بازشناسی خودگردانی تعاونی در اصول اولیه شرکت های تعاونی

امروزه اعتقاد بر این است كه نخستین نمونه های تعاونی ، در كشاورزی و بخش دهقانی بوجود آمده است . ( خبر نامه اتحادیه بین المللی تعاون ، ۱۳۷۵) (۳۶) . حدود دو قرن از عمر جنبش تعاونی و یك قرن از عمر تعاونی های كشاورزی می گذرد (Khalil & Ilyas,۱۹۹۳) (۱۱۱) ، از لحاظ تاریخی ، اساس نهضت جدید تعاونی به سال ۱۸۴۴ بر می گردد.
در آنزمان گروه كوچكی از بافندگان ( ۲۸ نفر) اولین تعاونی مصرف را در شهرك انگلیسی راچدیل (Rochdale) واقع در لانك شایر بنا نهادند. این سازمان “ جامعه پیشگامان برابر راچدیل“ نام گرفت. ( دفتر بین المللی كار ۱۳۷۶، تعاون ۶۷) (۳۸). بنیان گزاران شركت تعاونی راچدیل نخستین كسانی بودند كه اصول شركتهای تعاونی را تدوین و نهضت تعاونی را بر پایه های استواری بنا نهادند. از آن زمان تاكنون همواره این اصول ، منشاء پیدایش تمامی نهضت های تعاونی در سراسر جهان بوده است . هر چند در این اصول تغییراتی رخ داده ولی روح آن همواره حاكم بر شركت های تعاونی جهان بوده است . در سال ۱۹۳۷ اتحادیه بین المللی تعاون اصول هفت گانه ای را به عنوان اصول راچدیل اعلام نموده است كه اصل هفتم آن (( جلسات بحث و گفتگو به منظور بررسی وضع جاری شركت و امكان توسعه آن با شركت اعضاء مرتبا“ تشكیل می گردد)) حكایت از گردانندگی ومدیریت شركت و امكان توسعه آن توسط خود اعضاء دارد. اصول و روشی كه در راچدیل بنیان نهاده شده اكنون وسعت بی مانندی یافته و به صورت یك فلسفه اجتماعی با شعار “ با اندیشه انسان ، برای انسان و بدست انسان “ در آمده است ، در تحت شرایط گوناگون اصول راچدیل تغییراتی نموده ولی این تغییرات در جهت مخالف روح تعاون نبوده است و همواره روح كلی اصول اولیه در آن مستتر است . گاهی پاره ای از این اصول مهمتر قلمداد شده و بالعكس . مثلا“ به سال ۱۹۳۴ اتحادیه بین المللی تعاون چهار اصل
۱) آزادی عضویت
۲) كنترل دموكراتیك
۳) تقسیم سود به نسبت معاملات اعضاء با شركت
۴) بهره محدود سهام ، را حایز اهمیت بیشتری دانسته و آن را شرط عضویت نهضت های تعاونی كشورها در اتحادیه بین المللی تعاون قرار داده است . كه اصل كنترل دموكراتیك نشانگر اهمیت مدیریت مشاركتی اعضاء و استقلال مدیریتی تعاونی است (نجفی ، ۱۳۸۰) .
بطور كلی اصول راچدیل را كه اكنون در جهان پذیرفته شده است میتوان بدین گونه بیان كرد:
۱) اصل آزادی
(democracy Principle) ۲- اصل استقلال(Autonomy Principle)
۳) اصل اختیار
(Voluntary Principle) ۴- اصل عدالت (Equity Principle)
۵) اصل همكاری متقابل ( Mutuality Principle)
۶) اصل جهانی( (universality Principle
۷) اصل تكامل (Evolution principle)
آزادی تعاون به معنای پخش قدرت كنترل و نظارت میان افراد شركت می باشد. تجربه پیشوایان راچدیل نشان داد كه با تعمیم اصل آزادی در فعالیتهای انسانی می توان از تمركز قدرت در دست افراد انگشت شمار اجتناب نمود و تمایل به همكاری و پذیرش مسئولیت را در هر یك از افراد افزایش داد . رعایت اصل آزادی در شركت های تعاونی بیش از هر چیز به خاطر حفظ و احترام به حقوق مردم صورت می گیرد. از جنبش تعاونی در جهان سرمایه داری به عنوان دفاع سیستم “ اقتصاد بازار آزاد“ در برابر مالكیت دولتی و انحصار تعبیر شده است .
در سوئد شركت تعاونی ملی (Kooperativa Forbundet) فعالیت خود را به قلمرو انحصارات نیز كشانده است . مبارزه با موسساتی كه كالاهای مورد نیاز مردم را انحصار كرده و با بالا نگهداشتن قیمت به مصرف كنندگان اجحاف كرده و سدی در برابر “ رقابت آزاد“ به شمار می روند، یكی از هدفهای اصلی شركت تعاونی ملی سوئد K.F می باشد. اكنون در بیش از سی رشته فعالیت تولیدی مختلف وارده شده و با تلاش خویش توانسته است قدرت انحصارات را در هم شكند و قیمت ها را كاهش دهد و رقابت آزاد را از نو در سوئد احیاء سازد. بدین ترتیب شركت های تعاونی توانسته اند پاره ای از كارهای دولت را با موفقیت انجام دهند. لازمه وجود آزادی و دموكراسی در شركت های تعاونی اجتناب از اجبار و اعتقاد به اصل اختیار و شركت و عضویت داوطلبانه افراد در شركت تعاونی می باشد. پیشوایان نهضت تعاونی هرگز در اندیشه ایجاد حكومت تعاونی و یا جامعه ای كه در آن اصول تعاون تحمیل شده باشد نبوده اند. زیرا با فلسفه تعاون مغایرت داشته و موجب تضعیف روح تعاون كه برای كارآیی و توفیق شركت ضرورت دارد، می گردد. اصل اختیار و همكاری داوطلبانه در شركت تعاونی درست در نقطه مقابل اصل اجبار و همكاری كوركورانه در حكومت های دیكتاتوری قرار دارد. اندیشه آزادیخواهانه ای كه در اصل اختیار نهفته است خود به خود پدید آورنده اصل استقلال است . شركت تعاونی همواره كوشش دارد كه به صورت موسسه ای مستقل باقی بماند. به همین رو در پی بدست آوردن حمایت خاص دولت و یا تحصیل كمك مالی از هیچ منبعی نیست و انتظار معافیت از پرداخت تعرفه گمركی را نیز ندارد. تنها در جستجوی آن است كه به عنوان موسسه ای مستقل در تحت قوانین و مقرراتی كه یك حكومت دموكرات برای فعالیت انواع مختلف موسسات و سازمانهای اقتصادی ضروری می داند به فعالیت بپردازد.
شركت تعاونی در پی آن است كه خود را از تغییرات اوضاع سیاسی بدور دارد و در عین احترام گذاشتن و گردن نهادن به قوانین جاری كشور از پذیرش هر گونه سرپرستی اداری اجتناب نماید. طبیعت استقلال طلبانه شركت تعاونی چنین حكم میكند كه تمایلات سیاسی خاصی نداشته و در گیرودار و كشمكش های حزبی و اختلافات سیاسی دخالتی ننماید. به همین سبب پیشگامان راچدیل پس از تشكیل شركت ، استقلال و عدم وابستگی خود را از احزاب موجود اعلام داشتند. زیرا شركت تعاونی سازمانی متعلق به همه طبقات است و به همین رو ناچار به رعایت اصل بی طرفی است . البته در انگلستان به هنگام جنگ جهانی اول سرمایه داران و صاحبان موسسات خصوصی كه پیوند نزدیكی با دولت داشتند مساعی خویش را بر ضد جنبش تعاونی بكار بردند.
در نتیجه این وضع ، هواداران نهضت تعاونی معتقد شدند كه برای حفظ استقلال و موجودیت خویش بایستی به تشكیل حزب سیاسی مبادرت ورزند و به دنبال آن در سال ۱۹۱۹ حزب تعاون را بنیان نهادند . این اقدام یك آزمایش تاریخی در نهضت تعاونی جهان به شمار می آید. در سال ۱۹۵۰ شركت های تعاونی هیجده نماینده و در سال ۱۹۵۵ بیست نماینده به پارلمان فرستادند. اكنون حزب تعاون با حزب كارگر پیوند نزدیك دارد . این همبستگی حافظ منافع نهضت تعاون انگلیس می باشد. تشكیل حزب سیاسی بوسیله شركت های تعاونی در انگلستان یك واقعه استثنائی است و در كشورهای دیگر هواداران تعاونی به چنین اقدامی دست نزده اند. به همین جهت صرف نظر از جنبش تعاونی انگلیس ، نهضت های تعاون جهان از پیوستن به احزاب سیاسی و یا یك طبقه خاص اجتماعی دوری گزیده اند. نهضت تعاونی سوئد در عین حفظ بیطرفی سیاسی توانسته است به خوبی ازشركت های تعاونی و تمایلات اعضاء آن دفاع كند. شركت های تعاونی از استقلال مطلق برخوردار نیستند بلكه در چهارچوب قوانین ملی و بین المللی محدود می باشند. نیازهای انسان و اصول دیگر تعاون نیز از عوامل محدود كننده استقلال شركت تعاونی می باشند .
پاره ای از سازمان های سیاسی شركت های تعاونی را جهت پیشرفت مقاصد خویش به كار می برند. در این موارد نیز به اصل استقلال شركت تعاونی خدشه وارد می شود، برای آنكه شركت تعاونی بتواند آزادانه به فعالیت بپردازد بایستی دولت از مداخله در امور آن اجتناب ورزد. زمانی كه دولت در اداره شركت های تعاونی مداخله كرده وبرنامه كار آنان را تعیین می سازد استقلال شركت های تعاونی از میان رفته و شركت ماهیت اصلی خود را از دست می دهد و به صورت موسسه ای وابسته به دولت در می آید و از تعاون جز نام آن ، چیزی باقی نمی ماند. شركت های تعاونی مسئولیت انجام كارهای گوناگون را به شیوه ای عادلانه میان اعضا به حسب استعداد، تجربه و تمایل به قبول مسئولیت تقسیم می كنند و به طور كلی در شركت تعاونی مسئولیت با رعایت اصل عدالت و متناسب با شایستگی افراد واگذار می گردد.
در شركت تعاونی نیز افراد برای رسیدن به یك زندگی بهتر و سالمتر با یكدیگر همكاری می كنند. آنان در سایه آزادی ، اختیار ، استقلال و عدالت یكدیگر را یاری می كنند و بر تعاون به عنوان راه زندگی می نگرند. همكاری متقابل موجود در شركت های تعاونی صداقت و وفاداری انسان را افزایش می دهد. مبانی عدالت اجتماعی را تحكیم می بخشد و ارزش های انسانی را ار ارزشهای مادی برتر می دارد. اصل جهانی به معنای رهایی از اندیشه های خودخواهانه و گرایش به سوی آرمانهای جهانی است . آرمان هایی كه تحقق آنان نه تنها رفاه و سعادت برای هر فرد به همراه می آورد بلكه به نیكبختی میلیونها انسان در سراسر جهان كمك می كند. رشد وتكامل تاریخی جنبش تعاونی را می توان در پیشرفت شركت تعاونی راچدیل ملاحظه نمود. این شركت در ابتدا ۲۸ عضو داشت .
اكنون تعداد عضو آن از سی هزارتن بیشتراست . نهضت تعاونی مصرف انگلستان از یك شركت تعاونی آغاز شد و در حال حاضر هفتصد شركت تعاونی را در بر می گیرد. تعدادی از این شركت ها بیش از صدهزار عضو دارند و یكی از آنان به نام شركت تعاونی لندن بیش از یك میلیون عضو دارد . هریك از شركت های تعاونی بزرگ در ابتداء با اعضا اندك آغاز به كار كرده اند . سپس در سایه اصول تعاون گسترش یافته و با تعاونی های دیگر محلی متحد شده و تشكیل اتحادیه های شهری و استانی را داده اند. اتحادیه های محلی نیز به نوبه خود با یكدیگر متحد شده و اتحادیه تعاون ملی را بنیان نهاده اند و اتحادیه های ملی نیز اتحادیه بین المللی تعاون را پی ریزی كرده اند، بدینگونه از سال ۱۸۴۴ جنبش تعاونی همواره در حال رشد و تكامل بوده و همچنان به پیش می رود.
نكته قابل توجه در تكامل جنبش تعاونی آن است كه این تكامل بدون اعمال زور و خشونت و با وسائل مسالمت آمیز انجام گرفته است . ماهیت خوداتكائی و خودگردانی در تمامی اصول تبیین شده راچدیل بخصوص اصول استقلال،آزادی و اختیار كاملا“ هویدا است .

نجفی ، بهاء الدین

منبع : ماهنامه جهاد