میراث فرهنگی در سالی که گذشت

ثبت پاسارگارد
در تیرماه سال ۸۳ کمیته میراث جهانی یونسکو پاسارگاد و ارگ بم را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد. قرار است در اجلاس سال ۸۴ که تیرماه آینده در آفریقای جنوبی تشکیل می شود گنبد سلطانیه را نیز در فهرست میراث جهانی ثبت کند.غرق چندین محوطه باستانی عیلامی و هخامنشی دو سد سیوند در استان فارس و کارون ۳ در استان خوزستان بدون هماهنگی و اطلاع میراث فرهنگی احداث شده و با آبگیری آنها تعداد زیادی محوطه های شناسایی شده و کاوش نشده این مناطق درآب غرق شده و خواهد شد.
سد سیوند در منطقه تنگه بلاغی در فاصله ۸ کیلومتری محوطه ثبت جهانی شده پاسارگارد در استان فارس قرار دارد. به اعتقاد کارشناسان تنگه بلاغی محل عبورمهم ترین راه باستانی کشور یعنی راه شاهی است که به دستور داریوش هخامنشی ساخته شده و پاسارگارد را به تخت جمشید و شوش متصل می کرده است.
باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی در کاوش های نجات بخشی محوطه های پشت سد سیوند با کشف بقایای معماری دوره هخامنشی توانستند سبک معماری مردم در آن دوران را شناسایی کنند.به نظر علیرضا عسگری سرپرست تیم مشترک کاوش ایران و ایتالیا نجات محوطه ها و آثار دورن تنگه بلاغی حداقل به چهارسال وقت نیاز دارد، در غیر این صورت آبگیری سد سیوند بیش از نیمی از محوطه ها، بدون کاوش غرق خواهد شد.عملیات نجات بخشی محوطه های باستانی تنگه بلاغی در دی ماه توسط باستان شناسان خارجی و داخلی انجام خواهد شد. ساخت سد سیوند در دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی از سال ۱۳۷۱ در تنگه بلاغی و روی رودخانه پلوار آغاز شد و کارشناسان با توجه به آبرفتی و سست بودن خاک منطقه احتمال می دهند که جمع شدن آب در پشت سد و افزایش رطوبت هوا و بالا آمدن سطح آب های زیر زمینی به مجموعه ثبت شده پاسارگارد صدمه بزند. ساخت سد کارون ایذه نیز در دوران آقای رفسنجانی و بدون توجه به آثار باستانی آغاز شد. آبگیری این سد از ۱۸ آبان سال۸۳ آغاز شد، اما با توافق پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و مسئولان سد کارون ۳، آبگیری تا پایان نجات بخشی آثار باستانی محوطه به تعویق افتاد.
باستان شناسان گروه نجات بخشی آثار این منطقه که از مرداد ماه به کاوش پرداختند، توانسته اند شیرهای سنگی و سنگ قبرهای افراشته و تعداد زیادی آثار سفالی را از غرق شدن نجات دهند و با تمرکز بر گورهای منطقه زیرکوه و اشیای کشف شده در گورها به اطلاعاتی در باره زندگی عیلامیان در ۲۷۰۰ سال پیش از دست یابند.
محوطه های باستانی و آثار تاریخی چون زیگورات، چغازنبیل، شهر ساسانی جندی شاپور و ایوان کرخه در استان خوزستان واقع اند.
کشف یک شهر زیر زمینی
در تابستان ۸۳ در حوالی کاشان در شهر نوش آباد یک شهر زیر زمینی سه طبقه کشف شد.ساکنان این شهر که در ۸ کیلومتری کاشان قرار دارد، به هنگام حفر چاه فاضلاب در زیر زمین به فضاها و دالان هایی برمی خوردند که وجود آنها در اعماق زمین تعجب آور بود. از همین رو مردم و شهردار این شهر در تماس با مسئولان میراث فرهنگی خواستار بررسی این حفره ها و دالان ها شدند.کارشناسان پس از یک ماه حفاری و کاوش باستان شناسی توانستند یک شهر زیر زمینی با سه طبقه سازه که از دالان ها، پلان ها و فضاهای معماری مختلفی تشکیل شده بود، شناسایی کنند.سازه های طبقه اول در ارتفاع ۵/۲ متری و طبقه سوم در ارتفاع ۱۸ متری زیر زمین قرار گرفته است و ارتفاع هر طبقه از شهر نزدیک به ۱۸۰ سانتیمتر است.
کارشناسان بر این گمان اند که ساکنان این منطقه از بیم حمله دشمنان، این شهر را در اعماق زمین ساخته اند تا در صورت ضرورت در آنجا پناه بگیرند.
سکونت یک میلیون ساله انسان در ایران
با کشف سه دندان انسان از نوع هوموارکتوس یا نخستین انسانهای راست قامت متعلق به یک میلیون سال پیش در منطقه فسیلی مراغه، شواهد احتمال سکونت انسان در ایران از ۱۰۰ هزار سال به یک میلیون سال افزایش یافت.انسانهای هوموارکتوس حدود یک تا یک و نیم میلیون سال پیش در غارها می زیسته اند، شکارگر بوده اند و کشف آتش کار آنها بوده است.در بررسی های دیرین شناسی در منطقه فسیلی مراغه کارشناسان تاکنون قطعاتی از فسیلهای حیوانات عظیم الجثه ای مانند اسب، زرافه، کرگدن و فیل متعلق به یک میلیون سال پیش پیدا کرده اند.
اجساد مدفون در دیوار ارگ بم
با ادامه عملیات نجات بخشی ارگ بم که در زلزله دی ۱۳۸۲ به شدت آسیب دید، کارشناسان در نقاط مختلف دیوارها و حصارهای ارگ بم بقایای اجساد ۶۲ کودک و نوزاد کفن پوش برخوردند. پس از تحقیقات کارشناسان اعلام کردند این اجساد متعلق به دوره قاجاریه و زمانی است که نصرالدوله فرمانفرما مشهور به شاهزاده فیروز میرزا ارگ بم را محاصره کرده بود.
استرداد لوح های هخامنشی
بازگرداندن سیصد لوح گلی متعلق به دوران هخامنشی از آمریکا یکی از اتفاقات مهم در حوزه میراث فرهنگی در سال ۸۳ بود. این لوحها بخشی از ده هزار لوح کامل و قطعات لوح های سفالی است که باستان شناسان دانشگاه شیکاگو در سال ۱۹۳۳ از محوطه تخت جمشید به دست آوردند.در این لوح ها جزییاتی از تشکیلات و سازماندهی اداری دوره هخامنشی و تغذیه روزانه کارگران محوطه تخت جمشید در حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد در دوران حکومت داریوش اول به زبان عیلامی و به خط میخی ثبت شده است.این لوح ها سال ۱۹۳۷ در اختیار موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو در آمریکا بوده است. دانشگاه شیکاگو در ۱۹۵۱ نزدیک به ۳۷ هزار از این لوحها را به ایران بازگرداند و این نخستین بار پس از انقلاب است که چنین مبادله ای میان ایران و آمریکا رخ می دهد.
حراج اشیاء عتیقه ایران در پاریس و لندن
سال گذشته تعدادی از اشیاء عتیقه ایرانی در بازارهای جهانی به فروش رسید. در فرانسه در یک حراج بزرگ در پاریس مجموعه ای شامل۵۲۰ قطعه از آثار باستانی و عتیقه ایران و مربوط به دوران های ساسانی، سامانی، عباسی، سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار به حراج گذاشته شد.در حراج ساتبی لندن نیز تابلویی از فتحعلی شاه قاجار کار مهرعلی اصفهانی و تابلویی از چهره زن جوانی با روسری سپید متعلق به دوره محمد شاه قاجار و دو تابلوی رنگ و روغن از زنان اشرافی دوران صفویه متعلق به مکتب اصفهان مربوط به نیمه دوم قرن هفدهم میلادی به فروش رسید. این حراج بخشی از حراج آثار هنری ایرانی و اسلامی بنیاد برکلی بود.
بازگشت اشیاء قاچاق شده جیرفت
در اواخر اسفند ۱۱۸ قلم از اشیای قاچاق شده جیرفت از لندن شامل یک کاسه سنگی و دو محموله ۳۰ و ۸۷ قطعه ای به ایران بازگردانده شد.به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی مقامات انگلیس این اشیاء را به صورت سه محموله به سفارت ایران در لندن تحویل دادند و چند روز بعد این اشیاء به ایران بازگردانده شد.
تشکیل یگان پاسداران میراث فرهنگی
غارت محوطه های کاوش نشده جیرفت سبب شد تا مسئولان به فکر حفاظت از این محوطه بیافتند و بالاخره پس از مدت ها بحث و گفتگو برای حفاظت از آثار باستانی، به ویژه محوطه هایی که هنوز توسط باستان شناسان کاوش نشده اند، قرار شد یگان پاسداران میراث فرهنگی تشکیل شود. در ماه های پایانی سال ۸۳ فرمانده این یگان منصوب شد، اما این یگان هنوز نیروی انسانی ندارد.برای جلوگیری از خروج غیر قانونی اشیای باستانی تفاهم نامه ای بین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، کمیته تخصصی مبارزه با قاچاق اشیاء عتیقه تشکیل شد.
ایران و میراث معنوی
در خرداد ماه دولت پیوستن ایران به کنوانسیون حفظ میراث معنوی یونسکو را تصویب کرد.سازمان جهانی یونسکو در مهرماه ۱۳۸۲ با هدف حمایت از خرده فرهنگ ها در برابر جهانی شدن کنوانسیون حفظ میراث معنوی را تصویب کرد.اجرای این کنوانسیون منوط به پیوستن سی کشور به آن است. ایران برای نخستین قدم در اجلاس سال ۲۰۰۵ پرونده نوروز و گویش مراغی را به یونسکو ارائه خواهد کرد.سهم ایران از میراث معنوی جهان
پرونده همچنان مفتوح میدان نقش جهان
با ساخت برج جهان نما در اطراف میدان نقش جهان اصفهان و تجاری شدن حریم آن ، این میدان در معرض آسیب جدی قرار می گیرد. مسئولان میراث فرهنگی تاکنون بسیار تلاش کرده اند تا مانع ساخت این برج شوند و چندین بار نیز اعلام شده که ساخت آن متوقف شده، اما کوتاه زمانی بعد ساخت آن از سر گرفته شده است.کانون مدافعان حقوق بشر به ریاست شیرین عبادی برنده جایزه صلح نوبل سال ۲۰۰۳ با پیگیری حقوقی چندین بار خواستار توقف ساخت برج جهان نما شده و حتی شیرین عبادی اسفند ماه طی نامه سرگشاده ای به رییس جمهور در این باره هشدار داد.شهر اصفهان در سال ۱۹۷۹ در فهرست آثار میراث فرهنگی جهان ثبت شده و لطمه ای که ساخت این برج به میدان نقش جهان می زند چنان حساس است که یونسکو به ایران اعلام کرده است که باید از ارتفاع این برج بکاهد. یونسکو تابستان ۸۴ پس از مطالعه گزارش ایران در مورد این موضوع، در باره افزودن اصفهان به فهرست آثار تهدید شده جهان تصمیم خواهد گرفت.
توافق میراث فرهنگی و موزه لوور
در آبان ماه بین حسین مرعشی رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و آقای هانری لوی رت رییس موزه لوور پاریس توافقنامه ای برای همکاری به امضاء رسید.به موجب این توافق سازمان میراث فرهنگی و موزه لوور در زمینه هایی چون پژوهش حوزه های باستانی، تاریخ هنر، موزه داری، حفاظت و مرمت، مبارزه بر علیه نقل و انتقال غیر قانونی آثار فرهنگی و... همکاری خواهند کرد.
این موافقتنامه تا ماه ژوئن سال ۲۰۱۱ اعتبار دارد.
مردان نمکی
یازده سال پس از کشف اسکلت مرد نمکی در اعماق معدن نمک چهرآباد زنجان در پاییز ۸۳ بقایای اسکلت دو مرد نمکی دیگر در آن معدن کشف شد. پس از متوقف کردن بهره برداری از معدن نمک، کارشناسان به کاوش در این معدن پرداختند و به زودی اسکلت مرد نمکی چهارم که از نظر لباس و اجزای بدن کامل تر و سالم تر از مردان نمکی دیگر است، کشف شد. به گفته یحیی رحمتی مدیرکل میراث فرهنگی زنجان بخش هایی از بافت و نسوج نرم در بدن مرد نمکی چهار سالم و محفوظ مانده است.تاکنون با بررسی چند تونل قدیمی در اعماق معدن نمک چهرآباد زنجان قسمتی از پارچه و لباس پشمی، دو لنگه کفش چرمی سالم و یک شلوار و پیراهن پشمی به دست آمده است. کارشناسان با توجه به اشیاء کشف شده از مرد نمکی یک مانند گوشواره طلای آویخته به گوش، اشیاء فلزی و سفال های خاکستری نقش دار و با توجه به آرایش مو و سیمای ظاهری، و با توجه به طرز لباس پوشیدن او و پس از مقایسه این اشیاء با نقوش تخت جمشید و یافته های باستان شناسان در گورستان های تپه مارلیک اعلام کردند مردنمکی یک از سکاییان است که خراج گذار حکومت هخامنش بوده اند، و از نظر زمانی به قرن هشت قبل از میلاد تعلق دارد. با کشف مرد نمکی چهار برنامه های مطالعات ژئو تکنیک ( تکنولوژی شناخت زمین )، ژنتیک و مطالعات میدانی برای کشف ارتباط میان تپه ها و سکونت گاه های باستانی شناخته شده شتاب گرفته است.
کاوشهای باستان شناسی در جیرفت
سال گذشته در سومین فصل کاوشهای باستان شناسی در محوطه های باستانی جیرفت در حاشیه هلیل رود هفت فضای مسکونی کشف شد و به این ترتیب در دوسال گذشته در جریان بررسی های باستان شناسی حوزه تمدن هلیل رود بیش از ۹۵ محوطه متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد شناسایی شده که ۶۰ محوطه آن گورستان است.در کاوش های علمی و حفاری های غیر مجاز قاچاقچیان آثار سنگی، سفالی و بقایای معماری از هزاره سوم پیش از میلاد به دست آمده است.آنچه توجه باستان شناسان را در این محوطه جلب کرده وسعت گورستان های آن است. آنها حدس می زنند این منطقه در دوران باستان بسیار پرجمعیت بوده است.با کشف بخشی از یک آجر کتیبه دار با دو سطر نوشته در بخش بنای یادمانی محوطه باستانی کنار صندل در حوزه تمدن هلیل رود و در مراحل پایانی این فصل از کاوش وجود خط در این منطقه در نیمه نخست هزاره سوم قبل از میلاد و در عصر مفرغ به اثبات رسید.
به گفته دکتر یوسف مجیدزاده سرپرست هیئت کاوش باستان شناسی حوزه هلیل رود خط این کتیبه نسخه جدیدتر خط نوشتاری عیلامی است که در کتیبه پوزوراین شوشیناک به دست آمده است. این آجر کتیبه دار برای خواندن و رمز گشایی در اختیار فرانسوالا کارشناس بزرگ فرانسوی و چند کارشناس بین المللی قرار خواهد گرفت.
در طول ۴۰۰ کیلومتر رودخانه هلیل رود، در شهرستان های بافت، کهنوج، جیرفت و عنبرآباد تاکنون بیش از ۷۰۰ محوطه باستانی شناسایی شده است.
شهر سوخته
کشفیات هشمتین دوره کاوش در شهر سوخته مسایل بسیاری را برای کارشناسان روشن کرد.
فعالیت های این دوره از کاوش بیشتر در بخش گورستان این شهر پنج هزارساله متمرکز بود و طی آن ۵۴ گور و اسکلت باستانی و ۱۶۹ شیئی تاریخی کشف شد.با این کشفیات کارشناسان پی بردند که زنان شهر سوخته در پنج هزار سال قبل علاوه بر استفاده از گردنبند و دستبند، گوشواره نیز به گوش می کردند.مشخص شد که به دلیل رواج ازدواج فامیلی میان ساکنان شهر سوخته بیماری مهلک هیدروسفالی در میان کودکان این منطقه شایع بوده و اغلب کودکان تا پیش از ۱۳ سالگی بر اثر این بیماری می مردند. قبلا جمجمه ای از یک بیمار مبتلا به بیماری هیدروسفالی به دست آمده بود که روی آن اثرات جراحی موفقیت آمیزی دیده می شد.شهرسوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل زاهدان واقع شده و پنجهزار سال قدمت دارد. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال های ۱۸۰۰ تا ۳۲۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند.
دهانه غلامان، شهر بی سکنه
یکی دیگر از اتفاقات مهم مربوط به میراث فرهنگی نتایج کاوش در شهر دهانه غلامان در ۲ کیلومتری روستای قلعه نو و ۴۴ کیلومتری شهرستان زابل است. باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی در کاوش های این شهر ۲۵۰۰ ساله پی بردند که ساختمان های این شهر در روی بلندی هایی از سطح زمین های کشاورزی و با هدف دفاع از شهر در مقابل سیل های ناگهانی و فصلی رود هیرمند ساخته شده است و نکته مهم اینکه ساخت و معماری شهر بر مبنای نقشه بوده است.
بنا به خبر خبرگزاری میراث فرهنگی این اولین بار است که در سایت های باستانی تهیه نقشه و موضوع پیش ساخته بودن یک کلان شهر مطرح می شود.شهر دهانه غلامان ۲۷ ساختمان مهم و کلیدی داشته است از جمله دو ساختمان مذهبی و صنعتی. شهر دهانه غلامان یکی از پایتخت های معتبر دوران هخامنشی بوده، و بر مبنای شواهد و تحقیقات باستان شناسی مذهب ساکنان آن تلفیقی از مذاهب هند و ایرانی و زرتشتی بوده است.دو نکته بسیار مهم درباره شهر غلامان وجود دارد: نبود هیچ اثری از برج و بارو، دژ و دیوار دفاعی در شهر، که نشان دهنده زندگی صلح آمیز مردم آن بوده، و نبود هیچگونه اموال منقول و غیر منقول حتی در لایه های باستانی که باستان شناسان فکر می کنند به احتمال بسیار زیاد ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پس از ساخت شهر، ساکنان آن با برنامه ریزی دقیق و در فرصتی مناسب تمامی اموال خود را جمع آوری و به مکان نامعلومی ـ شاید پاکستان فعلی مهاجرت کرده اند. آنها بر این گمان اند که احتمالا خشک شدن رود هیرمند سبب این مهاجرت بوده است. باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ شهر دهانه غلامان را شناسایی کردند و عملیات حفاری آن بین سال های ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ به طول انجامید.
مساحت شهر دهانه غلامان ۱۵۰۰ متر در ۸۰۰ متر است.

لادن پارسی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران