هیتلر ؛ دیکتاتور کتابخوان

آدولف هیتلر یکی از منفورترین چهره‌های تاریخ معاصر است. این مساله البته یکی از بدیهیترین حرف‌هایی است که می‌شود زد. در این میان غبارروبی از چهره این شخصیت تاریخی ــ و البته منفورــ همواره مورد توجه تاریخ نگاران بوده است.
بتازگی تحقیقات تازه درباره زندگی هیتلر نشان می‌دهد او براستی یک کتابخوان تمام عیار بوده است. حالا این پرسش مطرح است که چگونه می‌توان جهانی را به آتش کشید و میلیون‌ها نفر را به کام مرگ فرستاد و در عین حال آثار بزرگان فلسفه و اندیشه و ادبیات را با عطشی بی پایان خواند و چیزی فرانگرفت؟
این مطلب ترجمه‌ای است از مقاله جدید روزنامه دی ولت آلمان که به همین موضوع پرداخته است:
اشتیاق آدولف هیتلر، دیکتاتور سابق آلمان به کتاب خواندن مثال زدنی بوده است، چنان‌که می‌گویند‌ عطش وی به مطالعه به حدی بود که طی جنگ جهانی اول ترجیح می‌داد با چند مارک حقوق خود به عنوان یک سرباز به جای خرید سیگار و یا پرداختن به دیگر تفریحات ، کتاب بخرد.
وی بیشتر اوقات در سنگر می‌نشست و برای مثال رساله یک منتقد معماری را که از خود باختگی فرهنگی برلین ــ‌ به خاطر ساختمان‌های غیر آلمانی ــ‌ شکایت کرده بود، مطالعه می‌کرد. اما این‌که این منتقد معماری اهل آلمان یک یهودی بوده است؛ هیتلر یا نمی‌دانست و یا از این موضوع هرگز احساس ناراحتی نمی‌کرد.
ولـع خـوانـدن در هـیـتـلـر رونـد مـنـحـصـر بـه فرد و روشمندانه‌ای داشت ؛ به این ترتیب که او کتاب‌هایش را موشکافانه و در کمال دقت مورد مطالعه قرار می‌داد؛ این کار بیشتر تا نیمه‌های شب و بعضی وقت‌ها حتی تا ساعات اولیه صبح نیز به طول می‌انجامید، وی این سبک زندگی نامتعارف را حتی در سال‌های طولانی حاکمیت خود به عنوان دیکتاتور رایش آلمان نیز همچنان ادامه می‌داد.
البته مشکل هیتلر همانند موضوع کتاب پرفروش «کتابخوان» اثر برنارد اشلینگ نویسنده آلمانی متولد ۱۹۴۴ بی سوادی نبود که دیگران مجبور باشند برایش کتاب بخوانند و او گوش کند. یک بار هیتلر در خانه خود واقع در برشتسگادن در حالی‌که عینک مطالعه‌اش را به چشم زده و چای می‌نوشید مشغول مطالعه کتاب بود که همسرش اوا براون وارد اتاق شد. هیتلر او را با ناسزا‌های بسیار رکیکی از اتاق بیرون کرد.
اوا در حالی‌که بشدت برافروخته شده بود، از پله‌های جلوی اتاق هیتلر سکندری خورده و به پایین سقوط کرد. در صبح شبهایی که هیتلر تا دیروقت کتاب می‌خواند حوصله اطرافیان وی تا حد مرگ به سرمی رفت چرا که هیتلرعادت داشت همیشه کتاب جدیدی را که تازه به پایان رسانده بود، مو به مو تعریف کند.
هـیتلرعلاقه خاصی به کتاب‌های مرجع داشت. یک‌بار بین او و چند نفر از دوستانش درباره شخصیت ناپلئون جر و بحثی درگرفت. هیتلرکه پاسخ دقیق را می‌دانست، بلافاصله به اتاق کناری رفت و با یک دایره المعارف بزرگ بازگشت.
‌● کتابداری با صلیب شکسته بر بازو
آدولـف هیتلـر تنهـا یـک کتـابخوان نبود بلکه‌ یک مجموعه‌دار بزرگ کتاب نیزبه شمارمی رفت.
یــانــت فــلامــر نــویـسـنــده و روزنـامـه‌نگـارآمـریکـایـی(۱۹۸۷ـ‌ ۱۸۹۲) درسال ۱۹۳۵ در نشریه نیویورکر چنین نوشت: این دیکتاتور کتابخانه‌ای مشتمل بر۶ هزارجلد کتاب داشت که چند سال بعد موجودی آن به ۱۶ هزار و ۳۰۰ جلد افزایش یافت.
کتابخانه شخصی این دیکتاتور در مقر حکومتی وی در شهرهای مختلف نظیر مونیخ، برلین و برشتسگادن تقسیم شده بود. امروزه تنها ۱۲۰۰ جلد کتاب از این مجموعه باقی مانده است. در میان این کتابها آثاری از کارل می (نویسنده آلمانی ۱۹۱۲ـ‌ ۱۸۴۲)، ویلهلم بوش (شاعر و نقاش آلمانی ۱۹۰۸ـ‌ ۱۸۳۲) و کارل مارکس فیلسوف و روزنامه نگار آلمانی (۱۸۸۳ـ‌ ۱۸۱۸) نیز دیده می‌شود. کتاب‌های باقیمانده هیتلر هم اکنون در قفسه‌های ساده و فولادی کتابخانه مجلس در شهر واشنگتن آمریکا قرار دارند.
تیموتی ریباک مورخ متولد ۱۹۵۴ بتازگی تحقیقات گسترده‌ای را درباره کتاب‌های هیتلر در این کتابخانه انجام داده است. وی پس ازجستجوی دقیق درحاشیه‌ها و یادداشت‌های نوشته شده توسط خود هیتلر در صفحات این کتاب‌ها در نهایت نتیجه بررسی‌های خود را در قالب «شرح حال کتابخوانی هیتلر» و با عنوان «کتابخانه شخصی هیتلر؛ کتاب‌هایی که زندگی او را شکل دادند» به رشته تحریر درآورد.
اما هر کس جرات سقوط به جهنم را دارد ـ‌ به قول دانته ــ‌ نیازمند یک راهنمای سفر به عبارت بهتر نیازمند یک کتاب راهنماست. راهنمای سفر تیموتی مورخ نیز هنگام سقوط به جهنم والتر بنیامین (۱۸۹۲) نام دارد که خود از قربانیان هیتلریسم است و در سال ۱۹۴۰ خودکشی کرد. اشتیاق به مطالعه در این نویسنده و روشنفکر آلمانی ــ یهودی نیز دست کمی از هیتلر نداشت.
والتر بنیامین معتقد بود یک کتابخانه شخصی به منزله کلید روح صاحب آن است. به عقیده وی از طریق کتاب‌هایی که یک نفر در طول زندگیش دور خود جمع می‌کند می‌توان در نهایت خود او را نیز به اصطلاح مطالعه کرد. البته همان‌گونه که جغد مینروا (خدای روم) به گفته هگل پرواز خود را به هنگام غروب آغاز می‌کند و همان‌گونه که درباره ذهنیات زمانی یک دوره ادبی تازه وقتی می‌توان قضاوت کرد که آن دوره به طور قطعی به پایان رسیده باشد، لذا در مورد یک کتابخانه نیز زمانی می‌توان به کنه روح صاحب آن پی برد که مدت زیادی از مرگ او گذشته باشد.
البته در خصوص هیتلر این زمان کمی طولانی‌تر هم شده است. بنابر این باید دید کتاب‌های هیتلر درباره او چه می‌گویند؟ آیا هیتلر ازآن کتابخوان‌هایی بوده که خود هیچ ایده‌ای در سر نداشته و تمامی نظریاتش برگرفته از ایده‌های دیگران در این کتاب‌ها است؟ آیا او هر آنچه که به دستش می‌رسیده، می‌خوانده است؟ البتـه بسیـاری از یـافتـه‌های تیموتی مورخ درباره کتاب‌های هیتلر چندان هم غافلگیرکننده نیست مثلا تیموتی کشف کرده است که نیمی از کتابخانه هـیـتـلــر را ادبیـات تخصصـی ارتـش تشکیل می‌دهد.
● شیفتگی به کارل می
علاقه هیتلر به کتاب‌های کارل می، نویسنده آلمانی (۱۹۱۲ـ‌ ۱۸۴۲) کـه مـحـوریت موضوعی اغلب آثارش داستان‌های تخیلی درباره سرخ پوستان است، بر کسی پوشیده نیست. زمانی‌که اوضاع جنگ به تدریج علیه هیتلر تغییرکرد، وی آنچنان در آثار تخیلی کارل می غرق شده بود که گویی به یک دژ نظامی پناه برده و از مخمصه نجات پیدا کرده است.
هـیـتـلر آشکارا امیدوار بود گردان‌های پروانه پیر (شخصیت‌های تخیلی آثار کارل می) بتوانند امپراتوری او را در لحظات آخر با یک ترفند نظامی شگفت‌انگیز از دســت قـبـایـل سـرخ پـوسـتـی یـا بـهـتـر بـگـویـیـم از شـر بمب‌افکن‌های آمریکایی نجات دهند.
به گفته کارشناسان، این موضوع که هیتلر نوشته‌های پــاول دلاگــارد، فـیـلـســوف و شــرق شـنـاس آلـمـانـی منزجرازیهود (۱۸۹۱ـ‌ ۱۸۲۷) را با جدیت و پشتکارمورد مطالعه قرارمی داد و یا این موضوع که رنی ریفن اشتال هنرمند آلمانی (۲۰۰۳ـ‌ ۱۹۰۲) یک جلد از آثار فیلسوف آلمانی یوهان گوتلیب فیشته (۱۸۱۴ـ‌ ۱۷۶۲) را که یک سوسیالیست ملی منزجر از یهودیان بود به هیتلر تقدیم کرد؛ هیچ یک از اینها در مقایسه با این مساله اهمیت ندارد که ما چطور باید بپذیریم هیتلر کم و بیش به انجیل معتقد بوده و حتی یک جلد از سخنان مسیح را نیز در قفسه کتاب‌هایش داشته است؟
ما چطورمی توانیم بپذیریم او به آثاری چون رابینسون کروزوئه، دن کیشوت و یا حتی سفر‌های گالیور علاقه وافری داشته و یا حتی برای شکسپیر بیشتر از گوته و شیللر ارزش قائل بوده است. لابد به این دلیل که هرچه باشد، هر دوی این شاعران بزرگ آلمان یعنی گوته و شیللر نبوغ خود را با روایت داستان‌هایی درباره قاتلان کودکان تلف کرده‌اند، اما شکسپیر برعکس آنها محور اصلی تاریخ یک ملت را شکل داده است!
هیتلر علاقه خاصی داشت که هنگام مطالعه یادداشت‌هایی ‌‌درحاشیه صفحات‌کتاب‌بنویسد ‌کارشناسان‌ معتقدند‌ ‌منظور از این یادداشت‌ها خود وی بوده استهیتلر بسیار علاقه‌مند بود که نقل قول‌هایی از ژولیوس سزار و هملت را به رخ دیگران بکشد. برای مثال گاهی می‌گفت: در فیلیپی (ویرانه‌های باستانی یونان) دوباره همدیگر را خواهیم دید و یا بعضی وقت‌ها تکرار می‌کرد: بودن یا نبودن ، مساله این است.
برخی کارشناسان معتقدند خجالت‌آور است که آدم مجبور به خواندن این کتاب‌ها باشد از طرفی اصلا هیچکس دوست ندارد علاقه به شکسپیر و سروانتس را با آدولف هیتلر تقسیم کند. این که هیتلر علاقه زیادی داشت ‌از آثار کارل می‌ مجموعه‌ای برای خویش داشته باشد، قبول، اما درست همین مرد باید کتاب سفر‌های گالیور را هم تحسین کند؟!
به عقیده صاحب‌نظران، شاید تنها دارویی که می‌تواند در چنین شرایطی اعصاب انسان را تسکین ببخشد، مقاله بی‌نظیر توماس مان نویسنده آلمانی (۱۹۵۵ـ‌ ۱۸۷۵) با عنوان برادر هیتلر است (البته تیموتی مورخ آن را نمی‌شناخت و گرنه حتما ذکر می‌کرد.) توماس مان مدت کوتاهی پیش از شروع جنگ دوم جهانی درباره شناختی که از شخصیت هیتلر به دست آورده بود چنین می‌نویسد: شرم آور است که همه چیز در شخصیت این مرد پیدا می‌شود: ناراحتی، تنبلی، غیر قابل تعریف بودن گذشته، سردرگمی، سبک احمقانه زندگی در نامتعارف ترین شکل روحی و اجتماعی و مخالفت با هر فعالیت عاقلانه و شریف که صرفا از روی تکبر و خود خواهی انجام می‌گرفت.
● نوشته‌های مشکوک و فرا طبیعی
افسوس که این سبک زندگی نامتعارف هیتلر بی‌خطر نیست و از او یک جانی ساخته است. بخش قابل توجهی از کتابخانه هیتلر را نوشته‌های نسبتا مشکوک و فرا طبیعی تشکیل می‌دهد. علاوه بر نیچه، شوپن هاور و فیشته، تیموتی ریباک بتازگی نویسنده ویژه‌ای را کشف کرده که از هیتلر سخن گفته است.
این نویسنده و روشنفکر آلمانی ماکس شرتل نام دارد. او در یکی از کتاب‌های خویش با عنوان قانون جهان در این‌باره شکایت می‌کند که بیشتر اروپایی‌ها آنچنان ماتریالیست و عقل‌گرا هستند که ظواهر و جزئیات را واقعیت انگاشته و خود را با آن تطبیق می‌دهند. در حالی‌که نبوغ حقیقی در آن است که بتوانی دنیایی را تصور کرده و آن را از طریق نیروی اراده شیطانی به واقعیت تبدیل کنی.
هـیـتـلـر عـلاقـه خـاصـی داشـت کـه هـنـگـام مطالعه یـادداشـت‌هـایـی را درحـاشیه صفحات کتاب بنویسد. کارشناسان معتقدند کاملا واضح است که منظور از این یادداشت‌ها خود وی! بوده است. علاوه برآن به نظرمی‌رسد که از حالا به بعد ما دیگر نیازمند انواع و اقسام نظریه‌ها نیز نباشیم: مسبب اصلی اعمال هیتلر نه مارتین لوتر است و نه ایده‌آلیسم آلمانی، بلکه مقصر اصلی نظریه‌ای است که بعد‌ها در یک دفترچه نه چندان ارزشمند منتشر شد.
چند سال پیش ویلفرید دایم نویسنده و روانشناس اتریشی متولد ۱۹۲۳ در کتابی با عنوان مردی که به هیتلر ایده داد ، بوضوح نشان داد که مجموعه دفترچه‌های هرزه نگاری نظریه‌پرداز نژادپرست اهل اتریش جورج لانتس(کشیش شیاد ۱۹۵۴ـ‌ ۱۸۷۴) چه تاثیرات شگرفی بر هیتلر جوان داشته است. لذا تحقیقات تیموتی ریباک نیز ناکافی به نظر می‌رسد یعنی حتی با وجود راهنمای سفری چون والتر بنیامین هم نمی‌توان به معمای این جانی اهل اتریش پی برد شاید به این دلیل که اصلا هیچ معمایی وجود ندارد. درون این مرد همانند یک کمد خالی است که از آن به غیر از گرد وخاک چیزی عاید آدم نمی‌شود . برایناساس اندیشه‌ای که بخواهد از هیتلر سر در بیاورد در نهایت به هیچ می‌رسد.
روزنامه دی ولت آلمان در نظر سنجی که ذیل همین مطلب از مردم آلمان انجام شده، این سوال را مطرح کرده که آیا وقت آن نرسیده است که کتاب نبرد من اثر آدولف هیتلـر در دستـرس عموم مردم آلمان قرار بگیرد.۶۹ درصد شرکت کنندگان در این نظر سنجی معتقدند که هر کس باید بتواند این کتاب را بخواند. ۲۴ درصد معتقدند‌ این کتاب تنها در نسخه‌ای که به طور علمی تفسیر شده باشد، می‌تواند مفید واقع شود. یک درصد شرکت کنندگان نیز بر این باورند که زمان انتشار این کتاب هنوز نرسیده است. ۴ درصد نیز معتقدند که این کتاب باید در آلمان تحت هر شرایطی ممنوع باقی بماند. برای یک درصد شرکت‌کنندگان نیز فرقی نمی‌کند که این کتاب منتشر شود یا خیر.

زهرا صابری

منبع : روزنامه جام‌جم