتاد.در این دوران با نقش آفرینی شخصیت های نهضت آزادی، روحانیان مبارز، دانشجویان، شاعران، نویسندگان، معلمان، جبهه ملی و روزنامه نگاران، صحنه های مهمی از بسیج آرام سیاسی در مسجد قبا و اجتماع نماز عیدفطر، شب شعرهای دهگانه، مراسم ترحیم آقامصطفی، تظاهرات دانشجویی در زیارتگاه شاه عبدالعظیم و خیابان آیزنهاور (آزادی فعلی) انجام شد. اما هنوز «هسته بسیج گر» سیاسی که بتواند مردم را در سطح کشور علیه حکومت سازماندهی و رهبری کند و خواستار حکومتی انقلابی شود شکل نگرفته بود. اغلب اعتراضات در سطح خواص (روشنفکران و سیاسیون مذهبی و غیرمذهبی) و بخشی از بازاریان و عمدتاً در شهر تهران و بعضی شهرهای بزرگ در جریان بود. در مقابل چنین وضعی، دولتمردان حکومتی از جو موجود تنها تکانی خورده بودند اما شاه، به رغم سرکوب پاره یی تظاهرات، همچنان بر سیاست فضای باز سیاسی تکیه می کرد و هدفش جلب رضایت کامل دموکرات ها در امریکا بود و بدون نگرانی اساسی از وضع داخلی، همچنان احساس قدرت می کرد. لذا در همین دوران ۳۰۰ نفر زندانی سیاسی آزاد شده و ۲۵۰ نفر از تظاهرکنندگان به جای دادگاه نظامی در دادگستری محاکمه شدند. در مجموع اوضاع در زمستان ۵۶ و بهار ۵۷ تغییر کرد و بسیج آرام به اعتراضات دوره یی مردم در شهرها منجر شد و رفته رفته در عمل «هسته بسیج گری» که بتواند توده های میلیونی مردم را که خواستار سرنگونی حکومت باشند بسیج کند، شکل گرفت. چنین وضعیتی متقابلاً وحشتی جدی در دستگاه حکومت ایجاد کرد (اشرف؛ ۳۱-۱۵).● اعتراضات مردمی (زمستان ۵۶ و بهار ۵۷)
تردید در حمایت دولت امریکا از شاه مهم ترین نگرانی حکومت پهلوی در این دوره بود. وقتی کارتر شب سال نو مسیحی ۱۹۷۷ در تهران بر سر میز شام، خطاب به شاه، ایران را «جزیره ثباتی در گوشه پرتلاطم جهان» خواند، شاه از وضع حکومتش مطمئن شد. (سیک؛۳۰) شاه فرصت را مناسب دید تا با آیت الله خمینی، که حکومت پهلوی را «سیاهروی» خوانده بود و نوارهای سخنرانی و پیام هایش در ایران پخش شده بود،۸ تصفیه حساب کند. لذا شاه بی آنکه کسی در میان اطرافیانش جرات مخالفت داشته باشد، شخصاً دستور داد مقاله یی علیه آیت الله خمینی در روزنامه اطلاعات چاپ شود.۹ این مقاله درست ۱۰ روز پس از سفر کارتر تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» با امضای مستعار احمد رشیدی مطلق چاپ شد و آیت الله (امام) خمینی را مرتجع و عامل استعمار خواند و بدین سان انفجار عظیمی در میان اقشار مذهبی ایجاد کرد.
دو روز از انتشار مقاله فوق نگذشته بود که در قم دروس حوزه علمیه توسط مراجع و مجتهدین تعطیل شد. بازار و مغازه ها را نیز بستند و هزاران نفر طلبه و کسبه و جوان به خیابان ها ریختند و دست به راهپیمایی زدند. نیروهای امنیتی شاه برای کنترل اوضاع به روی مردم آتش گشودند و تظاهرکنندگان به طرف خانه های مراجع تقلید آیت الله شریعتمداری، گلپایگانی و مرعشی پناه بردند که عده یی از مردم در اطراف منازل مراجع به شهادت رسیدند. در این اعتراض مردمی اگرچه ۹ نفر شهید و ۴۵ نفر زخمی شدند (اشرف؛ ۲۰) اما بر سر زبان ها خبر شهادت ده ها نفر در سراسر کشور به دست «رژیم خونخوار پهلوی» پخش شد.
توهین به آیت الله خمینی یکی از مراجع تقلید شیعیان در تبعید و آتش گشودن به روی مردم مسلمان حتی در نزدیکی خانه دیگر مراجع، نفرت مردم متدین را از حکومت پهلوی که از نظر آنها مروج بی بندوباری و بی دینی بود، افزایش داد و موج آرام بسیج سیاسی را در زمستان ۵۶ و بهار ۵۷ به شورش های دوره یی (هر چهل روز یک بار) در شهرهای مهم کشور با حضور مردم کوچه و بازار تبدیل کرد و بدین صورت سنت ها و مراسم خالص مذهبی در خدمت انقلاب قرار گرفت. در ۲۹ بهمن، مراسم مذهبی و سنتی سوگواری چهلم شهیدان قم در اغلب شهرهای بزرگ تشکیل شد و روحانیون در این مجالس به انتقاد از فجایع حکومت پرداختند. در تبریز این مراسم به شورش مردم در خیابان ها منجر شد و ماموران امنیتی شاه ۱۲ نفر را شهید و ۲۴ نفر را زخمی کردند. اخبار جنایات شاه در تبریز در سراسر کشور از طریق ارتباطات مردمی پخش شد. در چند شهر خصوصاً شهر یزد، این مراسم، منجر به درگیری با نیروهای امنیتی و شهادت چندین نفر شد و بدین ترتیب امواج بسیج مردم، توده یی تر و در اغلب شهرهای بزرگ سراسری شد (بازرگان؛ ۳۰-۲۸). در جدول شماره یک تعداد تظاهرات و اعتصابات در سه دوره زمانی نشان داده شده است.
در طول این یک سال، از زمان شروع فضای باز سیاسی، بیش از ۱۵۰ تظاهرات و ۱۲ اعتصاب صورت گرفت. در شش ماه اول، اغلب اعتراضات، توسط جوانان انقلابی (با پایگاه اجتماعی روشنفکری) صورت گرفت و در شش ماه دوم جریان اعتراضات، به بسیج مردمی و دوره یی (با پایگاه اجتماعی بازار و روحانیت یعنی قشر ریشه دار شهرهای بزرگ ایران) تبدیل شد و اغلب شعارها جنبه مذهبی و ضداستبدادی به خود گرفت (مانند الله اکبر- خمینی رهبر؛ دروازه تمدن - با قتل عام مردم، ما پیرو قرآنیم سلطنت نمی خواهیم، نهضت ما حسینیه - رهبر ما خمینیه). در مقابل اوج گیری نفرت مردم از حکومت، شاه همچنان برای اطمینان بیشتر به کارتر چند گام دیگر در ایجاد فضای باز سیاسی برداشت. تیمسار نصیری (رئیس ساواک) چهره یی که نزد جوانان انقلابی، یکی از دژخیمان حکومت بود را از کار برکنار کرد و به جای آن تیمسار مقدم که شخصیتی معتدل تر داشت را بر سر کار گذاشت. ۲۵۰ نفر از دانشجویان که در تظاهرات خیابانی دستگیر شده بودند آزاد شدند و اخبار این وقایع به نشانه وجود آزادی مطبوعات چاپ شد.
در مدت فوق به دنبال اعتراضاتی که ذکر شد سه عنصر مهم ایدئولوژی، سازماندهی و رهبری در میان روحانیون مبارز و جوانان مسلمان که دست به بسیج مردم می زدند به طور موثری مکمل یکدیگر شدند و بدین سان هسته بسیج گر توده ها شکل گرفت.۱۲ چرا که اولاً ایدئولوژی اسلامی با هدف تغییر وضع موجود قبل از حوادث اخیر در میان جوانان مسلمان و روحانیون مبارز وجود داشت و در اعتراضات سیاسی به شکل شعارهای رادیکال مذهبی خود را نشان داد. برابر ایدئولوژی مذکور وضع موجود سیاسی به عنوان یک وضعیت طاغوتی و شیطانی نفی می شد و مبارزه برای سقوط رژیم طاغوتی شاه و تاسیس یک حکومت انقلابی و دینی یک فریضه قلمداد می شد. ثانیاً در جامعه ایران که حکومت پهلوی اغلب نهادهای مستقل سیاسی مثل احزاب سیاسی، انجمن های حرفه یی، اتحادیه های کارگری و آزادی مطبوعات را سرکوب کرده بود، سازماندهی اعتراضات یک ساله نشان می داد که نهادها و اجتماعات دینی مانند عزاداری ها، نمازهای جماعت، مراسم عزاداری و مجالس ختم و شب چهلم، منابر وعاظ و فضاهایی چون حسینیه، مسجد و زیارتگاه ها و تشکل هایی چون هیات های مذهبی همه می توانند به عنوان یک ابزار و امکان موثر در جهت سازماندهی و بسیج مردم علیه حکومت به کار روند. کارایی نهادهای مذهبی این نکته را برای جوانان انقلابی نشان داد که تنها راه مبارزه، تکیه کردن بر سازمان های مخفی دانشجویی درون حلقه های روشنفکری (همچون عملکرد هسته های مخفی سازمان های چریکی سازمان مجاهدین خلق ایران) نیست. ثالثاً خطای بزرگ شاه در اهانت به آیت الله خمینی، نام این مرجع سازش ناپذیر و پرهیزگار که صداقت خود را در مبارزه علیه شاه، برخلاف روش های مسالمت جویانه و غیرانقلابی شخصیت های سابق جبهه ملی در نهضت ۱۵ خرداد نشان داده بود بر سر زبان ها انداخت. با پخش نوارهای سخنرانی و پیام های (امام)خمینی در سراسر کشور عملاً همه به رهبری سازش ناپذیر او علیه شاه امید بستند و دیگر به جای آیت الله خمینی از او به عنوان «امام» خمینی یاد می کردند. (لقب «امام» از سوی دانشجویان انقلابی به آیت الله خمینی داده شد و ابتدا مورد مخالفت روحانیون غیرسیاسی قرار گرفت، آنها می گفتند واژه امام فقط لقب دوازده امام معصوم شیعیان است اما دانشجویان انقلابی و مذهبی با اثرپذیری از اندیشه های «امت و امامت» دکتر شریعتی آیت الله خمینی را امام امت خود می دانستند.) با همه این اوصاف، هنوز معلوم نبود که «هسته بسیج گر» که مجهز به رهبری، سازماندهی و ایدئولوژی بود، می تواند همه جناح های مخالف (خصوصاً مخالفان سکولار) را علیه رژیم بسیج کند. آیا این هسته می تواند در مقابل تهاجم بخش نظامی حکومت، باز هم به بسیج توده های مردم دست بزند؟
در این دوران اعتراض های دوره یی شهرها ادامه پیدا کرد و جدای از آن ادارات دولتی نیز به حالت اعتصاب درآمدند. سیاست نسبتاً باز حکومت، به سیاست «سرکوب و سازش» تبدیل شد و در ۱۲ شهر حکومت نظامی اعلام شد و «جمعه سیاه» اتفاق افتاد. از طرف دیگر با برکناری دولت آموزگار، توسط شاه «دولت آشتی ملی» به نخست وزیری شریف امامی بر سر کار آمد. اما در مقابل سیاست های دوگانه حکومت، «هسته بسیج گر» با پیروی از رهبری قاطع، هوشمندانه و مردمی امام از هر دو سیاست مذکور در راه گرم تر کردن فضای انقلاب استفاده کرده و اعتراضات دوره یی شهرها را به راهپیمایی های بزرگ علیه شاه تبدیل کرد. به رغم اعلام حکومت نظامی، موج مخالفت ها به درون مدارس و ادارات دولتی نیز کشیده شد.
● راهپیمایی های بزرگ
با فرا رسیدن ماه رمضان، مجالس مذهبی که به شیوه سنتی پس از افطار در مساجد تشکیل می شد، اغلب به کانون های بحث سیاسی - مذهبی و تظاهرات های کوچک در سطح محله ها تبدیل شد. شعارها صریح تر شدند، مانند؛ مرگ بر این سلطنت پهلوی. در ۲۹ مرداد حادثه به شدت متاثرکننده و دلخراش آتش سوزی سینما رکس آبادان اتفاق افتاد و مراسم تشییع جنازه بیش از ۴۰۰ نفر در آبادان و دیگر شهرها موج نفرت از حکومت را افزایش داد. به خاطر شدت تظاهرات و درگیری ها در شهر مذهبی اصفهان حکومت نظامی برقرار شد. در تهران مراسم مذهبی مردم در خیابان ژاله به درگیری کشیده شد و چند نفر شهید شدند. در پایان ماه رمضان، مردم تهران بدون توجه به خطر درگیری همچون سال گذشته در زمین قیطریه برای برقراری نماز عیدفطر جمع شدند. اما از صبح زود ماموران امنیتی محل برگزاری نماز را اشغال کرده بودند و سعی می کردند با پرتاب گاز اشک آور از تجمع مردم جلوگیری کنند. در همین گیر و دار جوانان مسلمان، اطراف آیت الله مفتح (که تازه برای برقراری نماز به محل آمده بود) را گرفته و پشت سر ایشان به حالت تظاهرات از شمال شهر تهران (در خیابان اصلی شمیران یا شریعتی فعلی) به طرف جنوب حرکت می کردند. در حالی که نیروهای امنیتی، با مسلسل و تانک و هلیکوپتر، جمعیت را تعقیب کردند مردم دسته دسته به جمعیت می پیوستند.۱
پس از دو ساعت تعداد جمعیت به صدها هزار نفر رسید. احساسات مردم کاملاً مذهبی - سیاسی بود، چنان که گروه های مخالف سکولار هم می بایست با این احساسات همراهی می کردند. یک خاطره نویس درباره این روز چنین می نویسد؛ «زن ها و دختران جوان با حجاب اسلامی و با وقار تمام در حالی که مشت های خود را گره کرده بودند در ردیف جلو شعار می دادند. جلودار این صف عظیم، تعداد زیادی موتورسوار بود که راکبین شان جوان های پانزده و شانزده ساله بودند غ...ف تظاهرکنندگان تمثال آیت الله خمینی را حمل می کردند و شعارهای آنها فریادهای دلشان بود که با غریو تمام ندا می دادند؛ نهضت ما حسینی است - رهبر ما خمینی است غحزب فقط حزب الله - رهبر فقط روح اللهف آنها زیر هیچ پرچم و حزبی قرار نداشتند. وابسته به هیچ گروه و دسته خاصی نبودند. بندگانی بودند از جان گذشته که در راه خدا پیکار می کردند. غنیروهای غیرمذهبی“ف پلاکاردهایشان زیر دست و پا له می شد.» (خلیلی ۱۳۷۰؛ ۱۰) این تظاهرات با نظم و ترتیب که به پیچ شمیران رسید با امامت روحانیون مبارز جمعیت میلیونی به نماز جماعت ظهر ایستاد. خاطره نویس درباره این نماز که نیروهای زرهی در پشت سر آن حضور داشتند، چنین می نویسد؛ «به هنگام نماز هزاران سر به سجده بر زمین می آمد و شکوه و عظمت آن، هر بیننده یی را به فکر فرو می برد.» و همدردی او را با انقلابیون نشان می داد. (همان؛ ۲) راهپیمایان پس از نماز تا پایان روز خیابان های بزرگ تهران را زیر پا گذاشتند و احساس پیروزی می کردند.
تظاهرات عظیم میلیونی فوق و تداوم تظاهرات در سراسر کشور حکومت را به وحشت انداخت و در روز هفدهم شهریور در تهران و یازده شهر مهم دیگر (قم، تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز، جهرم، کازرون، قزوین، کرج، اهواز و آبادان) حکومت نظامی اعلام شد. اعلام حکومت نظامی در تهران مصادف با تجمع مردم در میدان ژاله شد. در این روز، مردم خصوصاً جوانان مسلمان انقلابی صبح زود به احترام شهدای روزهای گذشته در خیابان ژاله، جمع شدند۲ و با وجود آنکه وحشت همه جا را فرا گرفته بود، هر لحظه بر عده جوانان افزوده می شد. ابتدا مردان جوان به خاطر حضور نیروهای امنیتی سعی کردند در جهت مخالف حضور سربازان به طرف جنوب خیابان شهباز تظاهرات کنند اما زنان در کنار مسلسل ها ایستادند و بدون آنکه صحنه را ترک کنند شعار می دادند «برادر ارتشی، چرا برادرکشی». لذا مردان هم از خجالت در برابر ایستادگی زنان در صحنه باقی ماندند. یکی از سربازان به دلیل خودکشی (یا سرپیچی از فرمان) کشته شد. در میان تظاهرکنندگان هم شایع شده بود سربازان اسرائیلی در جمع نیروهای گارد شاهنشاهی هستند. این عوامل باعث احساساتی شدن جو میدان ژاله شد. لذا همه شعار می دادند «برادر مسلمان به پا خیز برادرت کشته شد.» جنگ و گریز جوانان انقلابی و ماموران امنیتی تا پایان روز ادامه یافت و صحنه های کم نظیری از ایثار و همکاری های مردم در کمک به مجروحان و آسیب دیدگان، از اهدای خون و دارو گرفته تا حضور خطرپذیر پزشکان و پرستاران در صحنه های درگیری در آن روز به نمایش گذاشته شد.بدین ترتیب بود که خونین ترین صحنه انقلاب که به جمعه سیاه (۱۷ شهریور) مشهور شد، شکل گرفت که در آن شمار زیادی از مردم شهید شده بودند.
