حدیث غدیر

● تسمیه و محل غدیر خم
غدیر گودال آب است كه بعد از گذشتن سیل بر جای می‏ماند و به زودی خشك می‏شود. فعیل به معنی مفعول است یعنی بر جای مانده (مغدور). یا فعیل به معنی فاعل است یعنی خیانت كننده (غادر و غدار). چون در وقت حاجت خشك می‏شود و به تشنگان خیانت می‏كند . غدیر خم نام واحه‏یی در سه میلی جحفه است كه قبایل خزاعه و كنانه در زمان جاهلیت در آن جا منزل می‏كردند. خم به معنی بدبوست. گویند هوای غدیر خم آن قدر ناسازگار است كه هیچ كودكی در آن تا سن بلوغ زنده نمی‏ماند مگر آن كه به جای دیگر برود. جحفه بر وزن غرفه آبادیی است در اراضی ساحلی حجاز در جنوب شرقی رابغ بین مكه و مدینه (بین خلیص و بدر) كه به بدی آب و هوا شهرت دارد. این محل، میقات حاجیان شام و مصر و عراق بود كه از راه دریا به حجاز می‏رسیدند. ولی امروز متروك است و حاجیان در منزل رابغ احرام می‏بندند (قاموس؛ مجمع البحرین؛ المنجد؛ تهذیب الصحاح؛ اخبار مكه، ازرقی، ۲/۳۱۰؛ حواشی سیره ابن هشام، ۱/۹( .
اهمیت غدیر خم، اهمیت غدیر برای شیعیان بدان سبب است كه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم). در آنجا امیرالمؤمنین علی (علیه السلام). را به ولایت و خلافت منصوب نمود. از این رو آنان دوری راه و بدی آب و هوا را تحمل می‏كنند و حتی المقدور خود را به جحفه و غدیر خم رسانده در آن جا احرام می‏بندند . اخیرا هم مسجدی در آن جا ساخته‏اند (خاطرات سفارت و سرپرستی حج، از نویسنده).حدیث غدیر كه قوی‏ترین نص و معتبرترین سند ولایت و خلافت علی (علیه السلام). است بدین شرح است: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم ). در اواخر سال دهم هجری كه دوران غزوات سپری شده و اكثر قبایل عرب به اسلام گرائیده بودند عازم حج گردید. این تنها حج او بعد از هجرت به مدینه بود ـ فریضه حج در سال نهم هجری واجب گردید ـ از این رو آن را حجهٔ الاسلام و حجهٔ الوداع نامیدند. به علاوه چون به حكم وحی الهی ولایت علی (علیه السلام). را ابلاغ و در نتیجه دین را كامل و نعمت را تمام فرمود آن را حجهٔ الوداع و حجهٔ الكمال و حجهٔ التمام گفتند. در این سفر زوجات و اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم). و وجوه مهاجرین و انصار و تعداد بسیاری از اهالی مدینه و حومه آن همراه بودند . رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم). در مدینه به جامه احرام در آمد و روز پنجشنبه پنج روز مانده از ذی‏قعده بعد از نماز ظهر از شهر بیرون آمد و به ذوالحلیفه بیرون مدینه منتقل گردید. چون امر شده بود كه هر كس بتواند باید كه در این سفر همراه باشد با آن كه بیماری حصبه (یا آبله) در منطقه مدینه شیوع داشت و عده‏ای بیمار بودند لااقل ۹۰ هزار ـ یا ۱۱۴ یا ۱۲۴ هزار ـ نفر به معیت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم). عزیمت كردند. تعدادی هم بین مدینه و مكه ضمیمه شدند مانند عشایر سر راه و آنان كه همراه امیرالمؤمنین (علیه السلام). و ابوموسی اشعری از یمن باز می‏گشتند . سفر به مكه ده روز و به قولی هشت روز طول كشید و رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم). بعد از عبور از منازل یلملم، سیاله، عرق الظبیه، روحاء، منصرف، متعشی، اثابه، عرج، سقیاء، ابواء، جحفه، قدید، غمیم، مر الظهران و سرف روز یكشنبه چهارم یا سه‏شنبه ششم ذیحجه وارد مكه گردید و مناسك حج را به شرحی كه در كتب سیره مسطور است به جای آورد (طبقات الكبیر، ابن سعد، ۳/۲۵۵؛ امتاع الاسماع، مقریزی، ۴/۵۱۰؛ الغدیر، امینی، ۱/۹؛ سیره ابن هشام، ۲/۶۰۱؛ السیرهٔ الحلبیهٔ، حلبی، ۳/۲۸۳؛ درر الفوائد، جزایری، ۷۳).
