زندانیان دیار خاموشی

روزهای ابتدایی قرن بیست و یكم را كمتر كسی می توانست زمان تهدید و خشونت و جنگ طلبی و بی مدارایی پیش بینی كند، وقتی بدبین ترین ها این خصومت ها در قطب بندی جدید را به صورت جنگ نرم و محیط الكترونیك تصور می كردند، اما به هر حال سبعیت بشری هنوز خود را به واضح ترین شكل ممكن نشان می دهد.
قرار نبود معادلات به این شكل طرح شود چرا كه جهان پیش از تعلیق برای حركت رو به مدارا طراحی شده بود و با بی نظمی قرن جدید كه باید آن را تروریسم نامید، همه چیز شكل دیگری به خود گرفت و بشردوستی راه دیگری را در پیش گرفت. در روزهایی كه در آن به سر می بریم، افراد كمتر می توانند به ایفای نقش بپردازند اما كماكان این سازمانهای بین المللی هستند كه می توانند بازیگری كنند. هر چند نقش سازمان های بین المللی با شروع جنگ عراق كمرنگ شد و چالشی جدی در حوزه حقوق بین الملل و عمومی شكل گرفت، اما هنوز سازمانهای بین المللی از جدی ترین فعالان صحنه حوادث بین المللی به شمار می آیند. كمیته بین المللی صلیب سرخ از شاخص ترین این سازمانها است.
جنگ شدید فرانسه و اتریش در سولفورینو در ژوئن سال ۱۸۵۹ بیش از ۴۰ هزار كشته و زخمی داشت. این شهر زیبا و كوچك در شمال ایتالیا، شامگاه آن روز خشن ترین شكل ممكن را به خود گرفته بود و آن قدر كشته و زخمی به بار آورده بود كه حتی نیرویی برای جمع آوری اجساد كشته ها و تیمار زخمی ها وجود نداشت.
هنری دونان، یك تاجر سوئیسی بود كه از قضا برای تجارت راهی آن منطقه شده بود و با دیدن این صحنه متأثر شد، اما زانوی غم به بغل نگرفت كه داوطلبانه به كمك های مردمی پیوست. دو سال پس از بازگشت از آن منطقه به كشور آرام و زیبای سوئیس، هنوز نتوانسته بود از خاطره سخت آن روز خلاص شود. دست به قلم برد و كتابی نوشت و هر آنچه دیده بود، توصیف كرد. موفقیت كتاب به حدی بود كه در سال ۱۸۶۳ سازمان تأمین اجتماعی سوئیس كمیته ای پنج نفره در قالب یك تشكل غیردولتی تشكیل داد كه البته دونان نیز یكی از این پنج نفر بود. این كمیته ابتدا با هدف كمك به زخمی ها و مجروحان زمان جنگ تشكیل شد و بعد به كمیته بین المللی صلیب سرخ تغییر نام داد.
دو اصل اساسی در شكل گیری این كمیته مطرح بود؛ نخست تشكیل مؤسسه ای از افراد داوطلب، خبره و فداكار و البته بی طرف برای كمك به مجروحان جنگی و دوم پروتكلی بین المللی كه بتواند ابزار لازم برای حضور و كار این كمیته در سرتاسر دنیا باشد. كمیته صلیب سرخ به دنبال هدف نخست و كنوانسیون ژنو در پاسخ به خواسته دوم در ۱۸۶۴ برای نخستین بار تصویب شد.
با بالا رفتن فعالیت كمیته بین المللی صلیب سرخ و گسترش آن، نقش صلیب سرخ نیز در معادلات بین المللی جدی تر شد. امروز علاوه بر این كه این كمیته به اصول اصلی خود وفادار است، از اصلی ترین بازیگران توسعه حقوق بین الملل بشردوستانه فعالیت می كند. شش دسته از افراد در منازعات و جنگ ها در اولویت كاری صلیب سرخ قرار دارند: پرسنل بیمار و زخمی، اسرای جنگی، اسرای غیرنظامی، غیرنظامیان داخل مناطق درگیر و یا تحت اشغال، آوارگان و پناهندگان و زندانیان امنیتی و سیاسی.
كمیته بین المللی صلیب سرخ به عنوان یك عضو قابل اعتماد با دولت ها و حكومت ها در تماس است و برای حفظ و ادامه فعالیت خود نوعی رازداری را نیز در میثاق خود دارد،چرا كه معتقد است جنجال باعث تغییر وضعیت افراد در بند نمی شود. نمایندگان صلیب سرخ آزادی این را باید داشته باشند كه با تمامی زندانیانی كه در بند هستند ملاقات كرده و از وضعیت نگهداری آنها بازدید كنند. همچنین بدون حضور شخص سوم با زندانیان مصاحبه كرده و احتیاج های آنها را برآورده كننده یا تسهیلات برآورده كردن را فراهم كنند. ضمن این كه در تماس خانواده های زندانیان، كمیته فعال شده و موضوع را پی گیری می كند. بی طرفی اصلی ترین موضوع در فعالیت صلیب سرخ است،مانند یك پزشك كه متمركز بر بهبود حال بیمار است، این كمیته وضعیت های بحرانی را پی گیری می كند و وضعیت زندانیان را در توجه ویژه خود قرار داده است. بی طرفی و كار تخصصی، باعث شده تا به امروز در سطح بین المللی این كمیته مناقشه ای برنینگیزد و له یا علیه هیچ كشوری وارد نشود. موضوع حقوق بشر از زمان شكل گیری پدیده ای سیاسی بوده اما این سازمان هیچ گاه به رغم تمامی فعالیت های جدی خود، سازمانی سیاسی نبوده است و البته برای ایران بسیار مهم است كه یك سازمان با حفظ اصول خود و به دور از جنجال بتواند كار خود را انجام دهد.
●در ایران
مهمترین موضوعی كه این روزها كمیته صلیب سرخ را به ایران پیوند می دهد، وضعیت زندانیان ایرانی به ویژه در خارج از كشور است. پیتر اشتروك، رئیس دفتر نمایندگی كمیته بین المللی صلیب سرخ در تهران در یك روز بسیار گرم تابستانی به همراه معاون امور هماهنگی رسانه های خود، فردریك گوئن پذیرای خبرنگاران همشهری بود. جرقه این صحبت نیز این جا شكل گرفت كه به تازگی یك ایرانی از زندان بگرام آزاد شده و با مدیریت صلیب سرخ، به ایران تحویل شده بود.
این موضوع خود كنجكاوی لازم را ایجاد می كند كه از وضعیت دیگر زندانیان ایرانی در خارج از مرزهای كشور تحقیق كنیم و البته بیشترین این تعداد در كمپ اشرف در عراق است. پایگاه گروهك تروریستی رجوی كه حدود ۳۵۰۰ نفر را در خود دارد و حتی صلیب سرخ هنوز نتوانسته از آن اردوگاه دیداری داشته باشد.
اردوگاه اشرف توسط صدام در عراق تأسیس شد و هدف آن حمایت لجستیكی و نظامی از تنها تروریست های مخالف نظام جمهوری اسلامی بود. چند مرحله در تاریخ دیپلماتیك ایران پس از انقلاب این فرصت پیش آمد كه بتواند این گروه را برای همیشه منحل كرده و از بین ببرد، اما به هر حال چند فرصت سوزی از طرف ایران و چند تغییر معادله از سوی كشورهای مخالف با منافع جمهوری اسلامی باعث شده این معضل هنوز وجود داشته باشد. آنچه این گروه را به اولویت صلیب سرخ تبدیل كرده، وضعیت افرادی است كه در كمپ اشرف حاضر هستند. در زمان جنگ عراق در ۲۰۰۳ و با شروع حمله اشغالگران، نیویورك تایمز گزارش مفصلی نوشت از وضعیت افرادی كه در كمپ اشرف به سر می برند. در این مطلب سعی شد نیروهای حاضر در كمپ به عنوان افرادی روشنفكر نشان داده شوند كه هدفی متعالی را در سر دارند. تصاویر چاپ شده به زنانی محجبه اختصاص داشت كه در كسوت و لباس نظامی هستند و بر روی تانك كار می كنند. انتشار این مطلب به دلیل اضافه كردن اسامی این گروه در فهرست گروه های تروریستی از سوی آمریكا و اتحادیه اروپا بود كه البته فقط در حد راكد كردن حساب های مالی این گروه اجرا شده است. آمریكایی ها در عراق ابتدا از نیروهای حاضر در كمپ اشرف استفاده كردند اما به تدریج آنها را محدود كرده و خلع سلاح كردند. این روزها اخبار خوشی از این اردوگاه به گوش نمی رسد و گویا مسری ترین معضل در اردوگاه، افسردگی مزمن و بیماری روحی خطرناك افراد حاضر است. دفتر كمیته بین المللی صلیب سرخ در تهران از دسامبر ۲۰۰۴ (دی ماه ۱۳۸۵) توانسته ۳۳۷ نفر را از این اردوگاه آزاد و به ایران انتقال دهد. مهمترین و شاخص ترین سازمان در ایران برای انتقال این افراد، انجمنی است به نام انجمن نجات كه در تماس مستمر با وزارت كشور و كمیته بین المللی صلیب سرخ است و بازگشت افراد این گروه به ایران را بررسی می كند. روند كار بازگشت از كمپ اشرف در عراق به ایران از درخواست افراد شروع می شود. حاضران در این اردوگاه كه این روزها نوعی زندانی محسوب می شوند، به مقامات آمریكایی در عراق اطلاع می دهند كه قصد بازگشت به ایران را دارند. پس از آن مقامات آمریكایی حاضر در عراق با كمیته بین المللی صلیب سرخ تماس می گیرند و شرح حال فرد و خواسته او را اطلاع می دهند. كمیته صلیب سرخ فرد را در خارج از اردوگاه مورد مصاحبه قرار می دهد تا مطمئن شود كه خود متقاضی بازگشت به ایران است. پس از آن به مقامات ایرانی اطلاع داده می شود و بقیه روند تسهیلاتی است كه كمیته بین المللی صلیب سرخ انجام می دهد تا فرد از زندان خلاص شود و به ایران تحویل داده شود. از زمان تحویل از مبدأ تا تحویل در مقصد، نمایندگان صلیب سرخ خود را مشایعت می كنند.
●كمپ اشرف و معذورات امنیتی
اشتروك دست نیافتن اعضای كمیته بین المللی صلیب سرخ به كمپ اشرف را دلایل امنیتی عنوان می كند و شرح می دهد كه چگونه قرار بود این ارتباط برقرار شود اما پس از آن تحقق نیافت. «به دلایل امنیتی هیچ گاه نتوانستیم از كمپ اشرف بازدید كنیم. مقامات آمریكایی حاضر در عراق از ما دعوت كردند كه به اردوگاه اشرف رفته و از آن جا بازدید كنیم و ببینیم آن جا چه مكانی است و چه افرادی در آن جا نگهداری می شوند. هیچ گاه این اتفاق نیفتاد. در جولای ۲۰۰۴ بود كه قرارها گذاشته شد اما به دلایل امنیتی و این كه یكی از همكاران صلیب سرخ در عراق كشته شده بود، نتوانستیم آن سفر را انجام دهیم و برنامه لغو شد. قصد ما این بود كه با افرادی كه مایل به بازگشت هستند دیدار كنیم و تسهیلات بازگشت را فراهم كنیم. خیلی هم خود را برای آن آماده كرده بودیم. اما هیچ گاه نتوانستیم وارد اردوگاه شویم. پس از آن هم فقط توانستیم در مكانی چون فرودگاه بغداد با آنها ملاقات كنیم. پس از آن با تمامی سازمانهای درگیر این قضیه در ایران و عراق همكاری می كنیم تا بتوانیم آنها را تحویل دهیم. كار ما فقط ایجاد تسهیلات و مانند عملیات بازگشت داوطلبانه است.»
●بازگشت داوطلبانه
یكی از فعالیت های مهم كه بیشتر آژانس پناهندگان سازمان ملل انجام می دهد، عملیات بازگشت داوطلبانه است. در ایران این برنامه چند بار تكرار شده و در دو سال اخیر آژانس پناهندگان سازمان ملل در تهران برنامه بازگشت مهاجران افغانی را انجام می دهد. در این برنامه، گروه مجری- یا آژانس پناهندگان و یا كمیته بین المللی صلیب سرخ- مقصد را شناسایی كرده و امكان خطر در منطقه را تشخیص می دهد، اگر بازگشت بدون خطر بود، متقاضیان مصاحبه می شوند تا مأموران مجری اطمینان پیدا كنند كه متقاضی خواهان بازگشت است. پس از آن معاینه پزشكی شده و در صورت صحت كامل، آب و غذا و زیرانداز گرفته و به آن سوی مرز منتقل می شوند. تمامی مراحل با هزینه سازمان مجری انجام می شود.
●دیگر زندانیان
ایران پس از كمپ اشرف كه تعداد زندانیان آن ذكر شد، در دیگر نقاط نیز اتباعی دارد؛ سه زندانی در زندان گوانتانامو بودند كه در جریان جنگ افغانستان دستگیر شده و تاكنون دو نفر از آنها به ایران بازگردانده شده اند. از افغانستان در طول یك سال گذشته چهار نفر به ایران آمده اند و دو زندان اصلی كابل، بگرام و پل چرخی ممكن است هنوز اتباع ایرانی در خود داشته باشد. یك نفر از یك زندان در نپال به ایران بازگردانده شده است.
●زندانیان در عراق
از جمع افرادی كه بیشتر به قصد زیارت راهی عراق می شوند، تعداد زیادی در عراق دستگیر شده و در زندان به سر می برند. آخرین آمار دفتر صلیب سرخ حاكی از حضور ۴۰۱ نفر است كه با تلاش های صلیب سرخ ۱۷۴ نفر تاكنون بازگشته اند و ۱۱۳ نفر هنوز در بازداشت به سر می برند. البته این تفكر بود كه ممكن است صلیب سرخ در خصوص ایرانیان زندانی در عراق كاری نداشته باشد، اما اشتروك تصریح كرد كه صلیب سرخ به طور مداوم از زندان ها بازدید می كند و خانواده های زندانیان با سفارت سوئیس در تهران تماس می گیرند و اطلاعات به آنها منتقل می شود.
درست است كه اولویت های صلیب سرخ متفاوت است اما هنوز این كمیته نتوانسته از دو كمپ اصلی منافقین در عراق دیدار كند.
اشتروك نیز متأسف است كه هنوز این دیدار اتفاق نیفتاده، ولی اطلاعات دقیقی نیز از وضعیت افراد در آن كمپ ندارد. اوضاع آن جا را بسیار پیچیده توصیف می كند اما خبر می دهد كه افراد حاضر در آن كمپ نه كار دارند و نه انگیزه ای، پس در وضعیت روانی بسیار نامناسبی به سر می برند. وضعیت آنها بسیار تراژیك است.برای كمیته بین المللی صلیب سرخ اولویت نیست كه چه كسی با چه تفكر و عقیده ای و به چه دلیل در زندان است، اولویت خواست زندانی و درخواست او برای بازگشت و تسهیلاتی است كه بتوان او را بازگرداند.
رئیس دفتر تهران تأكید دارد كه وظیفه ما بشردوستانه است، از جنجال سیاسی و مطبوعاتی پرهیز داریم چرا كه به نفع زندانیان و افراد در بند نیست اما از تمام توان خود نیز استفاده می كنیم.

كامبیز توانا

منبع : روزنامه همشهری