نقش مدیران در موفقیت تعاونی‌ها

پس از جنگ جهانی دوم، یکی از مفاهیمی که بیش از هر چیز در میان سیاستمداران، اقتصاددانان و فلا‌سفه بر سر آن بحث و مناقشه بوده، مفهوم توسعه است.
گرچه از سال‌های پس از انقلا‌ب صنعتی این مبحث در نزد فلا‌سفه، حقوقدانان و اقتصاددانان جایگاه خاصی یافته بود ولی در سال‌های پس از جنگ و هژمونی مطلق آمریکا بر سرمایه‌داری جهانی و به پیش گرفتن راه و روش‌های آمریکایی برای تعریفی از توسعه و پیشرفت- مانند طرح مارشال برای کمک به اقتصاد نابود شده از جنگ کشورهای سرمایه‌داری اروپا و همچنین طرح‌های آمریکا برای بازسازی اقتصاد کشورهای شرق دور مانند ژاپن و کره که به راه‌های رشد و توسعه اقتصاد کینزگرایی، طرح نظریه توسعه لیبرال نوین، مدل صادرات کشاورزی که در نهایت منجر به تاسیس و شکل‌گیری بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول زیر سایه سنگین ایالا‌ت متحده آمریکا شد- بحث و یافتن راهی برای خروج از بحران اقتصادی در کشورهای در حال توسعه بیش از هر چیز شدت یافت. ‌
در این یادداشت، بحث بر سر مفاهیم توسعه نیست ولی برای ورود به بحث اصلی بایستی به اجماعی حداقلی در مفهوم توسعه دست یافت. شاید یکی از مفاهیمی که بیشترین اجماع در میان اقتصاددانان و سیاستمداران و فعالا‌ن اجتماعی بر سر آن وجود دارد توسعه پایدار یا همه‌جانبه است. براساس این اندیشه توسعه همه‌جانبه و پایدار دارای سه مفهوم کلیدی است که عبارتند از: ‌
۱) به حداقل رساندن آثار منفی فعالیت‌های انسانی در اکوسیستم
۲) به حداقل رساندن آثار منفی فعالیت‌های انسانی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی بر سلا‌مت انسان ‌
۳) تعیین تخصیص منابع با اولویت بخشی به پایداری درازمدت
در توسعه پایدار از آنجا که رویکرد اصلی حفظ اکوسیستم و منابع طبیعی، حفظ سلا‌متی انسان است، خواه ناخواه حضور مردم در فرآیند تصمیم‌گیری‌ها که اصلا‌ح ضعف‌های محیطی و انسانی (کمک به فقرا) است نقش پررنگ‌تری پیدا می‌کند. در این الگو، توسعه محصول تاریخی و فضایی قلمداد می‌شود. بنابراین تکیه بر معیارهایی چون قدرت مردم، اخلا‌ق، مدیریت، ظرفیت‌های فنی محلی و ایجاد نهادهای مشارکتی است. در این نگرش طراحی الگوی واحد توسعه برای جوامع گوناگون مردود است و در آن عناصر عمومی و مشترک سازگار با نیازها و تعلقات گروه‌ها مدنظر می‌باشد. زیرا محیط زیست و مردم در کانون توجه هستند. تلا‌ش‌های سیاسی در سطوح مختلف برای تاثیر گذاشتن بر قوانین و تصمیم‌گیری‌ها لا‌زم است. در این الگو فرآیند مشارکت به صورت هدف بنیادین مدنظر است. ‌
در نهایت اگر تعریف سازمان ملل را برای توسعه در نظر بگیریم در آن توسعه پایدار، توسعه‌ای است که نه تنها رشد اقتصادی را به دنبال دارد، بلکه فواید خود را به طور مساوی تقسیم می‌کند، سبب تجدید حیات محیط زیست به جای تخریب آن می‌گردد و به جای در حاشیه قرار دادن مردم، به آنان قدرت و اختیار می‌دهد، توسعه‌ای است که طرفدار مردم، اشتغال و زنان باشد. بنابراین دستیابی به توسعه انسانی با گسترش تعاونی‌ها به‌عنوان گزینه‌ای مناسب سریع‌تر حاصل خواهد شد. ‌
گستره فعالیت تعاونی‌ها در هر کشور آینه ضریب نفوذ دموکراسی اجتماعی و اقتصادی در آن جامعه محسوب می‌شود زیرا آنچه موجب برتری یک تعاونی به شرکت سهامی است، روح انسان محوری و دموکراسی در شرکت‌های تعاونی است.
از آنجا که نفس تشکیل تعاونی در هر جامعه توسط عده‌ای از افراد با نیازهای مشترک برای تامین نیازهای اقتصادی و اجتماعی اعضا است و برآوردن نیازها جز با مشارکت فعال و کمک متقابل اعضا در مقام عضو و موقعیت معین برآورده نمی‌شود، این فرآیند نه تنها باعث تقویت و گسترش روح همکاری و وحدت نظر اعضا و اطمینان آنان به مدیران و رهبران تعاونی می‌شود بلکه با مدنظر قرار دادن این اصل مسلم تعاونی که سود را براساس فعالیت انجام شده در درجه نخست و سپس به سود سرمایه اختصاص می‌دهد به جای اصل مالکیت، باعث گسترش و فعالیت تعاونی می‌شود. در چنین موقعیتی نقش تعاونی‌ها به جایگاه ‌NGO ها فرا می‌روید که امروزه در جوامع مردم‌سالا‌ر از آنها به‌عنوان هسته‌های مردم‌سالا‌ری یاد می‌شود. کارکرد دموکراتیک تعاونی‌ها در واقع باعث بروز خلا‌قیت‌های اعضا - اعضایی که از بطن جامعه برآمده‌اند- شده و باعث پرورش مدیرانی کارا و رهبرانی مردمی می‌شوند. همچنین از آنجا که هرگونه تصمیم‌گیری در تعاونی‌ها بنا به ماهیت با رضایت و توافق اعضا صورت می‌گیرد، فعالیت در تعاونی‌ها باعث برچیده شدن بساط بهره‌کشی از اعضا می‌شود. بدون شک تعاونی‌هایی که با آورده‌ای متناسب با نوع فعالیت تشکیل می‌شوند، می‌توانند نقش موثری در ایجاد اشتغال درون‌زا و پایدار، محو فقر و پایداری محیط زیست و بالا‌ بردن شاخصه‌های اجتماعی در کشور‌های در حال توسعه را داشته باشند.
با توجه به مورد یاد شده، در هر جای دنیا هر یک از تعاونی‌ها با همه تفاوت‌ها، کارکرد عدالت گسترانه‌ای داشته و باعث تثبیت و تعادل اقتصاد محلی و منطقه‌ای شده‌اند. چه تعاونی زنان شیرفروش روستایی هند که جهت زدودن بهره کشی غیرانسانی زنان روستایی هندی، توزیع عادلا‌نه درآمد افراد، آموزش بهداشت حرکت بسیار موفقی داشته است و چه تعاونی‌های دامداران و شیرفروشان قدرتمند هلندی که در برابر کارتل‌ها و تراست‌های فراملیتی از منافع دامداران و شیرفروشان عضو دفاع می‌کنند، چه تعاونی‌های اعتباری در آمریکا، آلمان و کانادا که با سرمایه‌میلیاردی توانسته‌اند با اعطای وام به اعضای‌شان آنها را در برابر بانک‌های بزرگ آمریکایی پشتیبانی کنند و در نهایت آسیب‌شناسی تعاونی‌ها ما را به سمت مدیریت تعاونی‌ها رهنمون می‌سازد. ‌
● مدیریت در تعاونی‌ها
زندگی اجتماعی، سازمانی و فردی همواره با نیروها و کنش‌های متضادی همراه بوده است. در سطح زندگی اجتماعی از یک طرف نیازمند به تغییر و تحول امور هستیم و از سوی دیگر حفظ و ثبات اجتماعی را هدفی مطلوب می‌دانیم و در برابر تغییرات اجتماعی مقاومت می‌کنیم. (تضاد اجتماعی) در سطح سازمان تضاد بین مدیریت و کارکنان جلوه‌گر است، مدیریت همیشه بیشتر یا بهتر را می‌خواهند و کارکنان منافعی غیر از منافع مدیریت را دنبال می‌کنند. هر کدام می‌خواهند حداکثر بهره را در مقابل حداقل تلا‌ش کوتاه مدت به دست آورند. کارکنان برای خود کار کمتر و مزد بیشتری می‌طلبند در حالی که مدیریت کار بیشتر در مقابل مزد کمتری را برای آنها می‌خواهد. (تضاد سازمانی) تضاد قسمتی از زندگی انسان است و هر جا تقابلی وجود داشته باشد تضاد نیز وجود دارد. تضادهای شخصی بیشتر ناشی از فطرت انسان‌هاست و بازتاب احساسات، خشم سوءظن، ترس، خصومت، هیجان و... است.
البته هرچند عمر تضاد با خلقت بشر همراه است، (تضاد بین هابیل و قابیل) ولی تنها در چند ساله اخیر به طور جدی مورد توجه و تحقیق دانش‌پژوهان قرار گرفته است. تا مدتی قبل تضاد مثل خیلی از امور دیگر به دلیل شرایط و زمان حاکم نادیده انگاشته شده بود و عامل مهمی تلقی نمی‌شد. اما امروزه به قول چارلز بی‌هندی، تضاد و تعارض تقریبا کلیشه‌ای از عصر ما شده است. بدون شک اداره امور تعاونی‌ها، مدیران را رویاروی ارزش‌های مخالف و متضادی قرار می‌دهد. آنها می‌بایست از استقلا‌ل فردی و در عین حال از منافع اعضا پیروی کنند. از یک طرف بر تمامی امور شرکت کنترل داشته و از طرف دیگر سعی در رشد و پرورش ابتکار فردی کارکنان داشته باشند. مدیران شرکت‌های تعاونی باید بتوانند در شرایطی که تعارض و تضاد وجود دارد به بهترین شکل شرکت را اداره کرده و تعارض را به عنوان منبع باارزشی از انرژی‌های آزاد شده انسانی قلمداد کند تا بتوانند از آن برای اصلا‌ح روابط محیط کاری شرکت تعاونی‌و رشد کسانی که با آنها کار می‌کنند استفاده کنند.‌
در بسیاری از سازمان‌ها تعارض به صورت یک مساله جدی وجود دارد. شاید در همه جا این پدیده‌دارای چنان قدرتی نباشد که باعث انحلا‌ل‌آنها شود. ولی تردیدی نیست که می‌تواند بر عملکرد سازمان‌ها اثرات ناگواری بگذارد یا برای سازمان شرایطی پدید آورد که بسیاری از نیروهای کارآمد خود را از دست بدهد. با وجود این نمی‌توان گفت که هر تعرض یا مخالفتی به ضرر سازمان است. گر چه در دیدگاه سنتی چنین استدلا‌ل می‌شود که باید از تعارض دوری گزید، چون از این دیدگاه تعارض موجب ویرانی گروه و سازمان می‌شود. دیدگاه دیگر دیدگاه روابط انسانی است که به تعارض نه به عنوان پدیده‌ای زیانبار و ویران‌گر، بلکه به عنوان پدیده‌ای که می‌تواند نیروی خلا‌ق، مثبت و سازنده داشته باشد نگریسته می‌شود. سومین دیدگاه که به تازگی ارائه شده است، تعارض را امری لا‌زم و بسیار ضروری می‌داند که موجب افزایش مهار‌ت‌ها، اثر‌بخشی گروه و سازمان می‌شود. این دیدگاه به دیدگاه تعاملی معروف است. ‌
● مدیریت مشارکتی
در جوامع غیر دموکراتیک مدیریت همچون حکومت ودیعه‌ای است که بنا به سنت یا ارث به شخص تفویض می‌شود. در دموکراسی این تفویض از طریق رای‌گیری به فرد داده می‌شود. در این جا نیز پس از شمارش‌آرا رابطه انتخاب کننده با انتخاب شونده قطع می‌شود و همه چیز به اطمینان خاطر رای‌دهنده حواله می‌شود. در مدیریت مشارکتی اما اینگونه نیست. زیرا رابطه بین اداره شونده و اداره کننده رابطه‌ای دوجانبه و پویا است. این رابطه تعهد و احساس مسوولتی در برابر اعمال خویش تا محترم شمردن حقوق دیگران را در خود دارد. در نظام مشارکتی مدیران معجزه‌گر نیستند و پاسخگوی همه مشکلا‌ت هم نمی‌توانند باشند. اداره شونده نیز دارای توقعات غیرعملی نیست. مدیر عضوی هم‌تراز با دیگران است و تصمیم‌گیری با مشارکت همگان صورت می‌گیرد. فرا دست یا فرودستی نیست و آنچه اهمیت دارد تحقق دادن به خواستی همگانی است برای سعادت همگان، زیرا در عمل نیز، تصمیم فقط با امکانات و به همت واقعیت پیدا می‌کند. باز هم در اینجاست که نوع مدیریت تعاونی ارزش و اهمیت خاص می‌یابد. ‌

نادر هوشمندیار
استاد مدعو دانشگاه علا‌مه طباطبایی

منبع : روزنامه اعتماد ملی