در ارزیابی «جمعه سیاه» که در روند بسیج سیاسی مردم علیه رژیم در ماه های بعد نقش مهمی داشت گفته شده است اغلب جوانانی که در میدان ژاله حضور داشتند از اعلام حکومت نظامی خبر نداشتند، در صورتی که این ارزیابی صحیح نیست. زیرا در صبح هفده شهریور نیروهای نظامی با بلندگو خبر حکومت نظامی را پخش کردند.۴ لذا انگیزه حرکت جوانان نه بی خبری آنان از حکومت نظامی بلکه اعتقاد آنها به ضرورت تداوم اعتراضات علیه شاه بود. این جوانان فکر می کردند یا در برابر نیروهای گارد شاهنشاهی موفق می شوند یا به درجه شهادت می رسند که در هر دو حالت در تفکر انقلابی آنان عین پیروزی بود (یعنی تحقق آیه اهدی الحسنیین). جالب اینکه این تلقی نه فقط در میان جوانان مسلمان انقلابی بلکه به میان مردم هم کشیده شده بود. چون ده روز قبل آیت الله خمینی به عنوان مرجع تقلید شیعیان به مردم اعلام کرده بود آشتی با رژیم ضداسلامی شاه از معاصی کبیره است. او گفته بود؛ «آشتی کردن مسلط کردن دژخیمان شاه بر مال و جان و ناموس ملت است که آن از بالا ترین معصیت های کبیره است که روحانی هر که باشد نمی تواند مرتکب شود غمنظور روحانیون غیرسیاسی و سنتی بودف و نخواهد مرتکب شد. جناح های سیاسی و جبهه ها و نهضت ما نخواهند آشتی کرد و نمی توانند آشتی کنند که آشتی به اسارت کشیدن ملت و از دست دادن مصالح کشور است و سیاسیون ما چنین ننگی را مرتکب نخواهند شد.» (صحیفه نور، جلد دوم؛ ۹۶)
در مقابل بحران های ماه شهریور، شاه همچنان سیاست سرکوب و سازش را ادامه داد. از یک طرف در شهرهای مهم کشور حکومت نظامی اعلام کرد و از طرف دیگر با روی کار آوردن جعفر شریف امامی به عنوان نخست وزیر «دولت آشتی ملی» قصد داشت مذهبیون را جذب کند. به عنوان نمونه شریف امامی اعلام کرد حکومت نظامی با آزادی های سیاسی منافاتی ندارد و برگزاری نماز جماعت در مساجد اجازه نمی خواهد. ۳۳۳ زندانی سیاسی را نیز آزاد کرد که در روزهای بعد نقش مهمی در روند انقلاب بازی کردند. کارهای ساواک را محدود کرد و به بیش از ده حزب اجازه فعالیت داد. حتی نمایندگان مجلس که اغلبشان روزی وابسته به حکومت بودند به دو گروه طرفدار مردم و طرفدار حکومت تقسیم شدند و گروه اول دست به اعتراض علیه حکومت زد. مخالفان شاه این عمل نمایندگان را علامت ضعف حکومت تلقی کردند. خصوصاً در پایان شهریور توسط کارمندان انقلابی بانک مرکزی، لیستی از وابستگان درجه اول به حکومت که مقادیر زیادی ارز از کشور خارج کرده بودند در روزنامه ها چاپ شد۴ و شکاف در درون حکومت را ژرف تر کرد. در مقابل چنین وضعیتی رهبری انقلاب مصمم بر ادامه اعتراض مردم بود. رهبری پس از حادثه ۱۷ شهریور طی پیامی به خانواده شهدا تبریک گفت و بر تداوم تعطیل بازار تاکید کرد و به مردم امید پیروزی داد. امام خمینی گفت؛ «گول خیمه شب بازی های دولت و وکلای غنمایندگان مجلسف شاه را نخورید که با حرف های فریبنده می خواهند شاه را که در شرف مرگ است، نجات دهند. دنیا شاه را محکوم کرد و به پشتیبانی شما برخاست، اگرچه مشتی جنایتکار که می خواهند مخازن ملت را ببرند و حق ملت را زیر پا بگذارند به او امید می دهند ولی هیچ قدرتی در مقابل قدرت لایزال ملت نمی تواند پابرجا باشد، خداوند تعالی وعده نصرت داده و با شما است.» (صحیفه نور، جلد دوم؛ ۱۰۳-۱۰۲) بدین ترتیب در این دوره بسیج سیاسی کاملاً مردمی شده و هدف میلیون ها نفر از مردم سقوط شاه بود. لذا نیروهای سکولار انقلابی دیگر حرفی برای گفتن نداشتند. چراکه مردم رادیکال ترین حرف ها را می زدند و نیروهای میانه رو سکولار هم در مقابل حضور میلیون ها نفر از مردم در مخالفت با رژیم پهلوی راهی جز همراهی با مردم نداشتند. با این وصف دستگاه های اداری و ارتش هنوز به انقلاب نپیوسته بودند.دو هفته از «جمعه سیاه» نگذشته بود که با بازگشایی مدارس و دانشگاه ها و شروع اعتصابات در دستگاه های اداری جو وحشت آمیز حکومت نظامی شکست و بسیج مردمی وارد مرحله «اعتصاب های همگانی» شد. در اول مهرماه هزاران دانش آموز دبیرستانی و دبیران شان و ده ها هزار دانشجوی دانشگاه ها در شهرهای بزرگ با شرکت در تظاهرات ها و اعتصاب ها وارد صحنه شدند. به دنبال آنان اعتصابات به کارکنان و کارمندان بانک مرکزی و بانک ملی، آب و برق، راه آهن و هواپیمایی، پست و تلگراف و تلفن، گمرکات و بنادر، موسسات رفاهی، بیمارستان ها، وزارتخانه ها (از جمله قضات دادگاه ها) یکی پس از دیگری دست به اعتصاب زدند. ابتدا خواست های آنها حقوق و دستمزد بود. اما گسترش و نفوذ جو انقلابی در همه جا و ضعف حکومت در کنترل این وضعیت باعث شد اعتصاب کنندگان دامنه خواست های خود را به اصلاحات سیاسی و اجتماعی کشاندند و خواستار اخراج صاحب منصبان بلندپایه حکومت شدند. (خلیلی؛ ۳۹-۳۸) امام خمینی به مناسبت چهلم شهدای ۱۷ شهریور در پیامی به مردم گفت؛ «صف های خود را محکم کنید و اراده ها را مصمم و وحدت کلمه را حفظ کنند.» (صحیفه نور، جلد دوم؛ ۱۴۳). لذا روز ۲۴ مهرماه (چهلم شهدای ۱۷ شهریور) با پشتیبانی مراجع قم تعطیل عمومی شد و اعتصاب ها را همگانی کرد و آثار آن به مهم ترین بخش اقتصادی رژیم یعنی بخش صنعت نفت کشیده شد.
در این شرایط شاه که با عراق روابط حسنه داشت امام خمینی را در تبعید زیرفشار گذاشت. امام خمینی با بررسی هایی که خود و پسرش حاج احمد آقا کرده بود۱ با همکاری اعضای فعال انجمن های اسلامی اروپا و امریکا مقصد فرانسه را برای اقامت موقت پذیرفت. برخلاف نظر مسوولان که فکر می کردند اروپاییان از نزدیک به شخصیت امام پی خواهند برد (همان)، امام با تدبیر و کارآمدی در پاریس سعی کرد ضمن هماهنگ کردن همه مخالفین حکومت، مردم را با هدف اصلی یعنی سرنگونی حکومت، رهبری کند. او هر روز در محل اقامتش (در نوفل لوشاتو در حومه پاریس) ضمن دیدار با ایرانیان و گفت وگو با خبرنگاران خارجی از تدبیر برای وضعیت حساس کشور غفلت نمی کرد. به عنوان نمونه در همین زمان او با فراخوانی آیت الله بهشتی و مهندس بازرگان از آنان خواست با مشورت یکدیگر افرادی که واجد صلاحیت هستند مشخص کنند تا در موقع مناسب، برای پذیرفتن مسوولیت های دولتی به مردم معرفی شوند. (یزدی؛ ۵۵-۲۷) همین توصیه زمینه تشکیل مخفی شورای انقلاب را در روزهای بعد در تهران ایجاد کرد. در همین زمان نیز سنجابی به عنوان رهبر جبهه ملی و بازرگان به عنوان رهبر نهضت آزادی با آیت الله خمینی بیانیه سه ماده یی مشترکی را امضا کردند. طبق این بیانیه اولاً حکومت شاه در ایران غیرقانونی قلمداد شد ثانیاً تا زمانی که حضور شاه در حکومت ادامه داشته باشد، نهضت در ایران ادامه دارد. ثالثاً پس از آرامش در ایران نوع حکومت در ایران به رفراندوم گذاشته خواهد شد. این بیانیه و ائتلاف بین رهبران میانه رو و انقلابی نشان داد که حکومت پهلوی دیگر شانسی برای ائتلاف با نیروهای مخالف یا حتی میانه رو خود (چه مذهبی و چه سکولار) نخواهد داشت.شاه در این زمان همچنان نسبت به سیاست امریکا مشکوک بود. او سیاست وزیر خارجه امریکا را خیالپردازانه و سیاست برژینسکی رئیس شورای امنیت را که اولویت را به برقراری امنیت می داد واقع گرایانه می دانست. (پهلوی؛ ۱۶۵-۱۶۴) لذا پس از پخش خبر بیانیه سه ماده یی فوق، شاه به اجرای سیاست حکومت نظامی متوسل شد و غلامرضا ازهاری رئیس ستاد ارتش را به عنوان نخست وزیر معرفی کرد. روزهای اول تا حدودی هیبت دولت نظامی که مقررات نظامی و سانسور مطبوعات را اعمال کرد اثر خود را گذاشت و با تهدید کارکنان صنعت نفت و دستگیری ۲۰۰ نفر از آنان، عده یی سر کار رفتند و تولید نفت را به وضع عادی بازگرداندند. (یزدی؛ ۵۵-۲۷) با این وصف شاه هنوز در تصمیم خود قاطع نبود زیرا از وقتی که دولت نظامی را معرفی کرد تا وقتی که از مجلس برای این دولت رای اعتماد گرفت بیش از دو هفته طول کشید. دوم اینکه ازهاری شخصیتی ستادی بود و بیشتر به درد تدریس در مدرسه نظامی می خورد تا اداره یک کشور بحرانی. (فردوست؛ ۵۸۸) او مانند افسرانی همچون خسرو داد و ربیعی اهل عمل نبود اما شاه او را بر دیگران ترجیح می داد چون می دانست پس از آرام شدن اوضاع ازهاری به او خیانت نمی کند و بدین گونه شاه آخرین فرصت ها را برای اقدام قاطع در برابر مخالفانش از دست داد. سوم اینکه مهم ترین دلیل ناآرامی ها از نظر دولت ازهاری فساد مالی مقامات بود نه قدرت بسیج کنندگی «هسته بسیج گر مردم». لذا ازهاری به جای پیگیری اقداماتی که به کنترل تظاهرات بینجامد شخصاً فساد نصیری و هویدا را پیگیری می کرد. (همان؛ ۵۹۲) طنزآمیز اینکه، از طرفی دیگر دستگیری شخصی مثل هویدا که بیش از ۱۳ سال به شاه خدمت کرده بود وضع نگران کننده یی را بین اطرافیان شاه ایجاد کرد و آنها ترجیح می دادند هرچه زودتر به خارج بروند که رفتند. (نراقی، ۱۹۹۴؛ ۶۸)
در مقابل ضعف شاه و دستگاه سیاسی، هسته بسیج گر انقلاب سعی می کرد از کلیه لحظات و فرصت ها به نفع بسیج انقلابی و تضعیف دستگاه حکومتی استفاده کند. در این زمان دو اقدام مهم امام خمینی و یاران نزدیک او در تهران حائز اهمیت بود. اول اینکه امام خمینی سعی می کرد قلوب ارتشیان را جذب کند و در پیام های خود بر ائتلاف با ارتشیان تاکید می کرد. پیروان مبارز امام خمینی هم به جای پیروی از اندیشه های انقلابی سایر انقلاب ها شعار می دادند ارتش برادر ماست خمینی رهبر ماست. دوم اینکه اعضای شورای انقلاب ( خصوصاً مهندس بازرگان، آیت الله بهشتی و اردبیلی) عملاً سعی می کردند با عناصر مختلف حکومت و ارتش ارتباط برقرار کرده و آنان را به سوی انقلاب جذب کنند. همچنین آنها سعی می کردند از طریق ارتباط با سفیر امریکا، که تحت تاثیر حضور میلیونی مردم قرار گرفته بود، بفهمانند که دیگر شاه ماندنی نیست. و دیگر اینکه حکومت فاسد پهلوی فاقد توانایی اداره مملکت است و در عوض مردم به امام خمینی عشق می ورزند و تنها او است که می تواند حکومتی میانه رو و قانونی در ایران ایجاد کند. (بازرگان؛ ۷۱ و سولیوان؛ ۱۹۸-۱۷۳)
ضعف دولت نظامی عملاً به آنجا رسید که شاه به جای اینکه عملاً رهبری ضد انقلاب را علیه انقلابیون به عهده بگیرد از عظمت حضور میلیونی مردم در خیابان ها به نحوی منقلب شده بود که رسماً از طریق تلویزیون به انقلاب مردم اعتراف کرد. گویی شاه آرزو کرده بود بتواند مثل امام خمینی رهبر انقلاب شود. او گفت؛ «من به نام پادشاه شما بار دیگر در برابر ملت ایران سوگند خود را تکرار می کنم. متعهد می شوم که خطاهای گذشته و بی قانونی و ظلم و فساد دیگر تکرار نشده بلکه خطاها از هر جهت جبران شود. متعهد می شوم که پس از برقراری نظم و آرامش در اسرع وقت یک دولت ملی برای برقراری آزادی های اساسی و اجرای انتخابات آزاد تعیین شود تا قانون اساسی که خونبهای انقلاب مشروطیت است، به صورت کامل به مرحله اجرا درآید. من نیز پیام انقلاب شما ملت ایران را شنیدم و آنچه را که شما برای به دست آوردنش قربانی داده اید، تجلیل می کنم. من در اینجا از آیات عظام و علمای اعلام که رهبران روحانی و مذهبی جامعه و پاسداران اسلام و به خصوص مذهب شیعه هستند تقاضا دارم تا با راهنمایی های خود و دعوت خود و دعوت مردم به آرامش و نظم برای حفظ تنها کشور شیعه جهان بکوشند.»
در مقابل آیت الله خمینی خیلی صریح و قاطع در پیامی به مردم گفت؛ «اینقدر غیعنی شاهف جنایت کرده در این مملکت که دیگر راه آشتی نیست، راه نیست که اگر کسی بگوید که شما اشتباهات تون تا حالا اینطور، از این به بعد ان شاءالله اشتباه نمی کنیم. راهی نگذاشتی برای این کار، اگر یه روحانی، یه سیاسی، بخواهد بگه که اینکه شاه امروز آمده است توبه کرده می شه ببخشید، این را مردم خائن می دانند. در هر صورت، مسیر همین است، هرکه غیراز این فکر کند خائن به ملت است، خائن به مملکت است. هرکسی غیر از این فکر کند خائن به اسلام است. اگر این غشاهف را مهلت بدید، فردا نه اسلام برای شما می ماند، نه مملکت برای شما می ماند، نه خاندان برای شما می ماند. مهلت ندید این را غشاه راف فشار بدید این گلو را تا خفه شود.» (صحیفه نور، جلد سوم؛ ۷۰-۵۹)
در این دوران ۹۴۴ تظاهرات، یعنی ۶ برابر دوران اول، و ۱۱۹۵ اعتصاب در دستگاه های اداری انجام شد. به طور کلی در این دوران بسیج مردمی همگانی شد و دستگاه های اداری به عنوان یکی از ارکان قدرت دولت به صف انقلاب پیوستند اما هنوز ارتش، یعنی رکن دیگر حکومت، به صف انقلاب نپیوسته بود.
در این دوران جو وحشت ناشی از حکومت نظامی با قاطعیت در رهبری امام خمینی و ابتکارات مردمی در ماه محرم عملاً شکسته شد و آخرین دولت پیشنهادی شاه نیز نتوانست حمایت ارتش و مردم را با خود همراه کند. در مقابل با تقویت و فعال شدن کمیته های انقلابی در محلات شهری، اعلام علنی فعالیت شورای انقلاب توسط امام خمینی، خروج شاه از ایران و بازگشت تاریخی امام خمینی، جامعه ایران دارای حاکمیت دوگانه شد. در همین وضعیت حاکمیت دوگانه بود که عملاً ارتش به صف انقلابیون پیوست و انقلاب به پیروزی رسید. دولت نظامی از ترس تظاهرات مذهبی در ماه محرم حرکت دسته های عزاداری را ممنوع و رفت و آمد شبانه مردم را منع کرد. در مقابل امام خمینی از پاریس با پیام خود ماه محرم را ماه پیروزی خون بر شمشیر نامید. (همان، ۲۲۵) مردم نیز در این ماه دست به ابتکار تعیین کننده یی زدند. آنها هر شب ساعت ۹ روی بام خانه های خود می رفتند و «فریاد الله اکبر، خمینی رهبر، مرگ بر شاه» سر می دادند. جوانان انقلابی در کوچه ها بدون واهمه از نیروهای امنیتی، خطاب به مردم فریاد می زدند؛ اکنون چه وقت خواب است برخیز که انقلاب است. این فریادها و تظاهرات شبانه از یک طرف فضای انقلابی را گرم نگه می داشت و از طرف دیگر صدای مذهبی انقلاب را به درون تمامی خانواده هایی (خصوصاً خانواده های نیروهای نظامی و امنیتی) که هنوز به انقلاب نپیوسته بودند، می کشاند. در روز نهم (تاسوعا) و دهم (عاشورا) محرم با سازماندهی روحانیان مبارز خصوصاً آیت الله طالقانی که اخیراً از زندان آزاد شده بود دو راهپیمایی بزرگ میلیونی برگزار شد که گویی به منزله رفراندومی علیه حکومت پهلوی بود.
شعارها در این راهپیمایی ها صریح و روشن بود؛ «تا مرگ شاه خائن نهضت ادامه دارد - حتی اگر شب و روز بر ما گلوله بارد، ای شاه خائن آواره گردی - خاک وطن را ویرانه کردی» این است شعار ملی - خدا، قرآن، خمینی، فرموده روح خدا چنین است - سکوت و سازش کار خائنین است، خمینی رهبر ما است - ارتش برادر ماست، ارتش تو بی گناهی - آلت دست شاهی. در پایان این راهپیمایی ها قطعنامه ۱۷ ماده یی قرائت شد که پنج بند آن کاملاً حکومت موجود را طرد و از حکومت اسلامی پشتیبانی می کرد. در بند یک قطعنامه گفته شده بود که حضرت آیت الله العظمی امام خمینی رهبر امت و خواسته های ایشان خواست عمومی ملت است و این رای اعتمادی است که از دل و جان برای چندمین بار به ایشان داده می شود و قدردانی صمیمانه یی است که امت مسلمان و مبارز ایران از رهبری ارزشمند مراجع عالیقدر می کند. در بند دوم بر سقوط و برچیده شدن بساط رژیم سلطنتی و استبدادی شاه و پایان یافتن همه گونه آثار استعمار خارجی که با استبداد داخلی پیوند بنیادی دارد، تاکید شده بود. در بند سوم بر موضوع برقراری حکومت عدل اسلامی براساس آرای مردم و حفظ و پاسداری استقلال و تمامیت ارضی کشور و تامین آزادی های فردی و اجتماعی با معیارها و ضوابط اسلامی اصرار شده بود. در بند سیزدهم گفته شده بود کشاندن ارتش به خیابان ها و قرار دادن آن را رودرروی ملت خیانت به ارتش و ملت می دانیم و ارتش ایران باید بداند که وظیفه اسلامی و انسانی و ملی او موضع گیری و دشمنی با دشمنان خارجی مردم است، نه با خود مردم. در بند هفدهم تصریح شده بود به منظور رسیدن به هدف های فوق مبارزه آگاهانه ملت ما تا سر حد پیروزی به صورت های گوناگون ادامه خواهد یافت و هرگونه دسیسه و دروغ پردازی و اتهام و اخلال و شورش ملت ما را از جنبش رهایی بخش بازنخواهد داشت. (خلیلی؛ ۲۰۱-۱۸۱)
شاه از آسمان و به وسیله هلی کوپتر به همراه ازهاری، رئیس دولت نظامی، از راهپیمایی روزهای تاسوعا و عاشورا شخصاً دیدن کرد و از حضور توده های مردم در خیابان متعجب و نگران شد. او خطاب به ازهاری گفت؛ «همه خیابان ها مملو از جمعیت است، پس موافقان من کجا هستند؟،» ازهاری پاسخ می دهد؛ «در خانه هایشان.» سپس به ازهاری می گوید؛ «پس فایده ماندن من در این مملکت چیست؟» ازهاری پاسخ می دهد؛ «این بسته به نظر خودتان است.» (فردوست، جلد اول؛ ۵۹۰) شاه در همین روز نیز خبر تکان دهنده حمله چند سرباز و گروهبان را به ناهارخوری افسران در پادگان لویزان (مرکز گارد و نزدیک کاخ شاه) که در آن چندین نفر کشته می شوند دریافت می کند. (خلیلی؛ ۱۲۱) ازهاری که رئیس دولت شاه بود نیز روزهای بعد در محل کارش به خاطر ناراحتی قلبی به زمین می افتد و از شاه تقاضای استعفا می کند.(فردوست، جلد اول؛ ۵۹۰) این عوامل به علاوه خارج شدن اغلب نزدیکان شاه به خارج کشور باعث شد که شاه بر ترک ایران هرچه بیشتر جدی شود و عجله کند اما مشکل شاه این بود که او به رغم امتیازات اساسی که خطاب به نخست وزیران پیشنهادی مطرح می کرد، هیچ شخصیت مستقلی از ترس خشم مردم و از عدم اعتماد به شاه راضی به قبول مسوولیت نمی شد. لذا وقتی شاه از شخصیت های جبهه ملی همچون سنجابی و صدیقی تقاضا برای تصدی پست نخست وزیری می کند، نمی پذیرند. تا اینکه شاپور بختیار یکی دیگر از اعضای ریسک پذیر جبهه ملی این پیشنهاد را قبول کرد که فوراً جبهه ملی با صدور اطلاعیه یی وی را از جبهه ملی اخراج کرد و خائن خواند اما شاه با انتخاب او و تشکیل شورای سلطنت و اخذ رأی اعتماد از مجلس برای دولت بختیار، تحت عنوان معالجه کشور را ترک کرد. در مقابل ضعف دولت نظامی و شخص شاه، در جبهه انقلاب کمیته های مردمی در محله ها و پاره یی ادارات دولتی تشکیل شد و عملاً پاره یی از وظایف عمومی حکومت را به عهده گرفتند.
ابتدا این کمیته ها در محلات و مساجد در مقابله با حملات چماقداران رژیم و برای برقراری امنیت محلات شکل گرفت. با شروع فصل سرما و تداوم اعتصابات وظایف دیگری چون جیره بندی نفت و بنزین، توزیع آذوقه به فقرا، تهیه پلاکارد های تظاهرات توسط کمیته ها انجام شد. این اقدامات کمیته ها روی افکار عمومی مردم اثرات مثبتی به جای می گذاشت. در حالی که چماقداران مغازه ها و بازارها را به آتش می کشیدند و نیز مدارس و منازل معلمان را مورد حمله قرار می دادند، مردم انقلابی به چپاول و غارت مغازه ها و منازل دست نمی زدند و تنها هنگام حملات نظامیان مشروب فروشی ها را به عنوان مظاهر فساد تخریب می کردند. اغلب اعضای این کمیته ها از مردم عادی و در سنین مختلف بودند و جوانان تحصیلکرده (که روزی پیشرو حرکت های انقلابی بودند) اینک جزیی از توده های مسلمان معترض بودند. انقلاب دیگر به تمامی «مردمی» شده بود.۱ با معرفی دولت بختیار، فوراً امام خمینی این دولت را غیرقانونی اعلام کرد. او در تاریخ بیست و دوم دی ماه طی پیام مهمی محورهای ذیل را به اطلاع مردم رساند؛ در محور اول، امام شورای انقلاب را به موجب حق شرعی و براساس رای اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران به مردم معرفی کرد. این شورا عملاً از روزهای قبل کار خود را در تهران شروع کرده بود کارهایی مانند تدوین اعلامیه ها، ارتباط با سران ارتش، حکومت و سفرای خارجی داشت. (بازرگانان؛ ۷۲-۷۱) امام خمینی در این پیام هدف اصلی شورای انقلاب را تاسیس دولت انتقالی قلمداد کرد. این دولت باید سه وظیفه مهم را به انجام می رساند؛ الف- تشکیل مجلس موسسان از منتخبین مردم به منظور تصویب قانون اساسی جدید جمهوری اسلامی ایران ب- انجام انتخابات براساس مصوبات مجلس موسسان و قانون اساسی جدید ج- انتقال قدرت به منتخبین مردم. در محور دوم این پیام، امام خمینی دولت بختیار و دو مجلس پهلوی را غیرقانونی خواند و همکاری با این حکومت غاصب را به هر نحوی شرعاً حرام و قانوناً جرم می دانست. در محور سوم امام نسبت به احتمال کودتا در ارتش هشدار داد و از مردم خواست به درجه داران و افسران و صاحب منصبان شریف احترام بگذارند. «غاو تاکید کردف باید توجه داشته باشند که چند نفر ارتشی خائن نمی توانند اکثریت ارتش را آلوده کنند، حساب این چند نفر ارتشی خونخوار معلوم و از حساب ارتش ایران جدا است. ارتش از ملت است و ملت از ارتش، با رفتن شاه خللی بر آن وارد نخواهد شد.» در محور چهارم امام خمینی مردم را به ادامه تظاهرات دعوت کرد. بدین سان امام خمینی در اوج دوگانگی حاکمیت سیاسی، مسیر آینده را روشن کرد. (صحیفه نور، جلد چهارم؛ ۶۰-۵۶، ۶۰) روزهای بعد اعضای شورای سلطنت و شهردار تهران نیز استعفا دادند. به رغم شرایط مساعد فوق برای انقلابیون، اگر سیاست امریکا را در برخورد با ارتش و دولت بختیار نیز مورد توجه قرار دهیم وضعیت حاکمیت دوگانه آن هم به نفع قدرت گرفتن نیروهای انقلاب بهتر روشن می شود. اگرچه استراتژی کلی امریکا در ایران (در همسایگی شوروی) معلوم بود؛ حفظ ایران، حکومت پهلوی و خصوصاً حفظ ارتش. اما در دوران انقلاب، اولویت سیاست خارجی امریکا در منطقه خاورمیانه حول طرح صلح اعراب و اسرائیل به نام کمپ دیوید دور می زد. وقتی بحران در ایران جدی شد ارتش ایران دیگر قدرت اجرای سیاست های امریکا را نداشت. به طوری که در مرحله اول بسیج مردمی، امریکا بی دریغ از شاه حمایت کرد. اما با اوج گیری بسیج مردم که در مرحله دوم بسیج مردمی ذکر کردیم سیاست خارجی امریکا به دو جناح تقسیم شد؛ یکی سیاست وزارت خارجه و سالیوان سفیر امریکا در ایران بود که به راه حل سیاسی می اندیشیدند. آنها تنها راه حل بحران را کنار آمدن با امام خمینی-گاندی ایران- می دانستند و ارتش را ببر کاغذی می دیدند و معتقد به گفت وگوی دولت کارتر با رهبران انقلاب بودند. سالیوان در تهران آنچنان تحت تاثیر حرکت مردمی انقلاب (و گفت وگو با نمایندگان امام) قرار گرفته بود که وقتی کارتر در کنفرانس گوادالوپ (اجلاس سران هشت کشور صنعتی) از شاه حمایت کرد، سالیوان در نامه یی او را دیوانه خواند. جناح دوم، جناح شورای امنیت و وزارت دفاع امریکا بود که به دنبال قاطعیت ارتش ایران در برخورد با مخالفان بود. اما شکست دولت نظامی ازهاری در آرام سازی کشور، راه حل نظامی را از اعتبار انداخت. لذا در دوران حاکمیت دوگانه عملاً سیاست خارجی امریکا برآیند این دو نظر بود؛ در درجه اول راه حل سیاسی و حمایت از دولت بختیار و در صورت شکست بختیار انجام کودتای نظامی. لذا پس از مشخص شدن بی فایده بودن راه های سیاسی طبق دستور کارتر، هایزر (که معاونت فرماندهی نیروهای امریکا در اروپا را به عهده داشت) به ایران آمد. خاورمیانه نیز زیر فرمان ستاد او در اروپا بود و با فرماندهان نظامی ایران رابطه دوستی و نزدیکی داشت. هایزر وقتی وارد ایران شد بدون اطلاع دفتر ویژه اطلاعات (به ریاست فردوست) با ارتشیان وارد مذاکرات شد. اما هایزر به زودی فهمید که سران ارتش فاقد انسجام عملی (خصوصاً در شرایطی که شاه بالای سر آنها نیست) هستند. در عوض سران ارتش از او این درخواست ها را داشتند؛ جلوی سفر شاه باید گرفته شود، اگر شاه بیرون رود آنان نیز با وی می گریزند، امریکا باید جلوی غامامف خمینی را بگیرد، امریکا باید جلوی بی بی سی را بگیرد، همه آشوب ها زیر سر کمونیست هاست. این توجیهات و ارزیابی های سران ارتش نشان می داد فضای روحی و روانی پرسنل ارتش به تسخیر انقلاب و رهبری امام درآمده بود و سران ارتش فاقد ارزیابی صحیح و اراده معطوف به عمل هستند.(اشرف؛ ۳۱-۱۵ و فردوست؛ جلد دوم؛ ۶۰۰ و برژینسکی؛ ۸۲)
در دوره حاکمیت دوگانه عملاً ارتش از چند ضعف اساسی رنج می برد، اولاً صدای مذهبی انقلاب، اغلب خانواده های ارتش را به خود مجذوب کرده بود. قره باغی رئیس ستاد مشترک می گوید؛ «مساله اینجا است که اینها غانقلابیونف از راه مذهب وارد شدند در نیروهای مسلح خب، نیروهای مسلح ما مثل اکثریت شیعه بودند، مسلمان بودند، اعتقاد داشتند، پدر مادرهاشون معتقد بودند، یعنی وقتی که - فرض بفرمایید در ده - آخوند ده جمع می کرد، باهاشون صحبت می کرد، پدر و مادر تحت تاثیر قرار می گرفت. مادر نامه می نوشت که پسرم من شیرم را به تو حلال نمی کنم، اینا تمام گزارشاتی بود که اون زمان به ما می رسید، در داخل غالب خانواده ها جنگ و جدال بود، زن و شوهرها با هم قهر کرده بودند، حتی اون اواخر من وقتی وزیر کشور بودم، سپهبد محققی غفرمانده ژاندارمریف به من گفت که دخترم با شوهرش اختلافاتی دارند و قهر کرده بود.» ثانیاً با رفتن شاه تقریباً پیکره سازمان ارتش بی سر شده بود. سران ارتش عمری در ارادت ورزی به شاه عادت کرده بودند. چنین فرماندهانی فاقد جسارت و توانمندی برای ایجاد نظم یا انجام کودتا بودند. ثالثاً موضع گیری ها و پیام های امام درباره ارتش همگی حساب شده و برخلاف جو انقلابی آن زمان بود. او به جای سیاست ضربات چریکی به ارتش به طور جدی از سیاست جذب ارتشیان حمایت کرد. اقدامات اعضای شورای انقلاب در تهران با سران ارتش به سیاست جذب سران ارتش کمک کرد. رابعاً فرمان امام خمینی به سربازان از سرپیچی فرماندهان و فرار از پادگان ها، رفته رفته باعث شد که ارتش، پرسنل خود را از دست بدهد.
جدای از نقاط ضعف فوق، دولت بختیار که عمرش ۳۷ روز بیشتر طول نکشید عملاً برنامه هایی را اعلام کرد که به طور غیرمستقیم به پیوستن مردم به انقلاب کمک می کرد مانند انحلال ساواک، آزادی زندانیان و مطبوعات و به رسمیت شناختن حق علما در قانونگذاری. اما او نتوانست حمایت های مردم انقلابی را به دست بیاورد و حتی قادر نشد سران ارتش را با سیاست های خود هماهنگ کند. در مقابل برنامه های او، هسته بسیج گر راهپیمایی میلیونی روز اربعین را برگزار کرد. این راهپیمایی نشان داد که با وجود رفتن شاه مخالفان هنوز انقلاب را ناتمام می دانند. با خروج شاه امام خمینی قصد خود را برای سفر به ایران اعلام کرد. اقدام دولت بختیار برای جلوگیری از سفر وی به جایی نرسید و امام خمینی پس از ۱۵ سال تبعید با استقبال میلیون ها نفر (۲ الی ۴ میلیون نفر) وارد فرودگاه مهرآباد تهران شد و بدون توقف مستقیماً به بهشت زهرا، آرامگاه شهدا رفت. در آنجا ضمن قدردانی از مردم و خانواده شهدا صریحاً اعلام کرد «من دولت تعیین می کنم من تو دهن این دولت می زنم، من دولت تعیین می کنم من به پشتوانه این ملت دولت تعیین می کنم.» (صحیفه نور، جلد چهارم؛ ۲۸۵-۲۸۱)
در روز ۱۹ بهمن همافران نیروی هوایی در محل سکونت امام حاضر شدند و در حضور ایشان مراسم احترام نظامی به جا آوردند و همبستگی خود را به انقلاب اعلام کردند. همافران در درگیری ها موفق شدند در اسلحه خانه ها را باز کنند و نیروهای مردمی نیز توانستند خود را به کمک آنها برسانند و بدین وسیله درگیری تا صبح ادامه پیدا کرده و پادگان سقوط می کند. روز بعد بختیار دستور می دهد که از ساعت ۴ بعدازظهر حکومت نظامی اعلام شود اما امام خمینی طی پیامی از مردم می خواهد در خیابان ها حضور داشته باشند. (همان؛ ۷۱-۶۹) در آن شب و فردای آن روز اکثر خیابان های اصلی تهران سنگربندی شد و مردم با کوکتل مولوتف و سلاح های دیگر در آن سنگر گرفتند. پس از سقوط پادگان دوشان تپه در روز ۲۲ بهمن بقیه پادگان های مهم تهران و خصوصاً کلانتری ها یکی پس از دیگری سقوط کرد. در این روز، سران ارتش، طی نشستی (که پیگیری های اعضای دولت موقت در اجرای چنین تصمیمی نقش داشت) بی طرفی خود را اعلام کردند. بعدازظهر نیروهای مردمی صدا و سیما ایران را محاصره کردند و بدین ترتیب پیام پیروزی انقلاب پخش شد؛ «اینجا تهران است صدای راستین ملت ایران، صدای انقلاب، توجه بفرمایید. توجه بفرمایید. هم اکنون آخرین پیام حضرت آیت الله العظمی امام خمینی رهبر جنبش ملت ایران به سمع شما می رسد.» بدین سان صدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران به گوش ایرانیان و جهانیان رسید و هسته بسیج گر توانست از طریق بسیج مردم و رهبری امام خمینی رژیم پهلوی را ساقط کند.
● نتیجه
هدف از ذکر تفصیلی شکل گیری هسته بسیج گر و توانایی این هسته در بسیج توده ها و ناتوانی حکومت پهلوی در کنترل بسیج توده ها، چه بود؟ هدف این بود نشان داده شود که ذکر علت های بنیادی در ایجاد شرایط انقلابی که معمولاً از طریق تبیین های علی انقلاب صورت می گیرد به تنهایی کافی نیست، زیرا ممکن است این علل بنیادی سال ها پیش از انقلاب وجود داشته باشد اما انقلابی هم در جامعه رخ ندهد. انقلاب وقتی رخ می دهد و خصوصاً انقلاب وقتی پیروز می شود که هسته بسیج گر توده ها از طریق بسیج توده های میلیونی «قدرت اجتماعی» پیدا کند به طوری که قدرت سیاسی حکومت قادر به مهار آن نباشد، همچنان که ذکر شد چنین اتفاقی طی سال های ۱۳۵۷-۱۳۵۶ در ایران رخ داد.
در حالی که شرایط انقلابی سال ها پیش از انقلاب در جامعه ایران وجود داشت وقتی حکومت پهلوی به منظور جلب حمایت امریکا، سیاست های فضای باز سیاسی را پیش گرفت، اتخاذ همین سیاست ها آغاز وقایعی شد که نیروهای مسلمان انقلابی توانستند به شکل ماهرانه یی اغلب قشرهای متوسط شهری را در مقابل حکومت بسیج کنند. ابتدا نیروهای معترض روشنفکری (اعم از مذهبی و غیرمذهبی) از فرصت استفاده کرده مخالفت های خود را در شاه عبدالعظیم، اعتراضات دانشجویی و شب های شعر غو...ف نشان دادند. وفات فرزند امام خمینی فرصتی را فراهم آورد تا اقشار ریشه دار شهری یعنی بازاری (که سیاست های مبارزه با گرانفروشی دولت آموزگار تحقیر و تحریک دیگری از ناحیه حکومت بر این قشر بود) و روحانیون مبارز از آیت الله خمینی مرجع تقلید سازش ناپذیر که در تبعید به سر می برد تجلیل کنند و مخالفت خود را بدین وسیله به حکومت نشان دهند. حمله چماقداران دولتی به اجتماع طرفداران جبهه ملی در قلعه حسن خان کرج زمینه یی شد که مخالفان میانه رو با نیروهای مخالف انقلابی همصدا شوند. ابتکار برگزاری نماز ده ها هزار نفری عیدفطر در زمین خاکی قیطریه که با تجمع اقشار مذهبی (اعم از روشنفکر، روحانی و بازاری)، تشکیل شد الگویی شد که در مناسبت های مهم مذهبی مانند عاشورا، تاسوعا، اربعین از همین الگو برای بسیج میلیونی مردم علیه حکومت استفاده شود. فرصت طلایی دیگری که پیش آمد و اعتراض انقلابی مخالفین را کاملاً مردمی کرد، اهانت شاه به امام خمینی بود. به موجب این اهانت اولین اعتراض مردمی و خونین علیه شاه در شهر قم پس از حادثه ۱۵ خرداد شکل گرفت. سپس این اعتراضات مردمی به صورت دوره یی و به خاطر بزرگداشت شهدای قم در شهرهای تبریز و یزد تداوم پیدا کرد و موج انزجار و نفرت را از شاه گسترده تر کرد. کشته شدن مردم به دست نیروهای امنیتی در کنار خانه مراجع مذهبی باعث شد مراجع میانه رو نیز در مخالفت با شاه با امام خمینی همصدا شوند. در جریان حوادث و فرصت های فوق بود که روشنفکر انقلابی و مبارز و اقشار شهری آزرده از شاه عملاً تحقق آرزوهای خود را از تبعیت از امام خمینی دیدند، چرا که او در آن زمان قابل اعتماد ترین فردی بود که انقلابی ترین هدف را که سقوط شاه و تشکیل حکومت جدید بود دنبال می کرد. لذا اقشار تحصیلکرده و روحانیون مبارز که از یک دهه قبل مجهز به اسلام به عنوان یک ایدئولوژی انقلابی شده بود و وقایع و انحرافات سازمان مجاهدین آنها را با یکدیگر همدل تر کرده بود اینک تحت رهبری مرجع مذهبی شیعه برای هدفی واحد که سقوط شاه بود متحد شدند و بدین سان عملاً در یک دوره یکساله هسته بسیج گر توده های مردم علیه حکومت شکل گرفت. در مقابل حرکت هسته بسیج گر توده های ناراضی، حکومت فردی و بسته شاه در هنگام شروع بحران انقلابی فاقد استراتژی روشن و نخبگان توانا برای اجرای سیاست هایش بود. این حکومت که در سال های اقتدارش نتوانسته بود یک سازوکار و سیاست باز را در جامعه نهادینه کند، در هنگام اوج گیری مخالفت میلیونی مردم، مهم ترین مساله اش جلب حمایت دولت امریکا و از لحاظ داخلی مبارزه با فساد بود. لذا مخالفان حکومت از این خطای استراتژیک حکومت استفاده کرده و بی آنکه اعتمادی به سیاست های فضای باز شاه داشته باشند از فرصت های به دست آمده برای بسیج مردم استفاده کردند. نکته مهم این است که در شرایطی که شاه در بیش از دو دهه، تشکل های مستقل (یا به اصطلاح امروز نهادهای جامعه مدنی) را مرعوب و اعتماد آنها را از خود سلب کرده بود، سازمان ها و تشکل هایی مانند هسته ها و محافل دانشجویی و روشنفکری در خدمت نهادها و تشکل های مذهبی (به رهبری روحانیان مبارز) برای بسیج مردمی قرار گرفتند. به بیان دیگر ایدئولوژی اسلامی، روحانیون مبارز و رهبری قاطع امام زمینه یی بودند که جوانان معترض تحصیلکرده را با پایگاه روشنفکری به نهادها و تشکل های دینی که ریشه در اعتقادات مردم و قشرهای سنتی شهری داشت وصل کرد و بدین وسیله تشکل ها و تاسیسات مالی و مادی نهادهای مذهبی توانست به جای سازمان های مرعوب شده مستقل از حکومت، به عنوان یک عامل سازمانی تعیین کننده، در بسیج میلیونی مردم در سراسر کشور نقش اساسی بازی کند. در این شرایط دولت اصلاحگر آموزگار و دولت آشتی ملی شریف امامی هم نتوانستند کاری از پیش ببرند. لذا شاه به سیاست سرکوب و حکومت نظامی متوسل شد. ظریف اینکه حکومت نظامی هم با چندین مشکل اساسی روبه رو بود؛ اولاً شاه به عنوان محور اصلی حکومت شخصیت قاطعی نبود. گفته می شود او وقتی احساس قدرتمندی می کرد که در شرایط عادی بود و در شرایط بحران همیشه به کمک دیگران احتیاج داشت. در آن زمان همراهانی چون اعلم (که وزیر دربارش بود و در بحران ۱۵ خرداد در برابر معترضین به شاه، قاطعانه به اقدامات نظامی متوسل شده بود) را از دست داده بود. ثانیاً در پیرامون او محیط امنی نبود که یارانی فداکار بتوانند برای حفظ حکومت شاه بکوشند. لذا یاران او در اوج بحران به فکر حفظ خود و ثروت شان بودند و حتی دستگیری افراد وفاداری چون هویدا اطرافیان شاه را هرچه بیشتر فراری داد. حتی شاه در اوج بحران برای حفظ قدرتش به افراد قاطع تری چون خسرو داد اعتماد نکرد و حکومت نظامی را به دست شخصیت ضعیف ولی قابل اعتمادی چون ازهاری سپرد. در مقابل وضعیت ضعیف حکومت، در جبهه مخالفین رهبری بسیج مردم به دست فردی بااراده، شجاع و مورد اعتماد مردم بود که قادر به تصمیم گیری های بزرگ بود و از تبعات آن نیز نمی هراسید. ثانیاً امام از هوادارانی برخوردار بود که حاضر بودند در اجرای فرامین او جان خود را به خطر بیندازند و از این طریق زمینه ساز تداوم حضور میلیونی مردم در زمان بحران شوند. به عنوان نمونه در روز عید فطر راهپیمایان بدون هراس از حمله نیروهای امنیتی به راهپیمایی میلیونی در این روز مبادرت ورزیدند، یا در روز ۱۷ شهریور به رغم اعلام حکومت نظامی در میدان ژاله این را هپیمایان بدون واهمه در مقابل مسلسل ها ایستادند و به رغم تلفات جانی صحنه را خالی نکردند، یا نسبت به حکومت نظامی در روز ۲۱ بهمن بی توجه شدند. شهادت طلبی جوانان چنان قدرت و عظمتی به اعتراضات سیاسی داده بود که همه قشرهای جامعه را خصوصاً شهری را تحت تاثیر قرار می داد. در چنین جوی بود که نیروهای انقلاب توانستند دستگاه های اداری دولت و از آن جمله صنعت نفت را که رگ حیاتی حکومت بود، به اعتصاب علیه حکومت بکشانند. عظمت حضور مردم و شهادت طلبی چنان موثر بود که شاه به عنوان رهبر ضدانقلاب وقتی سیاست های نظامی اش کارگر نیفتاد به انقلاب مردم اعتراف کرد. اما زمانی که خواست امتیازهای اساسی به مخالفان بدهد هیچ شخصیت موثر و مستقلی حاضر نمی شد صف باشکوه مردم را ترک و با شاه همکاری کند. درست در نقطه مقابل او امام خمینی با پختگی کامل تمام نیروهای مخالف را حول هدف مخالفت با شاه هماهنگ و از هرگونه سیاست اختلاف برانگیز پرهیز کرد و هدف سقوط شاه را با مهارت پیش برد. در آخرین مراحل نیز ارتش به عنوان تنها تکیه گاه حکومت سرانش فاقد روحیه فداکاری و فاقد انسجام برای حفظ سلطنت یا انجام کودتا بود و این ضعف را امریکایی ها هم تشخیص داده بود و بالاخره در شرایطی که پیام انقلاب روح و روان پرسنل سرباز و درجه داران و افسران ارتش را به خود جذب کرده بود، امام و هواداران او با پختگی کامل از درگیری نیروهای انقلاب با ارتش جلوگیری کردند و ارتش بدون جنگ و خونریزی بی طرفی خود را به مردم و انقلاب اعلام کرد. بدین ترتیب مردمی ترین و در عین حال مسالمت آمیز ترین انقلاب در ربع آخر قرن بیستم در یکی از کشورهای جهان سوم با محتوای مذهبی به پیروزی رسید.

حمیدرضا جلائی پور
پی نوشت ها؛
۱- برای آشنایی با یک نمونه نظریه پردازی تاریخی درباره انقلاب به نظریه کریجی مراجعه کنید. او حداقل گذر از شش مرحله را از سال های پیش از وقوع انقلاب در شش انقلاب پیروز نشان داده است (راش؛ ۲۴۴-۲۴۲).
۲- برای آگاهی از بحث های تفصیلی درباره انواع تبیین انقلاب مراجعه به نظرات گلدستون سودمند است (گلدستون، ۲۰۰۳).
۳- هدف از تفکیک تبیین انقلاب به سه تبیین «علٌی»، «چگونگی» و «پیامدی» پیشبرد منظم تر بحث در کنکاش درباره انقلاب است. به بیان دیگر این طور نیست که انواع سه گانه تبیین، سه جزیره جدا از هم باشند و با یکدیگر مربوط نباشند. به عنوان نمونه همچنان که در همین مقاله خواهید دید وقتی چگونگی شکل گیری (یا شرایط و علل کوتاه مدت) انقلاب اسلامی توضیح داده می شود ممکن است این سوال مطرح شود که چرا چنین موقعیت مناسبی برای بسیج انقلابی توده های مردم در سال های پیش از انقلاب فراهم نشد. برای پاسخ به این سوال، به تبیین های علٌی (یا شرایط و علل بلندمدت) احتیاج داریم. یا وقتی درباره یکی از پیامدهای همه انقلاب ها، که استقرار یک حکومت مقتدرتر و عظیم تر از حکومت سابق است، بحث می شود، فهم بهتر این پدیده پساانقلابی به آگاهی از تبیین های «علٌی» و «چگونگی» نیاز دارد.
۴- البته درباره نظریه بسیج منابع حداقل سه قرائت مسلط وجود دارد. برای آگاهی از آنها به کتاب جامعه شناسی جنبش های اجتماعی نگاه کنید (جلایی پور؛ ۶۶-۴۸).
۵- روش مطالعه در این مقاله استفاده از منابع کتابخانه یی، مشاهده و مصاحبه های مستقیم نگارنده است. همین جا نیز تاکید کنم که در تقسیم بندی زمانی این مقاله از مطالعه احمد اشرف، درباره وقایع انقلاب اسلامی الهام گرفته ام.
۶- نگاه کنید به مصاحبه بی بی سی با داریوش همایون، وزیر کابینه حکومت پهلوی، در دوم فوریه ۱۹۹۰ (باقی؛ ۱۳۷۲).
۷- به یک معنا می توان گفت در این دوران موج جدید و متنوعی از نواندیشی دینی با گرایشات سیاسی- انقلابی، پس از آرام گرفتن امواج قبلی نواندیشی، به راه افتاده بود. موج های قبلی در حول و حوش مجالس آموزشی و دینی آیت الله طالقانی در مسجد هدایت، مهندس بازرگان در جامعه مهندسین در مسجدالجواد بود. جریان نواندیشی دینی در حسینیه ارشاد از ۱۳۴۶ به تدریج رونق گرفت و با سخنرانی های پی درپی دکتر شریعتی تا سال ۱۳۵۰ به اوج خود رسید. در مراکز مذکور دانشگاهیان مسلمان و روحانیان نوگرا شرکت می کردند و مارکسیسم و مدرنیسم وابسته پهلوی و اسلام سنتی را نقد می کردند.
۸- مجید شریف وافقی به دست افراد مارکسیست شده سازمان مجاهدین به طرز فجیعی به قتل رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانشگاه آریامهر که از دانشگاه های معتبر و فنی ایران بود به نام ایشان، که دانشجوی این دانشگاه بود، نامگذاری شد. این نامگذاری که درست در روزهای آغازین پیروزی انقلاب صورت گرفت، اهمیت و ارزش شهید شریف وافقی را در میان دانشجویان مذهبی و انقلابی نشان می دهد. همچنین این نامگذاری، میزان نفرت دانشجویان مذهبی از سازمان مجاهدین را، که در مواضع ایدئولوژیک به اسلام پشت کرده بود، نشان می داد.
۹- ازشصت مصاحبه یی که نگارنده با دانشجویان اسلامی و سیاسی آن دوره انجام داده است پنجاه نفر آنها از انحراف اعضای سازمان مجاهدین به شدت ناراحت و عصبانی بودند. دانشجویان مصاحبه شونده در همین دوران در مجالسی که روحانیون مبارز در آن سخنرانی می کردند، خصوصاً در مجالس سخنرانی آیت الله مطهری، شرکت می کردند.
۱- مصاحبه بی بی سی با سنجابی، رهبر جبهه ملی، نهم مارس، ۱۹۹۰ (باقی).
۲- در ماه های آخر انقلاب، امام خمینی بیش از نود سخنرانی، پیام و مصاحبه انجام داده است. در این مصاحبه ها و پیام ها هیچگاه امام سخن تندی (بر خلاف هواداران انقلابی سازمان های چریکی مثل مجاهدین خلق و سازمان چریک های فدایی خلق) علیه ارتش به کار نبرد. (صحیفه نور، جلد دوم؛ ۲۹۷-۶۱۰، جلد سوم، ۲۲۴-۱)

منبع : روزنامه اعتماد