نقش ارتش در انقلاب ۱۳۵۷

در پی سرعت گرفتن حركت انقلابی مردم در سال ۵۶ و افزایش ناآرامی ها در سال ،۵۷ شاه برای بازگرداندن آرامش به كشور مجبور به استفاده از ارتش شد. شاه به دلیل آگاه نبودن از عمق نارضایتی مردم، براین نارضایتی ها دامن زد و حركت مردم را به استهزا گرفت. به طوری كه در مصاحبه مطبوعاتی روز ۲۳ اردیبهشت ۱۳۵۷ در مورد اوضاع بحرانی ایران گفت: این شورش ها به عقاید بچگانه، احمقانه، عجیب و غیرقابل درك مربوط می شوند.
با افزایش ناآرامی ها، دولت شریف امامی با پیشنهاد ساواك و اداره دوم ستاد ارتش، در روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در تهران و ۱۱ شهر بزرگ دیگر حكومت نظامی برقرار كرد. بدین ترتیب شهربانی و ژاندارمری با فرماندهی فرمانداران نظامی كه خود زیر نظر وزارت جنگ بود قرار گرفت، در نخستین روز حكومت نظامی ۱۷ شهریور، فاجعه میدان ژاله رخ داد و سبب نفرت و انزجار مردم از نیروهای مسلح شد.
در آبان ماه ،۱۳۵۷ اعتصاب ها و شورش ها به صورت گسترده ای آغاز شد، برای رفع این مشكل سه راه حل ممكن به نظر می رسید.
۱) تشكیل حكومت از سوی مخالفان و توافق با گروه های مخالف برای اصلاح سیستم
۲) راه حل نظامی و برخورد خشونت آمیز با مردم یا انجام كودتا
۳) وقوع ناگهانی انقلاب با تبعات پیش بینی نشده
دولت برای آرام كردن اوضاع دست به عزل و نصب های جدیدی زد تا شاید بتواند تمام مشكلات را متوجه چند نفر كند و اساس و كلیت دولت را مبرا جلوه دهد.
به همین منظور دولت عده ای از سران نظامی بازنشسته و غیربازنشسته را محاكمه كرد یا مجبور به استعفا كرد. از جمله ارتشبد نصیری و سرلشگر مزین در بین نظامیان عالی رتبه استعفا كردند و پرونده ای مبنی بر فساد مالی ارتشبد نصیری و وزیر دارایی دولت شریف امامی مطرح شد. همچنین پرونده هایی بر ضد ارتشبد نصیری به اتهام زندانی كردن غیرقانونی و دادن دستور شكنجه به دادرسی فرستاده شد.
پس از اعتصاب كارگران و كارمندان پالایشگاه نفت آبادان، نیروهای مسلح در این پالایشگاه مستقر شدند، حتی در برخی قسمت ها مشغول به كار شدند. در پی اعتصاب كارمندان وزارت دارایی، ارتش در این نهاد نیز مستقر شد.
در ۱۴ آبان در گفت وگویی فضل الله قاضی، وزیر علوم و آموزش عالی به روزنامه كیهان گفت نیروهای نظامی نباید در اجتماع و تظاهرات دانشجویان وارد شوند و این عمل را خلاف سیاست های دولت در زمینه حفظ حرمت دانشگاه ها عنوان كرد.
● تشكیل دولت نظامی
وابستگی شاه به نیروهای مسلح برای حفظ تاج و تخت سلطنتی وی در ۱۵ آبان ‎/ ۶ نوامبر كه نظامیان ارشد خود را برای اداره یك دولت نظامی جدید به صحنه آورد، آشكارتر شد. در این روز به دنبال استعفای شریف امامی، ارتشبد ازهاری (رئیس ستاد ارتش) به فرمان شاه مأمور تشكیل دولت شد. ۷ نفر از اعضای كابینه ازهاری نظامی و ۳ نفر باقیمانده، غیرنظامی بودند. این نظامیان مانند نخست وزیر خود دارای تجربه سیاسی نبودند و ضمن قبول مسئولیت وزارت در كابینه مقام و منصب نظامی خود را نیز در اختیار داشتند. در كمتر از ۲ ماه، در برابر اوج گیری قیام مردم، این دولت مجبور به استعفا شد. البته، كشور تا دوماه دیگر كه رژیم سلطنتی سقوط كرد، در حكومت نظامی قرار داشت.
در اواخر آبان و هفته اول آذر ۵۷ در تهران، شیراز، اصفهان و بسیاری از شهرها تظاهراتی بر ضد دولت نظامی به وقوع پیوست كه باعث كشته و مجروح شدن مردم شد. دولت نظامی برای برخورد با اعتصاب ها و تظاهرات ضددولتی ناگزیر از انتشار روزنامه های اصلی كشور جلوگیری كرد. تنها وسیله ارتباط جمعی تعطیل نشده صداوسیما بود كه زیر نظارت مستقیم ارتش فعالیت می كرد.
● ورود بختیار به صحنه سیاسی ایران
در روز ۱۰ دی ۱۳۵۷ ‎/ ۳۱ دسامبر ۱۹۷۸ اعلام شد شاهپور بختیار به مقام نخست وزیری تعیین شده است و شاه برای تعطیلات و معالجه به خارج از كشور خواهد رفت.
برخی از فرماندهان نظامی تندرو به جناح اردشیر زاهدی ملحق شدند و با جدیت كوشیدند تا شاه را از خروج از ایران منصرف كنند. در این هنگام برخی از امیران ارتش برای حفظ امنیت فردی و خانوادگی خود با سرعت خانواده و دارایی های خود را از كشور خارج كردند.تیمسار اویسی فرمانده نیروی زمینی و فرماندار نظامی تهران در روز ۱۴ دی به آمریكا سفر كرد. تیمسار نجیمی به عنوان جانشین او و تیمسار قره باغی هم به ریاست ستاد مشترك نیروهای مسلح منصوب شد.
نام ارتشبد اویسی و ۷۷ نفر دیگر در لیست افرادی كه از كشور به طور غیرقانونی ارز خارج كرده بود از سوی دادستانی تهران ممنوع خروج شدند ولی با این وجود ارتشبد اویسی از كشور خارج شد و در پی آن در ۱۸ دی ماه خبر خروج ارتشبد غلامرضا ازهاری نخست وزیر پیشین، به منظور معالجه منتشر شد.
درباره فعالیت های ضدانقلاب این اشخاص گزارش هایی ارائه شد. بدین ترتیب افسران عالی رتبه وسرسخت ارتش شاهنشاهی یكی پس از دیگری فرار كردند.
در پی تصویب بختیار و كابینه وی در روز ۲۶ دی از سوی مجلس شورای ملی، شاه با همسرش تهران را به مقصد مصر ترك كرد. پس از فرار شاه، فرماندهان نظامی به ظاهر پشت سر بختیار موضع گرفتند. با این حال بختیار همواره از وقوع كودتای نظامی بر ضد خود بیمناك بود و اگرچه به وی اطمینان داده شد بود كه هایزر (ژنرال آمریكایی كه به تهران اعزام شده بود تا فرماندهان ارشد ارتش را متقاعد كند كه به جای شاه، به بختیار وفادار باشند) از راهبران ارشد نظامی قول گرفته است كه علیه بختیار كودتا نكنند.
تقریباً بلافاصله پس از عزیمت شاه برخی از واحدهای نظامی در چندین شهر به غارت پرداختند و به تظاهركنندگان تیراندازی كردند و برخی دیگر از آنها به جرگه انقلابیون ملحق شدند. هزاران سرباز گریختند و به خانه هایشان رفتند. افسران ارشد باقی مانده در كشور از اطاعت دستور یكدیگر و یا فرمانبرداری از غیر نظامیان سر باز زدند و به منظور آمادگی برای تحولات اجتماعی شروع به برقراری ارتباط هایی با گروه های اسلامی و انقلابی كردند. بنابراین تنها گروهی كه می توانست شاه را بر صدر قدرت نگه دارد به علت رفتارهای شخص شاه از دور خارج شد. به این ترتیب سران ارتش به سه دسته تقسیم شدند:
۱) كسانی كه برای بازگشت شاه فعالیت می كردند
۲) كسانی كه به حمایت از بختیار برخاستند
۳) كسانی كه با رهبران انقلابیون به مذاكره مشغول شدند
● سیاست نرمش انقلابیون در برابر نظامیان
در پی فرمان امام خمینی مبنی بر برخورد مهرآمیز با نظامیان و بخصوص سربازان مردم تهران و شهرهای دیگر در تظاهرات با انداختن صدها شاخه گل به سر و روی سربازان در طول مسیر راهپیمایی، از آنها خواستند به توده مردم بپیوندند.
به گزارش روزنامه های داخلی، مردم عكس هایی از حضرت آیت الله العظمی خمینی (ره) را بر كامیون ها و زره پوش های ارتش چسبانده بودند و هنگامی كه تظاهركنندگان از كنار آنان می گذشتند گاهی سربازان را بر روی دوش می گرفتند و مسافتی را با خود می بردند. برخی از سربازان عكس های آیت الله خمینی (ره) را به تظاهركنندگان نشان می دادند و به مردم دست تكان می دادند.
