یک دهه رنج در کاری بزرگ

سخن گفتن درباره شخصیت علمی و اخلاقی دوست دیرین عزیز از دست رفته‌ام، استاد رضا سیدحسینی، چیزی از مقوله توضیح واضحات و تکرار مکررات است. همه کسانی که او را از نزدیک می‌شناخته‌اند از صداقت و پاکدلی، بی‌غرضی و عمق دانش او آگاهند. محضرش دلچسب و شیرین بود. حرف‌هایش چون از روی کمال صداقت و بی‌ریایی بود، بر دل می‌نشست. برای همین بود که همه او را دوست می‌داشتند. بسیاری این صفات او را در مقالاتی ستوده‌اند آنها هم که ترجمه‌ها و مقالات و کتاب‌های او را خوانده‌اند به دقت نظر و صلاحیت علمی و صراحت بی‌شائبه او در قضاوت و همچنین به وسعت اطلاعات او در زمینه شاهکارهای ادبی جهان و به خصوص شعر و ادب فارسی و بالاخص شعر معاصر و ادبیات داستانی معترف‌اند.
شعرشناس بود ذوقش چنان پرورده بود که اندک سکته در وزن شعر را نیک در می‌یافت. اما سیدحسینی در سال‌های اخیر یک دهه از عمر گرانمایه‌اش را در کار بزرگ وسیع و دقیقی صرف کرد که کمتر کسی بر اهمیت و عظمت آن واقف است و کمتر درباره آن سخن گفته شده است، بنابراین در اینجا سخن گفتن از این بخش از فعالیت علمی او را دیگر تکرار مکررات نمی‌دانم، چون به راستی این کار آن قدر عظیم است و در عین حال آن قدر ناشناخته است که به نظر من هر چه درباره آن گفته شود کم و نامکرر است. این کار عظیم سرپرستی توام با رنج و سختی فرهنگ آثار است که سیدحسینی سال‌ها خستگی ناپذیر بار آن را بر دوش گرفت و آن را به پایان برد. فرهنگ آثار نوعی دانشنامه است، با این تفاوت که دانشنامه معمولا حاوی اطلاعات جامعی درباره همه شاخه‌های دانش بشری است، ولی فرهنگ آثار فقط شامل مقالاتی در معرفی اهم آثار ذوقی و علمی بشر است. به همین سبب است که در متن فرانسوی آن عنوان dictionnaire (معادل «فرهنگ» فارسی) به آن داده‌اند، چه این کلمه در زبان فرانسه، علاوه بر فرهنگ، به معنی مجموعه‌ای از کلمات مرتب به ترتیب الفبایی، همراه با تعریف آنها، به معنی مجموعه‌ای از مقالات درباره یک شاخه معین از علوم یا یک موضوع خاص هم هست، مانند فرهنگ فلسفی، فرهنگ فیلسوفان، فرهنگ تاریخی، فرهنگ جغرافیایی، فرهنگ اعلام و جز اینها، چنین فرهنگی، حتی ترجمه آن در کمتر کشوری وجود دارد. تدوین این گونه دانشنامه‌ها و فرهنگ‌ها ناشی از نیاز جوامع فرهنگی ما به دانستن است. زیرا در زمان ما شمار کتاب‌ها و حتی کتاب‌های خواندنی به قدری زیاد است که به قول آندره موروا (در مقدمه همین فرهنگ) «خواندن آنها نه تنها ناممکن شده است، بلکه کوشیدن در این راه در حکم دیوانگی است.» به این ترتیب، فرهنگ آثار خواننده مشتاق دانستن را با خلاصه مهم‌ترین کتاب‌ها و مولفان آنها آشنا می‌کند و به او امکان می‌دهد که در میان آنها، اگر کتابی برایش جالب توجه بود، به اصل آن مراجعه کند و همه آن را بخواند. در حقیقت، فرهنگ آثار همه مهم‌ترین کتاب‌های جهان را، از آغاز تا زمان تالیف این فرهنگ، یکجا پیش روی او می‌گذارد تا هر کدام را که بخواهد برای خواندن اختیار کند. ولی این تنها فایده آن نیست. فرهنگ آثار بهترین وسیله برای مترجمان در ترجمه کتاب‌ها برای ناشران در چاپ و نشر آنها نیز هست. این فواید را به سعی و رنج سالیان شادروان سیدحسینی مدیونیم که همه عمر را در فراهم آوردن این مجموعه صرف کرد و انصافا به خوبی از عهده برآمد. این مهم جز به دست او به سامان نمی‌رسید. در حقیقت بخت با فرهنگ آثار یار بود که چنین شخصیتی، با امتیازات فراوان علمی، عهده‌دار سرپرستی آن شد. چه، اولا ترجمه این کتاب از زبان فرانسه صورت گرفته است و سیدحسینی در میان فرانسه‌دانان معدود از سرآمدان بود و خود مترجم پیشکسوت و توانایی بود که بعضی از شاهکارهای ادبی جهان را از فرانسه به فارسی ترجمه کرده است و با فرانسه‌دانان آشنایی داشته و می‌توانسته است همکاری آنان را در ترجمه مقالات جلب کند. ثانیا اگر در نظر آوریم که بیشتر مقالات فرهنگ آثار یا بسیاری از آنها در زمینه ادبیات داستانی است و سیدحسینی در شناخت ادبیات داستانی کم‌نظیر بود، آنگاه درمی‌یابیم که او یگانه کسی بوده است که صلاحیت هدایت این مجموعه را داشته است.
نکته دیگری که باز سیدحسینی را از این بابت ممتاز و یگانه می‌کرد علاقه و پشتکار و صبوری و استقامت او بود. اگر علاقه و پشتکار نباشد، کار سال‌ها به طول می‌انجامد و سرانجام هم خوب به پایان نمی‌رسد و اگر صبوری و استقامت نباشد، آن هم در شرایطی که موجبات دلسردی و نومیدی فراوان است، کار در میانه راه رها می‌شود. هنگامی که فرهنگ آثار در دست تهیه بود، بارها مدیریت انتشارات سروش تغییر کرد و هر مدیری پسند خاص خود داشت، و اگر سرپرستی سیدحسینی و دلبستگی و استقامت او نبود، چه بسا که مدیر جدید در برخورد اول این کار را وقت‌گیر و پرهزینه می‌دید و تصمیم به توقف آن می‌گرفت، ولی خوشبختانه چنین نشد و مدیران همه به بزرگی و اهمیت کار پی بردند و مشتاقانه با ادامه آن موافقت کردند. سعی دیگری که استاد سیدحسینی در سرپرستی فرهنگ آثار به کاربرد به روز کردن آن بود. چاپ نخستین متن اصلی آن، چون سال‌ها پیش تدوین و انتشار یافته بود، طبیعتا فاقد معرفی بسیاری از کتاب‌های بعد از آن تاریخ بوده خوشبختانه در اثنای کار، چاپ جدیدی از متن اصلی آن با مقالاتی در معرفی «کتاب‌های تازه» منتشر شد.
سیدحسینی با استفاده از این چاپ و همچنین با استفاده از فرهنگ ادبی کیندلرز Kindlers آلمانی، کمبودها را جبران کرد، به طوری که می‌توان گفت ترجمه فارسی فرهنگ آثار تاکنون به روزترین فرهنگ در این زمینه است. فرهنگ آثار ۶ جلدی، با معرفی نزدیک به ۲۰ هزار کتاب که اکنون در دسترس ماست در میان آثار ترجمه شده به فارسی دستاوردی است مهم و موفق و بسیار مفید، و به راستی کاری است کارستان و اگر بخواهیم تکیه‌ کلام خود سیدحسینی را به کار ببریم، به راستی «معرکه» است. تاکنون کمتر کتابی به این حجم و به این اهمیت و با این دقت به فارسی ترجمه شده است. این تنها گوشه‌ای از فعالیت‌های علمی سیدحسینی است. او در همه مسائل ادبی روز به خصوص در زمینه نقد ادبی صاحب‌نظر بود. سیدحسینی عمری توام با عزت و افتخار و سرشار از توفیقات علمی و ادبی داشت. اکنون دیگر در میان ما نیست. جایش در میان دوستانش و به خصوص در جمع دوستان و همکارانش در شورای عالی ویرایش صداوسیما، خالی است، و خاطره سخن گفتن‌های شیرینش در دل ما و آثار علمی گرانبهایش پیش روی ماست. یادش گرامی و روانش شاد باد.

منبع : روزنامه اعتماد ملی