مفهوم سواد اطلاعاتی و با سواد اطلاعاتی در یک نگاه از دیدگاه کتابخانه

در طی دهه های اخیر ، پژوهشگران موفق به کشف و معرفی بیش از ۳۴ نوع سواد مفید ومدرن شده اند که سواد علمی با معنای مصطلح در نظام آموزشی ما ، تنها یکی از آنها محسوب می شود. از جمله سوادهای مفید و مدرن می توان به سواد فرهنگی ، سواد اجتماعی ، سواد سیاسی ،اقتصادی ،سواد رسانه ای ، سواد اطلاعاتی ، سواد کامپیوتری ،سواد اینترنتی ، سواد محیط کار و سواد خانوادگی و...بویژه فن آوری اشاره کرد که هر یک تعریف ، استاندارد ها و راهکارهای توسعه خویش را دارند.با توجه به تعریف سواد از نظر مفهومی می توان گفت که سواد یعنی:" توانایی خواندن و نوشتن"برای رسیدن به مفاهیم قابل درک در رابطه با سواد اطلاعاتی، برداشت ها و نظرات دیگران را در یک نگاه اجمالی مرور خواهیم کرد تا بتوانیم هرچه بهتر از این دانش روز بهره مند شویم یعنی آموزش دیدن و به د یگران آموزش دادن را یاد بگیریم و از نهایت قدرت انتقال خود استفاده نماییم .
نگاهی به مفهوم سواداطلاعاتی وباسواد اطلاعاتی
در فرهنگ کتابداری سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است:
آگاهی از قابلیتهای محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه ای قابل حل هستند . این آگاهی شامل برنامه ریزی برای رایانه نمی شود.و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می شود که برای سازماندهی ، ذخیره سازی ، باز یابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است.
سواد اطلاعاتی ازدید گاه وبر و جانسون:
سواد اطلاعاتی به معنایی توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است ، به طوری که دسترسی به اطلاعات مورد نظر به استفاده صحیح ، اخلاقی و مؤثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات مورد نیاز ممکن است از طریق هر کانال یا رسانه ای که میسر باشد بدست آید.
مفهوم سواد اطلاعاتی و با سواد اطلاعاتی:
سواد اطلاعاتی قابلیتی است که فرد را در دسترس مفید ومؤثر به اطلاعات، ارزیابی انتقادی آن و استفاده دقیق و خلاق از اطلاعات بدست آمده به منظور رفع نیاز های اطلاعاتی خویش توانمند می سازد.
و بیانی دیگر ، توانایی باز یابی و تفکر در باره اطلاعات وقدرت استفاده از اطلاعات به عنوان یکی از ضروریات کار، زندگی و برقراری ارتباط بین انسانها.
توانایی مکان یابی اطلاعات موردنیاز وتعیین بیشترین ربط و اعتبار برای حل مشکلات
بنابراین می توان این دو مفهوم را چنین تعریف کرد: سواد اطلاعاتی قدرت دسترسی مؤثر به اطلاعات با ارزش ، آگاهی چگونگی سازماندهی دانش واطلاعات ، روش های مختلف جستجو ، توان تشخیص مشکل و شناخت مؤثر ترین اطلاعات برای رفع آن .
و با سواد اطلاعاتی کسی که آموخته باشد چگونه بیاموزد.