در پی این سیاست انقلابیون روند گرایش نظامیان رده پائین به جنبش انقلابی افزایش پیدا كرده، حتی در مواردی سربازان، درجه داران و افسران جزء اقدام به حذف فیزیكی مأموران شهربانی و یا فرماندهان نظامی كردند.
● مسأله بازگشت امام خمینی (ره) و كودتای احتمالی
بختیار در اول بهمن ۵۷ هنوز به نخست وزیری خود امیدوار بود، در پاسخ به این پرسش خبرنگار رادیو و تلویزیون ملی ایران كه «در صورتی كه حضرت آیت الله خمینی (ره) به تهران بیایند و تشكیل یك دولت بدهند، وضع شما به عنوان نخست وزیر ایران چگونه خواهد بود؟» بختیار پاسخ داد:«همان طور كه گفتید من نخست وزیر هستم و وظیفه ای جز ادامه نخست وزیری نخواهم داشت.» در روز دوشنبه ۲ بهمن ، هایزر به واشنگتن گزارش كرد ورود امام خمینی (ره) تهدید بالقوه ای برای سقوط رژیم پهلوی و دولت بختیار است و همچنین توانایی سران ارتش را برای اداره امور كشور پس از انجام كودتای موفقیت آمیز بدبینانه ارزیابی كرد.
در روز سه شنبه ۳ بهمن ماه ۱۳۵۷ ارتشبد قره باغی رئیس ستاد ارتش درمراسم فارغ التحصیلی ستاد مشترك دانشگاه پدافند ملی، بر دخالت نكردن ارتش در سیاست تأكید كرد.
در روز ۴ بهمن ۱۳۵۷ چندهزار ایرانی شامل افسران، همافران و درجه داران نیروی هوایی و اعضای خانواده های آنها برای نشان دادن حمایت خود از امام خمینی(ره) به منزل آیت الله طالقانی رفتند و شعار «ما پرسنل هوایی هستیم ـ مامنتظر خمینی هستیم» سر دادند.
در روز ۵ بهمن بیش از ۱۰۰۰نفر از كاركنان بانك ملی ایران هنگامی كه تصمیم داشتند قطعنامه استقبال خود را از حضرت آیت الله خمینی (ره) صادر كنند به وسیله نیروهای ارتش در محاصره قرار گرفتند. همچنین هایزر از دستگیری عده ای از افسران نیروی هوایی و همافران به علت حمایت از آیت الله خمینی (ره) خبر داد.
در روز ۷ بهمن در سالروز رحلت پیغمبر اكرم(ص) و حضرت امام حسن مجتبی(ع) حدود یك میلیون نفر از مردم در خیابان ها راهپیمایی كردند. دراین راهپیمایی مأموران فرمانداران نظامی و مأموران انتظامی وارد عمل نشدند.در روز ۸ بهمن ، امام خمینی (ره) در مصاحبه ای مطبوعاتی در نوفل لوشاتو بر غیرقانونی بودن دولت بختیار تأكید و قاطعانه اعلام كرد، هرچه زودتر به ایران باز می گردد و از كودتای نظامی ترسی ندارد. ایشان در پاسخ به پرسش مربوط به ملاقات خود با بختیار اظهار كرد: من كراراً گفته ام كه اصولاً شاه سابق قانونی نبود، مجلسین قانونی نیست، بختیار قانونی نیست، من كسی را كه قانونی نیست نخواهم پذیرفت.
در روز ۹ بهمن ۱۳۵۷ حضرت آیت الله خمینی (ره) در پیامی خطاب به نظامیان بیان داشتند:
من از طبقه شریف ارتش كه دستشان به خون جوانان آلوده نشده است می خواهم كه ننگ اطاعت از جنایتكاران را تحمل نكنند و با قاطعیت آنان را از مقابله با ملت بازدارند. ملت از خود شماست، برای منافع اجانب برادركشی نكنید و با پشتیبانی از اسلام و ملت نام خود را در تاریخ ایران جاودانه كنید.
‌● رابطه ارتش و مردم پس از ورود امام خمینی (ره) به ایران
سرانجام در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ رهبر انقلاب اسلامی ایران پس از ۱۴ سال تبعید با هواپیمای ایرفرانس اجاره ای وارد تهران شد.هواپیمای حامل امام(ره) پس از چندبار مانور بر روی فرودگاه مهرآباد و بازدید اوضاع فرودگاه در ساعت ۳۰:۹ به زمین نشست. درساعت ۳۵:۹ آیت الله خمینی (ره) در حالی كه توسط مهمانداران ایرفرانس همراهی می شد، در بالای پلكان هواپیما دیده شد. و طنین الله اكبر تمام محوطه فرودگاه را پر كرد.
نیروهای مسلح مستقر درساختمان های تلویزیون، صبح ۱۲ بهمن از ادامه پخش مستقیم برنامه ورود امام خمینی (ره) به كشور، به بهانه پخش نشدن سرود شاهنشاهی و تصویر شاه در ابتدای برنامه جلوگیری كردند. گروهی از كاركنان اعتصابی این نهاد بلافاصله پس از قطع پخش، با روزنامه كیهان تماس گرفتند و گفتند:«ما درابتدای برنامه آرم برنامه را به این شكل پخش كردیم كه به دست دو شیر: دو گل به جای دو سر نیزه دادیم و به جای سرود شاهنشاهی سرود ملی ایران یعنی «ای ایران، ای مرز پرگهر» را پخش كردیم. نظامیان پس از ورود، به این عمل اعتراض كردند و ما را از استودیو بیرون راندند. آنها گفتند شاه از ایران خارج شده است ولی استعفا نداده است و بایدبه عنوان پادشاه قانونی كشور در اول برنامه پخش شود. شورای مؤسس رادیو و تلویزیون پس از قطع پخش برنامه به واحد سیار تلویزیون دستور داد كه مراسم تاریخی را دقیقاً ضبط كنند ولی فیلم آن را به تلویزیون نیاورند، زیرا امكان توقیف و از بین رفتن آنها وجود دارد.
● استراتژی انقلابیون
استراتژی انقلابیون در قبال نظامیان با تحلیل سخنان امام خمینی در بهشت زهرا در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ آشكار می شود. ایشان خطاب به ارتش چنین نصیحت كرد:
«و این جا باید یك نصیحت به ارتش بكنم و یك تشكر از اركان ارتش، یك قشرهایی از ارتش، اما نصیحتی كه می كنم این است كه ما می خواهیم كه شما مستقل باشید. آقای ارتشبد شما نمی خواهید؟
شما نمی خواهید مستقل باشید؟ آقای سرلشكر شما نمی خواهید؟ شما نمی خواهید مستقل باشید؟ شما می خواهید نوكر باشید؟ من به شما نصیحت می كنم كه بیایید در آغوش ملت، همان كه ملت می گوید بگویید ما باید مستقل باشیم. ملت می گوید ارتش باید مستقل باشد. ارتش نباید زیر فرمان مستشارهای آمریكا و اجنبی باشد... و اما تشكر می كنم از این قشرهایی كه متصل شدند به ملت، اینها آبروی خودشان را، آبروی كشورشان را، آبروی ملتشان را اینها حفظ كردند.
این درجه دارها، سربازها ، افسرهای نیروهای هوایی، اینها همه مورد تشكر و تمجید ما هستند. به اینهایی كه متصل نشدند می گوییم كه متصل بشوند به اینها، اسلام بهتر از كفر است، ملت برای شما بهتر از اجنبی است. ما برای شما می گوییم این مطلب را، شما برای خودتان این كار را بكنید. رها بكنید، این را خیال نكنید كه اگر رها كردید ما می آییم و شما را به دار می زنیم، این چیزهایی است كه شماها یا كسان دیگر درست كرده اند.»
از سخنان امام می توان این گونه به راحتی فهمید كه سیاست انقلابیون، سیاست عفو عمومی است و جنایت های عده ای خاص را به پای تمام ارتشیان نمی نویسند و خواستار روحیه ملی و وطن پرستی به جای شاه پرستی و اجنبی پرستی بودند. درباره برخورد ارتش با گروه های انقلابی، می توان گفت یك سردرگمی در رفتار ارتش وجود داشت، به طوری كه حتی امام هم برای اعلام تشكیل دولت خود منتظر رفتار ارتش ماند و همواره بیم این كه یك حركت انفعالی در ارتش رخ دهد وجود داشت.
● پیام امام به ارتش
هزاران هزار ایرانی تا محل اقامت امام خمینی (ره) راهپیمایی و فریاد زدند :«ما همه سرباز توییم ای امام» و امام خمینی در پیام خود به مردم اظهار داشت:«از ارتش می خواهم هرچه زودتر به ما متصل شود».
● اعلامیه بی طرفی ارتش
شورای عالی ارتش در ساعت ۱۰‎/۲۰ روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ در جلسه خود به اتفاق آرا تصمیم گرفت تا بی طرفی خود را در درگیری های سیاسی اعلام كند. در این روز، به تمام واحدهای نظامی دستور داده شد به پادگان های خود برگردند.

روابط عمومی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران

منبع : روزنامه ایران