«مصالحه گرایی چند جانبه» و راهکارهای «خروج از بحران»

در پایان اجلاسیه نوامبر آژانس بین المللی بیانیه ای با امضای رئیس شورای حكام صادر شد. این بیانیه كه توسط «یوكیو آمانو» رئیس شورای حكام و نماینده ژاپن در این شورا قرائت شد، متشكل از ۴ بند است كه دو بند ابتدایی آن مربوط به موضع اعضای اتحادیه اروپاست، بند نهایی آن نیز به گونه ای مستقیم توسط آمریكا پیشنهاد شده است. هر چند كه می توان نشانه هایی از هماهنگی در مواضع آمریكا و اروپا را مشاهده كرد.رویكرد عمومی بیانیه نهایی آژانس، ماهیت مصالحه گرایانه دارد. این بیانیه در نقطه مقابل قطعنامه سپتامبر ۲۰۰۵ صادر شده است. بنابراین می توان عوامل مختلفی را در شكل گیری بیانیه مصالحه گرایانه آژانس مورد ملاحظه قرار داد.در بند اول برخی از اعضا اعلام كرده اند كه فقط پیشرفت نسبتا كمی از سپتامبر به سوی حل سؤالات مطرح شده در خصوص قصورهای چندگانه ایران، طی دوره زمانی گسترده، برای اعلام مواد و فعالیت های هسته ای مطابق با الزامات پادمانی اش حاصل شده است.
آنها تأكید كردند كه همكاری صورت گرفته از جانب ایران ناكافی بوده كه این تداوم فقدان شفافیت كاهش مسأله ای بسیار نگران كننده است. برخی از اعضاء بالاترین اهمیت را برای تعلیق كامل فعالیت های مرتبط با غنی سازی قایل شدند. آنها تأسف خود را نسبت به اینكه ایران به عملیات در مركز یو.سی.اف ادامه داده و نیز به دنبال ساخت یك رآكتور تحقیقاتی آب سنگین است، اعلام كردند.به این ترتیب، اعضای اروپایی آژانس برادامه مواضع گذشته خود تأكید دارند. اما ادبیات مربوط به بیانیه آژانس با آنچه كه در قطعنامه های قبلی آمده است، كاملا متفاوت است. تغییر در ادبیات آژانس را می توان نشانه ای از روندهای جدید در همكاری های بین المللی ایران با كشورهای اصلی شورای حكام دانست. آنها قطعنامه ۲۴ سپتامبر ۲۰۰۵ را خاطر نشان و اعلام كردند كه در شرایط حاضر، باید دریچه ای از فرصت ها برای ایران باز بماند تا یك رویكرد واكنشی به اجرای اقدامات اعتمادساز مورد درخواست شورا برای بازداشتن از هرگونه اقدام یكجانبه دیگر داشته باشد.
۱ _ تاكتیك های اروپا در محدودسازی مشروعیت استراتژیك ایران
كشورهای اروپایی تلاش داشتند تا از طریق ایجاد جنجال های خبری و بحران دیپلماتیك، ایران را در شرایطی قرار دهند كه مجبور به پذیرش قطعنامه شود؛ اما الگوی رفتاری ایران مبتنی بر جلوه هایی از مقاومت گرایی در برابر تهدیدات آمریكا _ اروپا بوده است. این امر را می توان نشانه ای از مقاومت گرایی استراتژیك ایران تلقی كرد. از سوی دیگر، در اجلاسیه نوامبر به ایران پیشنهاد شد كه برای ادامه دادن به روند مذاكرات با سه كشور اروپایی تلاش كند و نیز حمایت از تلاش سه كشور اروپایی برای گسترش دادن بنیانی برای اجماع بین المللی از طریق عناصر مضاعف در روند مذاكرات، مانند پیشنهاد روسیه كه اخیرا ارائه شد، اعلام شد.به این ترتیب، فعالیت های دیپلماتیك و امنیتی ایران برای حل بحران هسته ای باید براساس الگو های چند جانبه انجام پذیرد. مشاركت روسیه در روند مذاكرات هسته ای را می توان تأمین یكی از اهداف استراتژیك ایران برای متنوع سازی كشورهای مذاكره كننده در روند پرونده هسته ای دانست.از سوی دیگر، در بند دوم بیانیه برخی از اعضا خاطرنشان كردند كه ایران پروتكل الحاقی را اجرا و در رابطه با اقدامات شفاف ساز بیشتر كار كرده است. ایران دسترسی به اسناد مضاعف اشخاص و سایت را تسهیل كرده است. این امر نشان می دهد كه طی سال های گذشته، الگوهای رفتاری ایران مبتنی بر شفاف سای فعالیت های هسته ای بوده است و در راستای چنین هدفی، مبادرت به پذیرش پروتكل الحاقی كرد. این پروتكل را می توان بستری برای قانونمندسازی فعالیت های هسته ای ایران و همچنین شفاف سازی اقداماتی دانست كه طی سال های گذشته آغاز شده است. براساس چنین ضرورتی آنان تأكید كردند كه كار آژانس در راستی آزمایی از برنامه صلح آمیز هسته ای ایران در جریان است و ایران را به همكاری بیشتر به عنوان اقدام اعتمادساز ترغیب كردند.
۲ _ اعتمادسازی متقابل در همكاری هسته ای ایران
تكیه بر واژه های اعتمادساز در بیانیه را می توان نشانه ای از بی اعتمادی نسبی كشورهای غربی نسبت به اهداف استراتژیك ایران دانست. به همین دلیل است كه در بیانیه از «قصورهای چندگانه ایران» صحبت شده است. این بیانیه را می توان به عنوان اقدامی در جهت ترغیب ایران به مشاركت گسترده تر با آژانس دانست.از سوی دیگر، این مسأله مورد تأكید قرار گرفته تا آنهایی كه اطلاعاتی درباره شبكه های غیرقانونی تأمین كننده دارند به ویژه كشورهایی كه این شبكه ها درون آنها عملیات داشته اند، یا منبع فن آوری محسوب می شوند، باید تمام چنین اطلاعاتی را به اطلاع بازرسان آژانس برسانند.تاكنون شیوه بازرسی توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی به گونه ای بوده است كه اطلاعات اولیه را از ایران به دست می آورند و آن را در محیط های ثانویه مورد بررسی قرار می دادند. از این طریق، آنان توانسته اند گزارشاتی تهیه كنند كه با مواضع و همچنین رویكردهای ایرانی در مورد فعالیت های هسته ای انجام شده تفاوت دارد. كشورهای مؤثر در شورای احكام بر ضرورت عدم اشاعه و خلع سلاح تأكید كرده و نگرانی عمیق خود را از سرعت پایین پیشرفت به سوی خلع سلاح هسته ای اعلام داشتند آنها مجددا بر جدا بودن مقوله اقدامات داوطلبانه اعتمادساز از الزامات پادمانی حقوقی تأكید كردند. این امر را می توان به منزله اقدامات جانبی برای حداكثر سازی بازرسی و كسب اطلاعات از ایران دانست.به این ترتیب در بیانیه شورای حكام می توان جلوه هایی از ترغیب ایران و همچنین سایر كشورها به مشاركت با بازرسان آژانس در مورد فعالیت های هسته ای انجام گرفته، اشاره داشت. این امر را می توان به عنوان مقدمه ای برای اعمال فشارهای دیپلماتیك در دوره های آینده دانست.در بند ۳ این بیانیه كه مربوط به مواضع غیرمتعهدها است، برخی كشورها تأكید كردند كه بررسی مسأله اجرای توافق پادمانی ایران به صورت تنگاتنگ متصل به ایجاد منطقه ای عاری از سلاح های هسته ای در خاورمیانه است و این ارجاعی بود به بیانیه تهران در سال ۲۰۰۳ میلادی. در این بند، لزوم اجرای قطعنامه های بین المللی در رابطه با این موضوع مورد تأكید قرار گرفت. به این ترتیب كشورهای غیرمتعهد نیز توانستند اهداف سیاسی و امنیتی خود را در مورد فعالیت های هسته ای سایر كشورها بیان كنند و آن را به عنوان ضرورت امنیتی منطقه ای تلقی كنند. در شرایطی كه اسرائیل به عنوان اصلی ترین تهدید امنیتی كشورهای خاورمیانه محسوب می شود، عدم رعایت تئوری منطقه عاری از سلاح های هسته ای را باید جلوه ای «از آپارتاید هسته ای» دانست. شورای حكام نیز بر این درخواست تأكید كرد كه ایران پروتكل الحاقی را به عنوان یك مسأله اضطراری تصویب كند. شورا ایران را ترغیب كرد كه اسناد حمایت آمیز مضاعفی را آن گونه كه از سوی آژانس درخواست شده است، فراهم كند و اقدامات شفاف سازی فراهم شده را برای آژانس گسترش دهد.
۳ _ توافق پادمانی و مصالحه گرایی استراتژیك در پرونده هسته ای ایران
در شرایط موجود، ایران نمی تواند اقدامی فراتر از آنچه تاكنون در مشاركت با آژانس انجام داده را مورد پذیرش قرار دهد. روند همكاری های ایران و آژانس مبتنی بر جلوه هایی از اعتمادسازی متقابل بوده است. اما محدودیت های اعمال شده بر ضد ایران، مانع از تصویب پروتكل الحاقی توسط نهادهای قانونی ایران شده است در بند ۴ كه بیانگر موضع ایالات متحده است، این كشور درخواست كرد كه اجرای توافق پادمانی ان.پی.تی ایران به صورت رسمی در دستور كار جلسه آتی شورای حكام قرار گیرد و مدیر كل یك گزارش كتبی دیگر را پیش از آن نشست ارائه كند.درج بند چهارم در بیانیه شورای حكام آژانس بین المللی انرژی اتمی را می توان به عنوان تهدید بالقوه برای مواضع و فعالیت های قانونمند ایران دانست. به طور كلی آمریكا تلاش دارد تا از طریق طرح مجدد توافق پادمانی مربوط به عدم تكثیر سلاح های هسته ای، ایران را به عدم پایبندی مفاد معاهدات و به مبادرت به اقدامات مغایر با اهداف صلح جویانه هسته ای متهم سازد. اگر آمریكایی ها بتوانند چنین موضوعی را در آژانس به اثبات رسانند، در آن شرایط محدودیت های بیشتر علیه ایران اعمال خواهد شد. تمامی تلاش آمریكا برطرح این موضوع استوار است كه ایران به مفاد توافق پادمانی N.P.T توجه نداشته و در نتیجه نمی تواند فرآیند غنی سازی اورانیوم را در داخل كشور به انجام رساند. آمریكایی ها بر عدم حسن نیت ایران در فعالیت های هسته ای تأكید دارند.برای بلوك غرب بسیار دشوار بود تا دیگر كشورها را در خصوص تخطی و عدم پایبندی ایران به بند ۲ معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای (NPT) با خود همراه سازد. غرب تنها توانست به گذشته نه چندان شفاف ایران در عرصه فعالیت هسته ای و شفاف نبودن كامل این برنامه در گذشته و همچنین وجود شائبه درباره نیات ایران و احتمال انحراف در آینده تأكید كند كه بخشی تكراری بیانیه شورای حكام بود.تكرار چنین موضوعاتی، نشانه عدم حسن نیت آمریكا در حل موضوع پرونده هسته ای ایران است آمریكایی ها تلاش دارند تا جلوه هایی واهی از عدم حسن نیت ایران را در فعالیت های هسته ای به نمایش گذارند. این امر با قالب ها و ضرورت های مصالحه گرایی چند جانبه مغایرت خواهد داشت.اگر چه تاكنون اروپا و ایران تمایلی به انعطا ف از خود نشان نداده اند. از جمله این موارد می توان به تعدادی از موارد كلیدی همچون حق و توانایی ایران به فعالیت چرخه سوخت اشاره داشت. اروپا همواره بر این عقیده تأكید داشته كه نمی توان به راحتی به نگرانی موجود در صورت دستیابی ایران به دانش كامل چرخه سوخت و غنی سازی اورانیوم پاسخ داد و ایران نیز طبعا در چنین شرایطی بر حق خود تأكید كرده است.به این ترتیب اروپا نمی تواند اهداف استراتژیك خود را به گونه یك جانبه پیگیری كند. فعالیت های هسته ای ایران صرفا در شرایطی می تواند براساس مفاد پروتكل الحاقی انجام پذیرد كه حق قانونی ایران در ارتباط با چرخه سوخت هسته ای مورد پذیرش قرار گیرد. مصالحه گرایی ایران با كشورهای اروپایی _ آمریكایی نیازمند اعتماد متقابل است. همانطور كه ظن و تردید مرز ندارند، اعتمادسازی و تلاش برای برطرف ساختن شائبه های پرونده هسته ای ایران نیز حد و مرز مشخصی نخواهد داشت. بیانیه نوامبر ۲۰۰۵ شورای حكام می تواند زمینه انجام مذاكرات چندجانبه ایران با كشورهای مؤثر در آژانس بین المللی انرژی اتمی و همچنین شورای امنیت را فراهم آورد. برای تحقق این هدف، نیاز وافر به طرح موضوعاتی است كه به موجب آن ادراك بین المللی در حمایت از فعالیت های همكاری جویانه ایران با آژانس به وجود آید. ایران همچون هر كشور دیگری، نیاز به تصویرسازی (Image Building) دارد تا بتواند از این طریق به شكلی كارآتر از موضع مشروع خود دفاع كند.تاكنون، فعالیت های ایران ماهیت همكاری جویانه و مصالحه گرایانه با آژانس و همچنین كشورهای اروپایی داشته است. مذاكرات سعدآباد، پاریس و بروكسل را می توان نشانه ای از همكاری گرایی ایران تلقی كرد. در این ارتباط، هدف اصلی جمهوری اسلامی در اثبات حقانیت خود براساس الگوی مذاكره قرار داشته است. تردیدی نیست كه مذاكره بهترین راه پیش رو است. در حالی كه این مذاكره مورد حمایت سازمان های بین المللی ذی ربط همچون IAEA است. كه از طریق همین مذاكره و روند دیپلماتیك بود كه ایران توانست بسیاری از شائبه ها را پایان داده و موضع خود را در مجامع بین المللی تقویت كند. در حالی كه تداوم مذاكرات نیازمند حسن نیت چندجانبه است، صرفا از طریق حسن نیت همگانی می توان به مصالحه گرایی چندجانبه نایل شد.

طاهره ترابی

منبع : روزنامه همشهری