نقش سواد اطلاعاتی در افزایش دموکراسی و توسعه
۱- سواد اطلاعاتی، افزایش آگاهی عمومی وتوسعه
۲- سواد اطلاعاتی ، رسانه ها ، احزاب سیاسی و توسعه
۳- سواد اطلاعاتی، حمایت از رشد و پیشرفت انسان و توسعه
۴- سواد اطلاعاتی ، بهره مندی از قدرت اطلاعات و توسعه
۵- سواد اطلاعاتی ، استقلال و توسعه
· ویژگی های باسواد اطلاعاتی
سواد اطلاعاتی یکی از مشخصه های بارز جامعه اطلاعاتی است. سواد اطلاعاتی ،توانایی یافتن ارزیابی استفاده مؤثر اطلاعات
مورد نیاز به کمک مهارت ها وبه منظور یادگیری مداوم است . همان طوری که سازمانها و کشور در جستجوی افزایش سواد اطلاعاتی هستند ، درک این نکته ضروری است که تکنولوژی فقط بخشی از راه حل است. سواداطلاعاتی ، یک نگرش و مهارت جدید برای انجام وظایف در جامعه جدید به شمار می آید.فرد با سواد اطلاعاتی ارزش اطلاعات را تشخیص می دهد.و تمایل به یادگیری دارد. زمانی که برای حل مشکل ، نیازمند اطلاعات است توانایی پیداکردن وتحلیل آن را دارد ، قادر است محتوای اطلاعاتی را با دید انتقادی ارزیابی کند . همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را بدرستی و با مهارت میتواند انجام دهد و از طرفی توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد.بررسی ها بیانگر این نکته می باشد که سواد اطلاعاتی در بسیاری از افراد تحصیلکرده در سطح بسیار است.پس با توجه به استاندارد ها ی نه گانه که توسط انجمن کتابداران امریکا در خصوص سوا د اطلاعاتی مشخص شده و نیز براساس رهنمودهای جدید ایفلا بر همه کتابداران فرض است که با برنامه های بسیاری منسجم و آینده نگر به توسعه سواد اطلاعاتی در مراجعان بپردازد. امروزه کسانی از نظر اطلاعاتی با سواد خواهند بود که توانایی ودانش شناسایی ، بازیابی و ارزیابی اطلاعات را دارا باشند.این مفهوم با خدمات اطلاع رسانی کتابدارن و حتی مراجعان آنها پیوندی نزدیک دارد. وسالهاست که کتابداران تلاش می کنند با استفاده از انواع ابزار و فناوریها به طور مؤثر مفید ، برنامه های آموزش استفاده از کتابخانه و منابع آن را مطابق با دانش موضوعی و حوزه تخصصی مراجعان عملی سازند.در کشورهای دیگر ، از اواسط دهه۱۹۸۰ کتابداران دانشگاهی با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات ، برنامه های آموزش استفاده کننده را با عنوان " سواد اطلاعاتی" به جای"سواد کتابخانه ای" ارائه کردند.یکی از مشکلات جدی فرا روی جامعه دانشگاهی ما آگاهی کافی نداشتن از شیوه های مفید و مؤثر کاوش ، دسترس و تجزیه و تحلیل اطلاعات کسب شده از فناوریهای مانند اینترنت و پایگاه های مختلف اطلاعات و با افزایش استفاده روزافزون دانشجویان مقاطع مختلف از امکانات رایانه واینترنت ، از یک عضو هیات علمی یا استاد راهنما انتظار می رود که بتواند دانشجویان را در اطلاع یابی علمی در این محیط پر شتاب و تغییر فناوری امروز هدایت کند.
بعضی از انواع تواناییهای مورد استفاده در سواد اطلاعاتی
تواناییهای فنی (سوا د رایانه ای)
تواناییهای ذهنی(سواد عمومی یا سنتی)
تواناییهای ارتباطی
هفت اصل مهم در سواد اطلاعاتی عبارتند از:
۱- توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی
۲- شناسایی روشهای دسترسی به اطلاعات
۳- تدوین استراتژیهای لازم برای جستجو
۴- مهارتهای جستجو ودسترسی
۵ - توانایی مقایسه وارزیابی منابع
۶- سازماندهی ، کاربرد و برقراری ارتباط
۷- نمایش اطلاعات و مشارکت در ایجاد دانش جدید
استاندارد های سواد اطلاعاتی
استاندارد اول
دانشجویانی دارای سواد اطلاعاتی است که بتواند بصورت مفید ومؤثر به اطلاعات دسترسی داشته باشد.
الف- این دانشجو باید نشان دهد که نیاز به اطلاعات را درک می کند.
ب- این دانشجو باید نشان دهد که می داند برای تصمیم گیری دقیق و اطلاعات لازم است.
ج- این دانشجوباید قادر باشد منابع اطلاعاتی فراوانی را معرفی واز آنها استفاده کند.
د- این دانشجو باید نشان دهد که به چگونگی تنظیم مرکز سمعی بصری کتابخانه وارد است.
نحوه استفاده از فهرست کتابخانه را می داند و به چگونگی بازیابی اطلاعات به منظور حل مسئله یا پاسخ به یک سؤال اعم از منابع چاپی و غیر چاپی یا الکترونیکی مسلط است.استاندارد دوم
دانشجویی دارای سواد اطلاعاتی است که قادر باشد اطلاعات را بصورت کامل و انتقادی ارزیابی نماید.
الف- این دانشجو باید قادر باشد بین حقیقت ، داستان و اطلاعات سو گرفته فرق بگذارد.
ب- این دانشجو باید قادر باشد صحت و اعتبار نویسنده و محتوی یک مدرک را تعیین کند.
ج- این دانشجو باید قادر باشد ارتبط بین اطلاعات و نیازهای خودش را تعیین کند.
استاندارد سوم
دانشجویی سواد اطلاعاتی دارد که بتواند از اطلاعات بطور دقیق و خلاق استفاده نماید
الف- این دانشجو باید قادر باشد اطلاعات را به گونه ای سازمان دهد که متناسب با نیاز های تکالیف
درسی او و حل مسائلش باشد.
ب- این دانشجو باید از چگونه از اطلاعات به منظور تبادل ایده ها استفاده کند و نتیجه مناسب را دریافت نماید. نتیجه گرفته می شود که در مورد استاندارد ۲و۱ تعداد از دانشجویان موفق بوده اند.
نقش وب سایت کتابخانه ها در ارتقاء سواد اطلاعاتی
نقش وب در سایت کتابخانه ها بعنوان ابزاری برای توسعه سواد اطلاعاتی کاربران کتابخانه ها بدون محدویت زمانی و مکانی می توانند از منابع وب سایت استفاده کنند منابع اطلاعاتی موجود در روی سایت کتابخانه ها می تواند در این زمینه کاملا" مفید و مؤثر باشد. کاربران اینترنت برای دسترسی و استفاده بهینه از منابع اطلاعاتی باید به مهارتهای سواداطلاعاتی تجهیز باشند وچنانچه یک وب سایت کتابخانه ای بااین رودیکرد تدوین شده می تواند وظیفه را به خوبی انجام دهد.
قبل از طراحی وب سایت باید به موارد ذیل توجه کرد :
۱- شناخت مخاطبان
۲- وب سایت بعنوان مکمل آموزش کاربران نه جایگزین آن
۳- آموزش کارکنان همزمان با توسعه وب سایت
۴- ترسیم برونداد مورد نظر از طراحی وب سایت
۵- حصول اطمینان از وجود منابع رایانه ای در جامعه استفاده کننده
آنچه که اهیت دارد آگاهی کتابداران نسبت به نیازهای کاربران و بویژه نیاز آنان برای یادگیری مهارتهای سواد اطلاعاتی است.چنانچه وب سایت کتابخانه ها با چنین رویکردی طراحی وساخته شود کاربران اینترنت میتوانند با بهره گیری از منابع موجود در وب سایت کتابخانه مهارتهای سواداطلاعاتی خود را ارتقاء بخشند ودر نتیجه استفاده بهتری از اطلاعات به عمل آوردند.
مهارتهای مورد نیاز سواد اطلاعاتی
به منظور کاربرد صحیح منابع اطلاعاتی الکترونیکی ، محققان باید تا حد امکان سواد رایانه ای و سواد اطلاعاتی خود را ارتقاء بخشند و بهترین ابزار برای این کار استفاده از اینترنت می باشد . استفاده بهینه از فن آوریهای روز و انواع خاص مهارتها کتابخانه ای می تواند کاربران را در این امرکمک نماید .توسعه مهارتهای تحقیق وارتباطات درست نیز یکی از راهکارهای مهم و ارزشمند در این رابطه می باشد و اهمیت این بحث را بیش از پیش نشان می دهد.
شیوه های آموزش و یادگیری سواد اطلاعاتی
بوجود آوردن محیط های رسمی و غیر رسمی برای آموزش کتابخانه ای می تواند کاربران را در این امر یاری دهد. استفاده از شیوه های نوین در طی سالهای اخیر حرکتی بسوی یادگیری اساسی و شیوه های مناسب از آنها را هموار کرده است.انتخاب شیوه های صحیح یادگیری در محیط ها تخصصی و یا محیط های سنتی و محیط های جدید رایانه ای راباید مورد توجه قرار داد. و اینکه از چه روشهایی برای بیان شیوه های یادگیری می توان استفاده نمود تا حداکثر کارایی و اثربخشی را در محیطهای مناسب داشته باشد.
آموزشهایی مانند :
آموزش از طریق رایانه ، آموزش در حین خدمت که بصورت دوره ای انجام می شود استفاده از کلاسهای رسمی که از طریق مراکز معتبر علمی در سطح کشور برگزار می گردد ،آ موزشهایی بر اساس دوره تخصصی و دروه های عمومی و برحسب نیاز استفاده از روشهای خاص برای هر دوره . در آموزشهای ضمن خدمت باید این را مد نظر داشت که این دوره ها نباید تکراری باشند بلکه از به روز بودن آنها اطمینان داشته باشند تا این کلاسها بطور رسمی بتواند از کارایی مناسب برخوردار باشد البته این دوره ها می تواند بصورت دورهای فصلی یا سالی برگزار گردانند . و یا بصورت اختیاری و داوطلبانه با همکاری بخش های اینترنتی و به روز باشند و بر حسب نیاز بخشها از روشها اموزشی خاصی استفاده نمایند ایجاد ارتباط بین آموزشهای رسمی کتابخانه ای و مشاوره های فرد به فرد و استفاده از مهارتهای متمرکز سواد اطلاعاتی می تواند رابطه مؤثری در بین اینگونه آموزشها ایجاد نمایند.همچنین می توان از الگو های مختلف تخصصی نیز در توسعه مهارتهای آموزش حرفه ای مانند ، دوره های مدرسه ای کتابخانه ها ،برنامه های آموزش مداوم ، سمینار ها ، کارگاههای آموزشی ، کنفرانسها و آموزش بر پایه رایانه تعیین ومشخص نمود.ایجاد رابطه صحیح و منطقی بین کتابخانه و دیگر بخشهای دانشگاهی که با کتابخانه ها ارتباط مستقیم دارند در رابطه با سواد اطلاعاتی و برنامه های آموزشی بر اساس الگو های مختلف سازماندهای موفقیت در امر سواد اطلاعاتی و اموزش اولیه کتابخانه ای را بطور وسیع تحت تأثیر قرار می دهد و عاملی است برای اینکه دیگر بخشها ی دانشگاهی تصوری جدید از کتابداران بعنوان همکاران خود داشته باشندو انتظارات کتابخانه ها را جهت چگونگی اجراء و تقویت ادامه برنامه های آموزشی را تعیین کنند ، هر جند آموزش کتابخانه از محیطی با محیط های دیگر متفاوت است ، اما عملکرد آنها با دیگر بخشها نیز در ارتباط می باشد. آموزش کتابخانه ای و تدریس سواد اطلاعاتی برای همه سطوح مختلف چه استاد و جه متخصصان و چه دانشجویان وهمه مراجعان به کتابخانه امری ضروری است و می تواند مفید و مؤثر باشد و آنها را دررسیدن به اهداف علمی و تجربه هایشان یاری رساند.و انگیزه ای برای توسعه و انتقال اطلاعات از کتابخانه به مراکز دیگر تحقیقاتی با کیفیت بالا گردد. نیاز مندهای سواد اطلاعاتی کتابداران در یک دانشگاه وسیع ، برنامه های آموزشی کتابخانه ای را نیز تسهیل می بخشد و می تواند با کلاسها و دوره ها و بخشها ی گروه های آموزشی ، ادامه دهنده خدمات در حد اطمینان به دانشجویان ، اساتید، و دیگراستفاده کننده گان از کتابخانه باشد.
ارزشییابی
ارزشیابی برنامه های سواد اطلاعاتی و آموزشهای کتابخانه ای ، در تعیین ارزش برنامه ها و فعالیتها و فنون آموزشی مشخص کننده نیازها و توجه بیتشر مسئولین به این فعالیتها می باشد و اینکه چه متغییر های باید مد نظر قرار داد و مؤثر ترین این راهکار ها کدامند و اثر این ارزیابی بر روی فرهنگ اساسی .اصیل کتابخانه هایمان را چگونه می توانیم ارزیلبی کنیم و انرا رواج دهیم و اثر ات فرهنگی انها را بر روی عملکرد افراد یا فکرشان ببینیم. آیا این برنامه ها اثر کاربردی بر روی موفقیت دانشگاهها و مراکز علمی دارند و از چه مواد آموزشی دیگر می توانند در این راه کمک گرفت بهترین ومؤثرترین روشهای استاندارد شده جهت ارزیابی سواد اطلاعاتی در گروه های مختلف یادگیری کدامند وهمچنین در آخر نیز سودمند ترین روش را انتخاب وپیاده باید کرد و بتوان با نهایت درایت به دیگران ( کاربران ، مراجع کننده گان ،...) انتقال داد.
پیشنهادات
چه پیشنهاداتی می توان ارائه کرد.
۱- ارائه یک طرح ملی ضربتی با همکاری کلیه دانشگاه های گروه کتابداری.
۲- همایش کارگاه آموزشی در خصوص سواد اطلاعاتی و ارائه راهکارهایی جهت نیل به استانداردهای شده .
۳- برگزاری درسی دو واحد تحت عنوان سواد اطلاعاتی در کلیه رشته های دانشگاهی تا بدینوسیله بتوان سریعتر بتوان سریعتر مهارتهای لازم را به دانشجویان انتقال داد.
نتیجه گیری
سواد اطلاعاتی عبارت است از مهارتهای جستجو ، بازیابی ، تحلیل اطلاعات ، تشخیص اطلاعات معتبر ، توان تشخیص مساله و استفاده از اطلاعات و استفاده از این اطلاعات در حل مشکلات شخصی و اجتماعی و تصمیم گیریهای درست برخوردار باشد .
- نقش سواداطلاعاتی علاوه بر رضایت فردی در توسعه اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی.
- توجه کشورهای آزاد اندیش به ارتقاء سواد اطلاعاتی شهروندان به عنوان ابزار اساسی توسعه اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی
- تأکید عمده ترین برنامه های این کشور ها بر تغییر نظام آموزش مدارس و دانشگاهها ، تحول در عملیات کتابخانه ای .
- نقش کتابخانه های عمومی در ارتقای سواد اطلاعاتی در برنامه های این جوامع.
منابع وماخذ :
۱- سایت اینترنتی کتابدارن فردا
۲- سایت اینتر نتی دانشگاه فردوسی مشهد ، آستان قدس رضوی
۳- مدیر امانی ، فریده . کارشناسی ارشد کتابداری ، علوم پزشکی مشهد
۴- تابنده ، فاطمه . کارشناس ارشد مدیریت ، دانشگاه شیراز
۵- نعیم آبادی ، محمد . کارشناس مدیریت ، آستان قدس رضوی
۶- عصاری ، فریده . دانشیار و رئیس کتابخانه مرکزی شهید چمران اهواز
۷- فرهنگ کتابداری ، استلاکین ، اسدی گرگانی ،فاطمه
تهیه وتنظیم : شهناز سراج
کارشناس مدیریت - مسئول کتابخانه عمران دانشگاه صنعتی شریف

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران