تاثیر فناوری اطلاعات بر اشتغال

● مقدمه
امروزه فناوری اطلاعات به سرعت در حال رشد و گسترش است که نه تنها باعث از دست رفتن مشاغل نمی شود بلکه مشاغل متعددی را در همه بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی ایجاد می کند. که البته اشتغال در آنها نیاز به داشتن تخصص لازم در زمینه فناوری است.
فناوری ماهیت و نوع کار را تغییر می دهد و باعث جابه جایی مشاغل می شود. فناوری جوامع و سازمان ها را نیز تحت تاثیر خود قرار داده است. و تاثیر آن به حدی است که بر سایر مشاغل بگونه‌ای سایه افکنده است که آگاهی عمومی را در جهت استفاده از این فناوری بر همگان ضروری نموده است. در این مقاله ابتدا با مفهوم فناوری بصورت مختصر آشنا می شویم، سپس به نقش و تاثیر فناوری اطلاعات در اشتغال می پردازیم و اینکه فناوری تا چه میزان می تواند در توسعه بازار کار موثر باشد.
● مفهوم فناوری
تکنولوژی از دو لغت یونانی techno (هنر و مهارت) و logia (علم و دانش) تشکیل شده است که فرهنگ لاروس، فناوری را مطالعه ابزارها، شیوه‌ها و روش‌های مورد انتظار و مورد استفاده در حوزه‌های گوناگون صنعت می‌داند. (۱)
● اجزاء فناوری
فناوری را می‌توان به چهار جزء اصلی تعریف کرد. مطابق شکل ۱ می بینیم که فناوری سیستمی است که با دریافت ورودی مورد نیاز و با بهره گیری از چهار جزء فوق الذکر محصولات یا خدمات مطلوب را ارائه می کند. (۲)
● فناوری اطلاعات، افزایش یا کاهش اشتغال
▪ اشتغال مستقیم
یکی از عمده‌ترین شرایط توسعه در فناوری اطلاعات وجود نیروهای متخصص و کارآمد می‌باشد، کمبود این نیروها عامل اصلی در عدم توسعه فناوری می‌باشد. هم‌چنانکه می‌دانیم در چند سال اخیر کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته بطور مستمر به دنبال جذب نیروهای مرتبط با فناوری از سایر کشورهای جهان هستند.
جهان در حال حاضر در گذر و تحول از وضع موجود به وضعیت مطلوب می‌باشد . لذا می‌توان انتظار داشت فرصت‌های شغلی متعددی در حوزه فناوری اطلاعات ایجاد شود.
کشورها برای توسعه اشتغال خود حتما به نیروهای متخصص فناوری نیاز مبرم دارند و این مقوله جز با برقراری دوره‌های آموزشی برای افراد تحصیلکرده که بتوانند در عصر دیجیتال مهارت و توانایی کافی داشته باشند برقرار نخواهد شد.
می‌توان از این موارد نتیجه گرفت که افزایش فرصت‌های شغلی در زمینه فناوری اطلاعات به عوامل زیر بستگی دارد:
ـ افزایش نیاز به کارشناسان فنی نرم افزار و سخت افزار با توجه به گسترش استفاده از فناوری و ورود فناوری در سازمان‌ها
ـ افزایش نیاز کشورها به متخصصین فناوری و تامین قسمتی از این نیروها از کشورهای مختلف
ـ افزایش قبول سفارش ساخت نرم افزارهای مختلف توسط افراد و شرکت فناوری از سایر کشورهای جهان
ـ افزایش خدماتی که از کامپیوتر و نرم افزارهای مختلف به عنوان یک وسیله کمکی و ابزار استفاده می کنند.
ـ افزایش فروش و تعمیر و نگهداری سخت افزارهای مختلف
ـ افزایش تولید برخی قطعات و لوازم مورد نیاز کامپیوترها
ـ افزایش آموزش این فناوری با تاسیس آموزش‌های مختلف
▪ اشتغال غیر مستقیم
با افزایش فناوری اطلاعات در برد وسیع با استفاده از شبکه‌های گسترده جهانی، تمام حوزهای کاری کشورها اعم از علمی، صنعتی، کشاورزی ، صنایع دستی و خدماتی قادر خواهند بود با ارائه محصولات و توانمندی‌های خود در سایت‌ها سهم منابعی از تجارت جهانی را به خود اختصاص دهند و با به دست آوردن بازار محصولات خود در جهان رونق اقتصادی همراه با ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب در کشورها بوجود آورند. همچنین استفاده از اینترنت موجب آگاهی از توانمندی‌های صنعتی، علمی و خدماتی خواهد شد و فرصت‌های کاری را برای اهالی در تمام نقاط فراهم می‌‌آورد.(۳)
● تحولات شغلی
تغییر و تحولات ایجاد شده در جوامع بشری مستقیما بر نوع و ماهیت کار تاثیرگذار بوده و به گونه‌ای که در هر یک از جوامع اولیه مبتنی بر کشاورزی، صنعتی و اطلاعاتی انسان‌ها بر اجرای وظایف و فعالیت‌های ویژه‌ای تمرکز داشته‌اند.
در جوامع اطلاعاتی مشاغل بیش از هر چیز مبتنی بر اطلاعات هستند به همین دلیل است که تعداد بیشتری از کارگران اطلاعاتی جایگزین کارگران صنعتی شده‌اند. در جدول ۲ تحولات کشورها بعد از ورود فناوری مشاهده می شود. (۴)
● تاثیر فناوری اطلاعات بر اشتغال
در خصوص تاثیر فناوری اطلاعات بر اشتغال دو نگرش وجود دارد.
نگرش اول به ایجاد مشاغل جدید در عرصه فناوری اطلاعات توجه دارد و ایجاد مشاغل در این حوزه را نوید بخش رشد اشتغال می‌داند. براساس این دیدگاه فناوری اطلاعات زمینه‌ساز ایجاد فرصت‌های شغلی جدیدی خواهد بود که بر نرخ اشتغال می‌افزاید.
نگرش دوم که ارتقای نقش ماشین‌ها و سیستم‌های کامپیوتری در کسب وکار را مطرح می‌کند معتقد است که چنین حرکتی حذف تدریجی جایگاه انسان در مشاغل موجود و نتیجتا کاهش فرصت‌های شغلی را به دنبال دارد.
● سازمان ها و مدیریت کار
تغییر و تحولات شغلی اعمال شده از فناوری اطلاعات موجب شکل‌گیری روش‌های سازمانی و مدیریتی نوین خواهد بود. می‌توانیم به ایجاد سازمان‌های مجازی و مدیریت از راه دور اشاره کنیم.
مدیریت از راه دور به مجموعه خدمات مدیریتی اطلاق می‌گردد که از راه دور انجام می‌پذیرد. مدیر می‌تواند با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات وظایفی همچون برنامه‌ریزی، سازماندهی، هدایت و تامین منابع و کنترل را اجرا نماید. (۵)
▪ فناوری اطلاعات و مدیریت زمان
زمان ارزشمندترین سرمایه هر فرد، گروه و سازمان می‌باشد که برگشت‌ناپذیر، غیر قابل خریداری، غیر قابل بازیافت و غیر قابل ارزش‌گذاری است.
تاثیر فناوری را می‌توان بر مدیریت زمان و صرفه‌جویی در وقت مدیران با استفاده از ابزار کار یا اطلاعات، سیستم‌های کامپیوتری، شبکه‌های ارتباطی و نرم‌افزارهای کاربردی می‌تواند به دو بخش تقسیم کرد سخت افزاری (زیر ساخت) و نرم افزاری (کاربرد و محتوا) تقسیم کرد.(۶)
که در بخش سخت افزار با استفاده از امکاناتی مانند تلفن همراه و کامپیوترهای قابل حمل و داشتن حافظه‌های جیبی بر همه کارها و فعالیت های خود اعمال نظر داشته باشند و همچنین در بخش نرم‌افزاری می‌توانند با استقرار سیستم اتوماسیون اداری، سیستم مکانیزه مدیریت اسناد سازمان و بهره‌گیری از سیستم‌های کنفرانس از راه دور، بر زمان و فعالیت خود مدیریت کنند.
▪ کار از راه دور
کار از راه دور مقوله‌ای نیست که مختصر به این زمان و سال‌های اخیر باشد. در دهه پنجاه نیز یک روزنامه‌نگار می‌توانست با استفاده از تلفن، گزارش خبری خود را به دفتر روزنامه مخابره کند و یک ساعت بعد خبر چاپی مطلبش را از طریق تلگراف دریافت کند. اما آنچه امروزه مورد توجه است فراگیر شدن مقوله کار از راه دور به لحاظ پیشرفت در فناوری رایانه ارتباطات و اطلاع‌رسانی است که افراد بسیاری را به خود جذب کرده است.
ایجاد یک برنامه‌ریزی منعطف کار از راه دور می تواند گام بلندی به سوی نگهداشتن کارکنان پرتلاش و حفظ رضایت شغلی باشد. (۷)
▪ سیستم‌های عملیات از راه دور
در عصر اطلاعات ، اجزای عملیات فیزیکی از راه دور که تحت عنوان دور عملیات (Tele Operation) نامیده می‌شود امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. انجام چنین فعل و انفعالاتی از طریق شبکه‌های کامپیوتری مثل اینترنت و تجهیزات دیگر همچون روبات‌ها امکان‌پذیر می‌گردد. به طور کلی سیستم‌های دور عملیات تعمیمی از حواس انسان و توانایی انجام کار با بازوی مکانیکی از یک موقعیت دور است.
روش‌های مختلفی برای طبقه‌بندی سیستم‌های دور عملیات وجود دارد. به عنوان مثال می‌توانیم به طبقه بندی ورتوث (Jean Vertut) اشاره کرد که براساس حجم کار، فاصله سیستم تا محل کار، مکانیک بازوی مصنوعی، روش کنترل و نوع مدارهای واسط می‌باشد.
برخی از کاربرد این گونه سیستم‌ها شامل : تولید از راه دور، باغبانی از راه دور، رصد ستارگان از راه دور، جراحی از راه دور، آزمایشگاه از راه دور و کنترل ادوات خانگی از راه دور می‌باشد.
دورکاری می تواند مزایا و معایبی برای کارفرمایان و کارکنان و جامعه به دنبال آورد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می کنیم.(۸)
الف ) مزایا
ـ کاهش هزینه برای کارفرمایان (هزینه اداری، تولیدی و غیره)
ـ کاهش مشکلات مرتبط با کنترل حضور و غیاب کارکنان
ـ گسترش جغرافیایی حوزه‌های عملکرد سازمان‌ها و ارایه خدمات در سطح ملی و بین المللی
ـ بهبود شرایط کار، افزایش رضایت شغلی و بهره‌وری کارکنان
ـ افزایش استقلال شغلی کارکنان
ـ صرفه‌جویی در هزینه‌های مختلف زمانی و مالی کارکنان
ـ کاهش فشارهای روحی ناشی از محیط کار و تعاملات اجتماعی روزمره
ـ کاهش نرخ بیکاری در اثر ایجاد مشاغل جدید
ـ تدارک شرایط اشتغال برای کلیه شهروندان.
ب) معایب
ـ نیاز به سرمایه‌گذاری برای ایجاد فضای کاری در خانه
ـ ضرورت سواد کامپیوتری و آشنایی به زبان‌های مختلف
ـ کنترل ضعیف و سختی ارزیابی عملکرد کارکنان دورکار توسط کارفرمایان
ـ کاهش ارتباطات شغلی و تعاملات اجتماعی
ـ نبود مدیریت متمرکز بر نحوه انجام وظایف کارکنان
● مشاغل مناسب برای دورکاری
این مشاغل به شغل‌هایی اطلاق می‌شود که یک فرد توانایی انجام آن را به تنهایی داشته باشند که می توان به این مشاغل، حسابداری، مشاوره، مدیریت، پژوهشگری، نویسندگی، فروشندگی و ... اشاره کرد که این گونه مشاغل هم ویژ‌گی‌هایی نیاز دارد که می‌توانند به شکل فردی قابل هدایت و اجرا باشند، به آموزش و نظارت کمی نیازمندند همچنین به زمان و مکان خاصی وابسته نیستند.
● نیروی کار فناوری کیست؟
جوامع اطلاعاتی مبتنی بر عصر دانایی و دانش است. لذا نیروی انسانی به عنوان سرچشمه مغزافزاری مهمترین رکن چنین جوامعی محسوب می‌شوند. همچنانکه قبلا اشاره شد فناوری اطلاعات موجب تحولات شغلی در جامعه خواهد شد به گونه ای که برخی از مشاغل حذف و فرصت‌های شغلی جدید ایجاد می‌شود. بی‌گمان اجرای موفق چنین مشاغلی از عهده افرادی بر می‌آید که از دانش و مهارت لازم در زمینه فناوری برخودرار باشند.
نیروی کار فناوری به مشاغلی باز می‌گردد که در توسعه فناوری اطلاعات مهم بوده و در مرکز تنگناها یا کمبودهای مهارتی IT قرار دارند .
● مشاغل مرتبط با فناوری اطلاعات
این مشاغل شامل چندین حرفه است که در رابطه نزدیک با IT قراردارند. برخی از این حرفه‌ها در جدول ۳ آمده است که براساس طبقه‌بندی استاندارد وزارت تجارت آمریکا می‌باشد:(۹)
● مهارت مورد نیاز نیروی کار فناوری اطلاعات
نیروی کار IT نیازمند دانش و مهارت متنوع می‌باشد تا از عهده وظایف خود برآید که می توان به سه گروه تقسیم نمود. البته سهم هر یک از گروه‌ها در مشاغل مختلف متفاوت می باشد.
۱) دانش فنی درباره فناوری اطلاعات
۲) دانش صنعتی و تجاری (تشخیص هزینه‌ها ، زمانبندی و بودجه،)
۳) مهارت‌های ارتباطی و سازماندهی (مهارت لازم برای کار تیمی)
● نقش دولت در توسعه فناوری اطلاعات
دولت‌ها می‌توانند به عنوان متولیان اصلی اقتصاد، نقش بسزایی در سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری اطلاعات و نقش آن بر اشتغال کشور داشته باشند. همچنین با تصحیح نظام آموزش و ورود مباحث فناوری اطلاعات در مدارس و تاثیرگذاری در برنامه‌های آموزش و پرورش می‌تواند موثر باشد. همچنین می‌تواند با ایجاد کارگروهای تحقیقاتی و آشنا کردن نقاط محروم و دورافتاده به توسعه فناوری که منجر به اشتغالزایی می‌شود، فناوری را به بخش‌های مختلف جامعه گسترش دهند.
● نتیجه‌گیری و راهکارهای پیشنهادی:
پیشرفت تکنولوژی اطلاعات در جهان امروزه زمینه‌های کاری فراوانی را فراهم آورده است. با توجه به اینکه تکنولوژی اطلاعات باعث انعطاف‌پذیری کارها می‌شود و کارکنان می‌خواهند وقت زیادی را خارج از اداره کار کنند و کارها تخصصی‌تر می‌شود، پس نیاز به آموزش در سطح بیشتری احساس می‌شود. لذا چنانچه هدف ایجاد اشتغال در کشور باشد یکی از راهکارها می‌تواند افزایش تعداد دانشجویان در حوزه فناوری اطلاعات و ارتقاء کیفی سطح دانشگاه‌ها باشد تا بتوان نیروی آماده ورود به بازار کار را با تکنولوژی‌های جدید آموزش داد.
پیشنهاد می‌شود برای نقش بیشتر فناوری اطلاعات در اشتغال این موارد در کشور مورد بررسی و تصمیم‌گیری قرار گیرد.
ـ گنجاندن واحدهای درسی آشنایی با سیستم‌های اطلاع رسانی و IT
ـ برنامه‌ریزی مدون در کلیه وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها برای آشنایی بیشتر کارکنان با فناوری‌های جدید
ـ ایجاد استانداردهای ملی آموزش برای تکنولوژی اطلاعات
ـ بسترسازی فکری و فرهنگی برای پذیرش IT در سطح جامعه
ـ سرمایه‌گذاری برای افزایش منابع متعدد و نرم‌افزارهای آموزشی در حوزه فناوری اطلاعات
ـ قانون‌گذاری برای ارائه تسهیلات به اشخاصی که از فضای مجازی برای کسب در آمد استفاده می کنند

نویسنده: اکبر نوری
منابع مأخذ:
۱- فتحیان، محمد – مهدوی نور، سید حاتم – مبانی و مدیریت فناوری اطلاعات - انتشارات علم و صنعت- سال ۱۳۸۶
۲- Egmond, G.L.CVAN, international technology Transfer, Eindhoven university of technology, ۲۰۰۲
۳- ناصرزاده- هادی، بررسی وضعیت فناوری در ایران، فرصت های شغلی ناشی از فناوری، همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال تهران ، ۲۹ و ۳۰ ، بهمن ۱۳۸۰
۴- حسینی، سید سجاد، بررسی نقش رسانه های نوین ارتباطی در توسعه اشتغال، همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال تهران ، ۲۹ و ۳۰ ، بهمن ۱۳۸۰
۵- محسنی، منوچهر، جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، نشر دیدار – ۱۳۸۰
۶- مسعودی، رضا، مدیریت زمان در محیط کار شرکت ه ۱۳۸۰
۷- E weork ۲۰۰۰ : new ways to work ۲۰۰۰
۸- صدوقی، شهرام ، اصغری، حبیب الله، کار از راه دور، چالش نوین برای اشتغال، همایش نقش فناوری اطلاعات در اشتغال تهران ، ۲۹ و ۳۰ ، بهمن ۱۳۸۰
۹- United Nation, Human Resources Development For information Technology: Seoul ۵-۷ September ۲۰۰۰, newrouk ۲۰۰۰