خطبه غدیر، در راه بازگشت به مدینه (روز ۱۸ ذیحجه سال دهم هجرت). وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم). به منزل غدیر خم رسید فرشته خدای بر او نازل گشت و این آیت را در شأن امیرالمؤمنین علی (علیه السلام). ابلاغ نمود: یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمك من الناس... (مائده، ۶۷).
یعنی: ای پیغامبر فرستاده، برسان آن چه فرو فرستاده شده است به تو از خدای تو اگر نرسانی چنان است كه هیچ یك از پیغامهای خدا را نرسانیده باشی. خدا ترا از مردمان نگاه می‏دارد... برای اجرای امر الهی رسول خدا دستور داد حاجیانی را كه از پیش رفته بودند و آنان كه هنوز حركت نكرده بودند توقف كنند سپس فرمود در محل غدیر خم، محوطه‏ای را كه پنج درخت سمره (خارین). در اطراف آن بود از خس و خاشاك ستردند و روی درختها سایبان گستردند. روز پنجشنبه هجدهم ذی حجه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، نماز ظهر را پیشاپیش مسلمانان در آن محل بگزارد. آفتاب به قدری سوزنده بود كه مردم قسمتی از ردای خود را زیر پا می‏افكندند و قسمتی را روی سر می‏كشیدند. بعد از نماز بر منبری از جهاز شتران كه در وسط جمعیت آماده شده بود بالا رفت و خطبه مبسوطی در شرح وظائف مسلمانان و مناقب اهل بیت ایراد نمود متن كامل این خطبه را سپهر در ناسخ التواریخ (۱/۴۹۵) نقل كرده است. در پایان خطبه، رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم). دو بازوی علی را گرفته برافراشت به طوری كه زیر بغل هر دو پیدا شد. آن گاه فرمود: ایها الناس من اولی الناس بالمؤمنین من انفسهم؟ ای مردم چه كسی از جان مردمان به ایشان از خودشان (نزدیكتر) و سزاوارتر است؟ همه گفتند : خدای و رسول او بهتر می‏دانند. پیغمبر فرمود: ان الله مولای و انا مولی المؤمنین و انا اولی بهم من انفسهم، فمن كنت مولاه فعلی مولاه (یقولها ثلاث مرات و فی لفظ احمد اربع مرات). ثم قال: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابعض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث دار. الا فیبلع الشاهد الغایب» یعنی خدای مولی و سرور من است و من مولی و سرور مؤمنانم و بر مؤمنان از جانشان به ایشان سزاوارترم . هر كه را من مولی و سرورم پس علی نیز مولی و سرور او است (این سخن را سه بار و به قول امام احمد بن حنبل چهار بار مكرر فرمود) سپس گفت: خدایا طرفدار كسی باش كه طرفدار علی باشد و خصم آن باش كه با او بستیزد. دوست بدار هر كه او را دوست دارد. و دشمن بدار هر كه او را دشمن دارد و یاری كن هر كه او را یاری كند و خوار بدار هر كه او را خوار بدارد و بگردان حق را با او هر جا كه او می‏گردد به هوش باشید باید هر كس در اینجا حاضر است این سخن را به غایبان برساند (اسباب النزول، واحدی، ۱۵۰؛ فضائل الخمسهٔ، فیروزآبادی، ۱/۳۸۸؛ تفسیر كشف الاسرار، میبدی، ۳/۱۸۱؛ و عموم تفاسیر شیعه مانند تفسیر ابوالفتوح و مجمع البیان، وافی، مجمع الزوائد، هیثمی، ۹/۱۵۶؛ ثمار القلوب، ثعالبی، ۵۱۱) . به محض این كه خطبه و ابلاغ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )به پایان رسید هنوز مردم متفرق نشده بودند كه این آیت نازل گشت: «... الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا ...» یعنی: امروز دین شما را برای شما به كمال رساندم و نعمت خود را بر شما تمام كردم و از این كه اسلام دین شما است خشنود گشتم (مائده، ۳) . پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم )پس از دریافت این وحی فرمود: «الله اكبر علی اكمال الدین و اتمام النعمهٔ و رضی الرب برسالتی و الولایهٔ لعلی بعدی» از همه بزرگتر است آن خدایی كه دین را كامل و نعمت را تمام فرمود و از رسالت من و ولایت علی بعد از من خشنود است. سپس سراپرده ویژه‏ای برافراشتند و به امر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )مردان و زنان، از جمله زنان پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم )در محضر او با علی بیعت كردند. بعد از این مراسم به دست خود عمامه‏ای بر سر علی نهاد و دنباله آن را پشت سرش مرتب كرد. این تكریم را كه در موارد استثنائی و هنگام انتصاب به امارت انجام می‏شد «تتویج» یا تاجگذاری می‏گفتند. بعد از این مراسم، بزرگان صحابه به تهنیت علی پیش آمدند. مقدم بر همه ابوبكر و عمر بودند كه گفتند: «هنیئا لك (به قولی بخ بخ لك) یا ابن ابی طالب، اصحبت مولی كل مؤمن و مومنهٔ» گوارا باد ترا ای پسر ابوطالب. به به از این نعمت صبح می‏كنی و شام می‏كنی در حالی كه مولای همه مردان و زنان با ایمان شده‏ای. ابن عباس گفت: به خدا سوگند كه اكنون پیمان تو بر گردن همه واجب گردید. حسان بن ثابت شاعر خاص رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )نیز قصیده‏ای در تهنیت مراسم غدیر از جایگاهی رفیع با صدای بلند انشاء نمود كه مورد تحسین و استقبال آن حضرت واقع شد. شش بیت ذیل از آن قصیده است:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم
بخم و اسمع بالنبی منادیا
فقال: «فمن مولاكم و نبیكم
فقالوا: و لم یبدوا هناك تعامیا
الهك مولانا و انت نبینا
و لم تلق منا فی الولایهٔ عاصیا
فقال له: «قم یا علی فاننی
رضیتك من بعدی اماما و هادیا
فمن كنت مولاه فهذا ولیه
فكونوا له اتباع صدق موالیا»
هناك دعا: اللهم وال ولیه
و كن للذی عادی علیا معادیاپیامبر مسلمانان روز غدیر با صدای بلند ایشان را مخاطب ساخت
ندای پیغمبر را باید با گوش جان شنید
پس گفت: مولی و پیامبر شما كیست؟
آنان گفتند و ابهامی در سخن ظاهر ننمودند:
خدای تو مولای ماست و تو پیامبر مایی
و هیچ یك از ما را در ولایت خود نافرمان نخواهی دید
پس بدو گفت: برخیز ای علی كه من
بعد از خود ترا به راهنمایی و امامت پسندیدم (برگزیدم).
هر كه را من مولی و سرورم این علی نیز ولی او است
باید كه همه پیرو راستین و دوستدار و طرفدار او باشید
در آن جا دعا كرد و گفت: خدایا طرفدار یاران علی باش
و هر كس با علی دشمنی كند تو دشمن او باش
(فیض القدیر، ۶/۲۱۷؛ كنزالعمال، ۸/۶۰؛ الریاض النضرهٔ، ۲/۱۷۰، ۲۱۷؛ المسند، احمد بن حنبل، ۴/۲۸۱؛ ذخائر العقبی، طبری، ۶۸؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ۸/۲۹۰؛ اعیان الشیعه، ۱/۲۹۰ به بعد؛ الغدیر، ۲/۴۳ به روایت از مرزبانی و ابن مردویه اصفهانی و ابونعیم اصفهانی و جلال الدین سیوطی و هشت محدث دیگر سنی و بیست و شش محدث شیعی) .
● دلایل اهمیت حدیث:
۱) هیچ یك از احادیث نبوی در صحت و تواتر به پایه حدیث غدیر نمی‏رسد. سخنان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )و بیعت مسلمانان با علی در بزرگترین اجتماع اسلامی كه تا آن روز نظیر نداشت و در محضر بزرگان صحابه برگذار گردید. امیرالمؤمنین (علیه السلام)در دوران خلافت واقعه غدیر را مكررا در محاجه با مخالفان و یاغیان در محضر مسلمانان یادآوری كرد و هر بار جمعی از صحابه كه در غدیر حضور داشتند برخاستند و شهادت دادند (المستدرك علی الصحیحین، حاكم نیشابوری، ۳/۳۷۱؛ مسند، ابن حنبل، ۱/۱۱۸، ۵/۳۶۶؛ خصائص امیرالمؤمنین (علیه السلام)، نسائی، ۹۳؛ البدایهٔ و النهایهٔ، ابن كثیر شامی، ۵/۲۰۸)
۲) حدیث غدیر بزرگترین حجت و مستند شیعه امامیه بر ولایت مطلقه علی (علیه السلام)است . به استناد همین حدیث است كه خلافت را موهبتی الهی می‏دانند نه مقامی كه مردم انتخاب كنند
۳) به شهادت دو آیه سوره مائده كه گذشت تشكیل كنگره اسلامی غدیر بزرگترین و مهمترین و حساس‏ترین قسمت از وظائف رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم )بود. به دستور او همه مسلمانان كه توانایی سفر داشتند در حجهٔ الوداع همراه شده بودند و معلوم بود برنامه مهمی در پیش است كه باید در آن كنگره اجرا شود. زمان و مكان آن نیز بهترین و مناسبترین بود چون بعد از حج همه از جحفه می‏گذشتند و با اشاراتی كه پیغمبر فرموده بود برای بیشتر آنان آخرین فرصتی بود كه سعادت دیدار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )دست می‏داد. نزول وحی در آن محل و وصیت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم )در آخر خطبه كه باید این پیام را حاضران به غایبان و نسلها به یكدیگر ابلاغ نمایند همه شاهد اهمیت فوق العاده حدیث غدیر است
۴) اسناد حدیث غدیر نیز بر سایر احادیث نبوی برتری و امتیاز دارد. بیش از صد و ده تن از اصحاب پیغمبر و هشتاد و چهار تن از تابعین و سیصد و شصت تن از ثقات محدثین آن را روایت كرده‏اند (الغدیر، ۱/۱۴) . راویان مشهور غدیر از صحابه: امیرالمؤمنین علی، فاطمه زهرا، حسن بن علی، حسین بن علی، عباس بن عبدالمطلب، عبدالله بن عباس، عایشه و ام سلمه همسران پیغمبر، اسماء بنت عمیس همسر ابوبكر و سپس علی، ابوبكر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالرحمن بن عوف (عشرهٔ مبشرهٔ) ابوهریره، اسامهٔ بن زید، ابی بن كعب، جابر بن عبدالله، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، خالد بن الولید، عمار بن یاسر و عمر بن العاص... بودند. نام تمامی ایشان و نام تابعین و راویانی كه حدیث غدیر را روایت كرده‏اند با ترجمه احوال و روایات ایشان در دو مجلد كتاب عبقات الانوار، تألیف محققانه میر حامد حسین لكنهویی نیشابوری در ۱۰۰۸ صفحه همراه با صد و پنجاه تن از محدثین و علمای مشهور كه این حدیث را روایت كرده‏اند مسطور است. منهج اول و منهج دوم این اثر بی‏نظیر و مجلدات دوازده‏گانه منهج دوم كه در شرح حدیث غدیر و یازده حدیث متواتر دیگر شیعه تألیف شده است اثر بی‏نظیری است كه اهمیت حدیث غدیر را نشان می‏دهد (الذریعهٔ الی تصانیف الشیعهٔ، آقا بزرگ تهرانی، ۱۵/۲۱۴)
۵) علاوه بر علمای شیعی كه از عهد شیخ صدوق و شیخ مفید و شیخ طوسی گرفته تا زمان حاضر كتب بسیار در اثبات صحت و تواتر سند و وضوح دلالت آن بر ولایت و خلافت علی تألیف كرده‏اند بسیاری از علمای اهل سنت نیز كتب و رسالات ویژه‏ای به مسأله ولایت و حدیث غدیر اختصاص داده‏اند كه امینی در الغدیر از بیست و شش تن ایشان نام برده است (۱/۱۵۲) مشهورترین ایشان عبارتند از: ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری (م ۳۱۰ ق) مفسر و مورخ مشهور كه كتاب الولایه فی طریق حدیث الغدیر را در دو مجلد تألیف و طرق و الفاظ این حدیث را جمع آورده است (ابن كثیر شامی، البدایهٔ و النهایهٔ، ۵/۲۰۸؛ شیخ ابوجعفر طوسی در الفهرست به نقل الغدیر، ۱/۱۵۳) . ابن عقده احمد بن سعید همدانی (م ۳۳۳ ق) كتاب الولایهٔ فی طریق حدیث الغدیر را تألیف و حدیث غدیر را از صد و پنج طریق روایت كرده است. ابن اثیر در الاصابهٔ فی تمییز الصحابه و ابن حجر عسقلانی در تهذیب التهذیب از آن بسیار نقل كرده‏اند. در تهذیب التهذیب (۷/۳۳۷) آمده است كه ابن عقده حدیث غدیر را از هفتاد صحابی روایت كرده و آن را صحیح می‏داند . ابوبكر جغانی (م ۳۵۵ ق) كتاب من روی حدیث غدیر خم را تألیف كرده است. (مناقب، ابن شهر آشوب، ۱/۵۲۹) وی حدیث غدیر را از ۱۲۵ طریق روایت كرده است. ابوطالب عبیدالله بن احمد انباری واسطی (م ۳۵۶ ق) كتاب طریق حدیث الغدیر را تألیف كرده است (رجال نجاشی، ۳۶۸ به روایت الغدیر، ۱/۱۵۴) ؛ ابوالفضل محمد بن عبدالله شیبانی (م ۳۷۲ ق) كتاب من روی حدیث غدیر خم را تألیف كرده است (همان مآخذ) ؛ حافظ گنجی در كتاب كفایهٔ الطالب (۱۵) آورده است كه علی بن عمر دارقطنی بغدادی (م ۳۸۵ ق) حدیث غدیر را در جزوه‏ای جمع آورده است به روایت شیخ سلیمان حنفی .
در كتاب ینابیع المودهٔ، امام الحرمین ابوالمعالی جوینی استاد غزالی گفته است: در بغداد بیست و هشتمین جلد كتابی را در دست صحافی دیدم كه روایات حدیث غدیر را در لفظ من كنت مولاه فعلی مولاه جمع آورده و در انتهای آن نوشته شده بود: بقیه در جزء بیست و نهم خواهد آمد. علوی الهدار الحداد در كتاب القول الفصل (۱/۴۴۵ به روایت الغدیر، ۱/۱۵۸) آورده است كه حافظ ابوالعلاء عطار همدانی گفت: حدیث غدیر را به دویست و پنجاه طریق روایت می‏كنم.
عید غدیر خم، تعظیم روز غدیر و برگزاری مراسم عید در آن از دیر باز شعار تشیع است. به علاوه چون به موجب بعض احادیث (زادالمعاد مجلسی، حدیث مقلی بن خنیس) روز غدیر مصادف با نوروز بوده شیعیان افغانستان و هند و پاكستان روز اول فروردین را به احترام روز غدیر عید می‏گیرند (یادداشتهای مأموریت نویسنده در هند و پاكستان) در مصر خلفای فاطمی عید غدیر را رسمیت دادند (المعز لدین الله، حسن ابراهیم و طه شرف، ۲۸۵)، در ایران نیز از سال ۹۰۷ ق كه شاه اسماعیل صفوی به سلطنت رسید و مذهب تشیع را رسمیت و رواج داد تا امروز عید غدیر از اعیاد رسمی كشوری است. در نجف هر سال در این روز مراسم باشكوهی در صحن علوی منعقد می‏شود و رجال و علمای شیعه و سفرای بلاد اسلامی در آن حضور یافته خطابه‏ها و قصاید غدیریه القاء می‏شود (یادداشتهای مأموریت نویسنده در عراق) در احساء و قطیف كه موطن شیعیان اثنی عشری است و در یمن كه شیعیان زیدی به سر می‏برند نیز روز غدیر با جشن و چراغانی برگذار می‏شود و در مجامع مذهبی حدیث غدیر روایت می‏گردد
ادبیات غدیر و غدیریه‏ها، واقعه غدیر خم علاوه بر آن كه سرفصل كتب تفسیر و حدیث و كلام و فقه و تاریخ شیعه است در ادبیات و هنر و عادات و آداب اجتماعی و سنن ملی شیعه نیز تأثیر سازنده داشته است و مخصوصا در شعر عربی و بعد فارسی جای ممتازی دارد. علاوه بر حسان بن ثابت كه نخستین شاعر غدیریه سرا بود سایر صحابه مانند امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، عمرو بن العاص و قیس بن سعد بن عباده این حدیث را در اشعار خود جاویدان ساختند. بعد از ایشان فحول شعرای عرب مانند كمیت بن زید اسدی، سید اسماعیل حمیری، ابوتمام، دعبل خزاعی، شریف رضی، شریف مرتضی، مهیار دیلمی، صاحب بن عباد، ابوفراس، حسین بن حجاج، كشاجم، ابن منیر طرابلسی، و صفی الدین حلی... غدیریه‏های پرمغز و عالی سرودند و این هنر را در ادب عرب و بین شیعیان رایج ساختند. نمونه اشعار ایشان در كتاب اعیان الشیعهٔ و الغدیر به چاپ رسیده است. شرح احوال شاعران شیعی عرب در كتاب اخبار شعراء الشیعهٔ تألیف ابوعبدالله مرزبانی و ادب الطف تألیف سید جواد شبر و سایر تراجم شعراء و تواریخ ادب عرب مسطور است .
در زبان فارسی قدیمی‏ترین غدیریه از منوچهری دامغانی (م ۴۳۲ ق) در دست است. از آن پس شاعران شیعی در ایران و سایر بلاد آسیا به غدیریه سازی پرداختند و از عهد صفویه رسم شد كه در مجالس رسمی عید غدیر قصائد غدیریه خوانده شود. از مشاهیر شاعران پارسی غدیر باید از ناصر خسرو قبادیانی، سنائی غزنوی، ابن یمین فریومدی، وحشی بافقی، قأآنی شیرازی، شمس الشعراء سروش، ملك الشعراء صبوری، غالب دهلوی، ادیب الممالك فراهانی، شیخ الرئیس حیرت و ملك الشعراء بهار... نام برد (یادنامه علامه امینی، ۱/۴۱۴ تا ۴۳۰ مقاله دكتر سجادی، تهران ۱۳۵۲ ش) به علاوه مثنویها و حماسه‏های بسیار در اطراف حدیث غدیر سروده شده و موضوع را از جنبه‏های مختلف مورد بحث قرار داده‏اند. مشهورترین مثنویهای عرفانی كه به نام ولایت نامه معروف است، اثر طبع هاشم.

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس