اتمام و اکمال دین یعنی چه؟

یکی از مراحلی که قرآن یأس کفار را اعلام می‏کند روز غدیر است. زیرا هنگامی که مشرکان مشاهده کردند مردی که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر در میان مسلمانان بی‏نظیر بود به عنوان جانشینی آن حضرت انتخاب شد و از مردم برای او بیعت گرفت، یأس و ناامیدی نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت و دریافتند که این دین و آئین ریشه‏دار و پایدار است.
با توجه به این که دین خدا کامل است و در روز غدیر به کامل بودن خبر داده است لازم است بدانیم که کمال دین تنها به بیان احکام الهی نیست بلکه این دین به مبیّن و شارح معصوم و مجری معصوم دارد که هم دین را به طور صحیح بیان کند و هم از تحریف و ایجاد بدعت در دین جلوگیری نماید و هم آن را به طور صحیح و کامل اجراء نماید و این، تحقق پیدا نمی‏کند جز این که پیامبر مسئول این وظیفه مهم را مشخص نماید و از این رو در روایات، کمال دین را به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏داند و این امر در روز عید غدیر خم تحقق پیدا کرده است.
غدیر یکی از روزهای بسیار مهم در تاریخ زندگی پیامبر اسلام، بلکه مهمترین حادثه در تاریخ اسلام است. زیرا روزی است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) را رسماً برای جانشینی خود تعیین کرد؛ کفّار در میان امواج یأس فرو رفتند، زیرا آنها انتظار داشتند که آئین اسلام قائم به شخص باشد و با از میان رفتن پیامبر اوضاع به حال سابق برگردد و اسلام به تدریج برچیده شود، چنانکه در جنگ احد وقتی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) مجروح شد و عدّه‏ای شایعه کردند که آن حضرت کشته شد. شیوع این خبر باعث ایجاد امید و اثر مثبت در کفار و مشرکان و تزلزل در میان مسلمانان گردید به گونه‏ای که عدّه‏ای به سرعت از میدان جنگ خارج شدند، آیه‏ای نازل شد که آن آیه حکایت از این حقیقت دارد که دین اسلام قائم به شخص نیست بلکه آئینی است که تا ابد جاودان خواهد ماند. از این رو فرمود: «و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم علی اعقابکم و من ینقلب علی عقبیه فلن یضرّالله شیئاً و سیجزی الله الشاکرین؛(۱) محمّد(صلی الله علیه و آله) تنها فرستاده خداست.
پیش از او هم فرستادگانی بودند که از دنیا رفتند اگر او بمیرد یا کشته شود باید شما سیر قهقرایی کنید و به آئین بت‌پرستی برگردید؟ آنها که به عقب برگردند و به دوران کفر و بت‏پرستی باز گردند تنها به خود زیان می‏رسانند نه به خدا زیرا با این عمل تنها سعادت خود را از بین برده و گرفتار شقاوت می‏شوند و خدا کوشش شاکران را پاداش می‏دهد.»
در واقع خدا با نزول این آیه به همه جهانیان از جمله به مسلمانان توجه می‏دهد که اسلام قائم به فرد و شخص نیست از این رو همگان باید بدانند اسلام ماندنی است.
یکی از مراحلی که قرآن یأس کفار را اعلام می‏کند روز غدیر است. زیرا هنگامی که مشرکان مشاهده کردند مردی که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر در میان مسلمانان بی‏نظیر بود به عنوان جانشینی آن حضرت انتخاب شد و از مردم برای او بیعت گرفت، یأس و ناامیدی نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت و دریافتند که این دین و آئین ریشه‏دار و پایدار است. از این رو قرآن فرمود: «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون... .(۲)»
امروز کفار از دین شما ناامید شدند، اول باید دید طمع کافر چه بود و حد و مرز آن چه اندازه بوده است تا معلوم شود که امروز چه حادثه‏ای اتفاق افتاد که توانست مخالفان اسلام را با تمام گستردگی آن و دشمنی آنان با کمال شدتش مأیوس و ناامید کند وقتی اسلام ظهور کرد، کافران اعم از مشرکان و یهودیان و مسیحیان به مبارزه با آن برخاستند زیرا آیین و دین خود را بر حق می‏دانستند و روی تعصب و رسوبات جاهلی شرک را صحیح می‏دانستند و سرانشان برای منافع مادیشان در حفظ آن می‏کوشیدند و به یکدیگر می‏گفتند بروید بت‏ها را حفظ کنید، برای آنها در مقابل مشکلات صبر کنید که بت‏پرستی و حفظ بت‏ها امری است که روی آن تصمیم گرفته شده است همان طوری که خداوند درباره امور مهم می‏فرماید: انّ ذلک من عزم الامور؛(۳) یعنی کاری است که باید درباره آن تصمیم گرفت.
یهودیان و مسیحیان هم دین خود را الهی و بر حق می‏دانستند و می‏گفتند: «لن یدخل الجنة الامن کان هوداً او نصاراً .»(۴)
از این رو گاهی رسول خدا را دیوانه و گاهی ساحر و گاهی کاهن و گاهی شاعر می‏خواندند در واقع آنها بر دو کار تصمیم گرفته بودند.
۱) آیین خود را حفظ کنند از این رو می‏گفتند بروید و دین خود را حفظ کنید.
۲) از طرفی تلاش می‏کردند تا اسلام را به هر وضعی است نابود کنند: «یریدون ان یطفئوا نور الله بافواههم(۵)؛ تلاششان این بود که نور خدا را خاموش کنند و برای خاموش کردن نور الهی هم مشرکین نقش داشتند و هم کافران اما خداوند نورش را تمام می‏کند، آنها می‏خواستند دین شما را از شما بگیرند. با این که کافران و مشرکان می‏خواستند با به سازش کشاندن پیامبر و برافروختن شعله جنگ و خاموش کردن نور الهی، دین را از بین ببرند اما در روز عید غدیر حادثه مهمی رخ داد که کافران مأیوس شدند و آن نصب علی(علیه السلام) به عنوان ولی و جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود زیرا آنه‏ا علی(علیه السلام) را شناخته بودند که او کیست و چه می‏کند و چه می‏گوید، از این رو با روی کار آمدن علی(علیه السلام) آن طمع خام به یأس مبدّل شد.
منشأ یأس کفّار آن است که با نصب علی(علیه السلام) دین دارای ولی و قیّم شد. دین از این که به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متکی شد، در عصر پیامبر حفظ دین بر عهده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بیت (علیه السلام) خواهد بود.
بعد از بیان این مطلب خداوند به مسلمانان فرمود: از کفار نترسید و از من بترسید یعنی خطری از ناحیه کفّار شما را تهدید نمی‏کند و اگر خطری است از ناحیه خودتان هست. زیرا خدای سبحان وضع هیچ قومی را دگرگون نمی‏کند جز آن که خودشان در خویشتن خویش دگرگونی ایجاد کنند «انّ الله لا یغیّر ما بقوم حتی یغیّروا ما بانفسهم.»(۶) اگر این تحول در ملتی ایجاد شده و خدا ترس شدند همگان از آنها می‏ترسند و آن هم عالم شدن است «انّما یخشی الله من عباده العلماء.»(۷)
در تفسیر علی ابن ابراهیم آمده است که یأس کفار برای آن است که ولایت امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب (علیه السلام) نازل شده است.(۸)
● اجرای عدالت توسط رهبر سبب یأس دشمن
حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه فرمود: اگر رهبر سیاسی نصب شد که رابطه او با مردم بر اساس قسط و عدل باشد. هم مردم حقشان را اداء کنند و هم والی قسط و عدل را رعایت کند چنین نظامی ماندنی است و دشمنانی که طمع در نابودی و براندازی آن نظام را داشته باشند ناامید و مأیوس خواهند شد. (۹)
در بیان حقوق الهی بزرگترین حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است، حق واجبی که خدای سبحان بر دو گروه لازم شمرده و آن را عامل پایداری پیوند ملت و رهبر و عزت دین قرار داد.
پس رعیت اصلاح نمی‏شود جز آن که زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمی‏شوند جز آن که رعیت و مردم درست کار باشند.
آنگاه که مردم حق رهبری را ادا کنند و زمامدار، حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت می‏یابد و راه‏های دین پدیدار و نشانه‏های عدالت برقرار و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) پایدار گردد پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت امیدوار و دشمن در آرزویش مأیوس می‏شود.»
▪ الیوم اکملت لکم دینکم
در روز غدیر با نصب علی ابن ابیطالب (علیه السلام) دین کامل شد زیرا رهبری پیدا کرد که هم دین‌شناس است و هم عادل و معصوم است و هم دین را در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی اجرا می‏کند. امام باقر(علیه السلام) فرمودند:
دین دارای پنج پایه است:
۱) نماز
۲) زکات
۳) حج
۴) روزه
۵) ولایت.
از حضرت سئوال شد کدام یک از این پنج پایه ارزشمندتر است؟ فرمود: ولایت با فضیلت‏ترین و با ارزش‏ترین آنهاست و برای این که کسی خیال نکند که ولایتی که افضل بناهای اسلام است به معنای محبت و اعتقاد به حقانیت اهل‌بیت و یا ولایت تکوینی است فرمود: ولایت کلید و مفتاح همه آنها و والی دلیل بر آنهاست.(۱۰)
امامت و ولایت از ارکانی است که با تحقق آن، هم کفار مأیوس می‏شوند و هم دین کامل می‏گردد و هم نعمت خدا به پایان می‏رسد و هم دین اسلام به عنوان دین پسندیده مرضیّ خدا قرار می‏گیرد. بنابراین پذیرش امامت و ولایت به عنوان امری اعتقادی از اهمیت فوق العاده‏ای برخوردار است که همگان باید آن را بپذیرند و به آن ایمان پیدا کنند.
یعنی ولایت به معنای حکومت و زعامت سیاسی است و آن که زعامت سیاسی جامعه را بر عهده دارد والی مسلمین است. او چون دین‌شناس و دین‌باور و متین و مفسّر دین و مجری حدود آن و مدافع حریم است؛ کلید دین است. و اگر دین دارای ولیّ و قیّمی با اوصاف گذشته باشد مقوّم دین و موجب کمال دین است، ناگفته نماند که دین اسلام در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز کامل بود زیرا در آن زمان قیّم و شارح و مبیّن دین و عامل و مجری حدود و مدافع آن شخص آن حضرت بوده است و بعد از ارتحال آن حضرت این شئون برعهده خلیفه آن حضرت است و این خلیفه باید با مستخلف عنه سنخیّت و هماهنگی داشته باشد و لذا جانشین رسول خدا از مقام عصمت برخوردار بود تا بتواند با برخورداری از این ویژگی به تفسیر معصومانه وحی و اجرای آن بپردازد.
● مراد از کمال دین
واژه کمال در لغت مقابل نقص به کار می‏رود و هنگامی چیزی بدان متصف شود که هدف مورد نظر را بر آورده نماید بنابراین تعیین دقیق حد و مرز معنای آن وابسته به هدفی است که از متعلق آن مد نظر است.
هنگامی که این واژه برای دین به کار می‏رود اول باید هدف آورنده آن را شناخت. قدر جامع و مشترک همه ادیان الهی که همان دین پذیرفته شده در نزد خدای سبحان است، اسلام است؛ ان الدین عندالله الاسلام(۱۱)؛ و اگر کسی غیر از آن دینی را انتخاب کند پذیرفته نخواهد شد و من یتبغ غیر الاسلام دیناً فلن یقبل منه.(۱۲)
و معنای دین در واقع تسلیم و انقیاد و فرمانبرداری در برابر خدای سبحان و فرمان‌های اوست و به عبارت دیگر دین در لغت به معنای خضوع و انقیاد در برابر برنامه و مقررات معیّن می‏آید و در قرآن به معنای مجموعه معارف و احکام و مقرراتی اطلاق شده که از جانب خدای سبحان نازل گشته تا برنامه زندگی بندگان باشد و مردم نیز باید در برابر آن مقررات و معارف تسلیم و منقاد باشند و دین در قرآن به کمال وصف شده است و حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز آن را به کمال وصف کرده است. از جمله در خطبه ۸۶ فرمود: خدای سبحان کتاب و قرآن را بر شما نازل کرد که بیانگر همه چیز است و تمام اموری که به هدایت و سعادت و نجات انسان‏ها مربوط است در آن بیان شده است و پیامبر را آن مقدار در میان شما عمر داده که برای شما و او دینی را که مورد رضای اوست و در کتاب آسمانی‌اش نازل کرده کامل نماید و بر زبان پیامبرش اعمالی را که بر شما لازم بود رسانده است.(۱۳)
منشأ یأس کفّار آن است که با نصب علی(علیه السلام) دین دارای ولی و قیّم شد. دین از این که به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متکی شد، در عصر پیامبر حفظ دین بر عهده پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بیت (علیه السلام) خواهد بود.
در خطبه ۱۸ نیز در جواب کسانی که آرای متفاوت ارائه می‏نمایند فرمود: ام انزل الله دیناً تاما فقصّرالرسول عن تبلیغه و ادائه و الله سبحانه یقول: ما فرطنا فی الکتاب من شی‏ء و فیه تبیان لکلّ شی‏ء؛ آیا خدا دین کاملی نازل کرده است ولی پیامبر در تبلیغ و اداء آن کوتاهی نموده است حال آ نکه خدای متعال می‏فرماید: ما چیزی در قرآن فروگذار نکردیم و در قرآن بیان همه چیز آمده است.
بدیهی است هیچ مسلمانی این احتمال را درباره پیامبر نمی‏دهد که او در تبلیغ و اداء رسالت خود کوتاهی کرده باشد چرا که در تبلیغ و ادای وحی معصوم است بنابراین در تبلیغ رسالت و وحی الهی کوتاهی نکرده است.
با توجه به این که دین خدا کامل است و در روز غدیر به کامل بودن خبر داده است لازم است بدانیم که کمال دین تنها به بیان احکام الهی نیست بلکه این دین به مبیّن و شارح معصوم و مجری معصوم دارد که هم دین را به طور صحیح بیان کند و هم از تحریف و ایجاد بدعت در دین جلوگیری نماید و هم آن را به طور صحیح و کامل اجراء نماید و این، تحقق پیدا نمی‏کند جز این که پیامبر مسئول این وظیفه مهم را مشخص نماید و از این رو در روایات، کمال دین را به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏داند و این امر در روز عید غدیر خم تحقق پیدا کرده است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «یوم غدیر خم افضل اعیاد امتی و هو الیوم الذی امرنی الله تعالی ذکره فیه بنصب اخی علی ابن ابیطالب (علیه السلام) علماً لامتی یهتدون به من بعدی و هو الیوم الذی اکمل الله فیه الدین و اتمّ علی امتّی النعمة و رضی بهم الاسلام دیناً؛(۱۴) روز غدیر خم از با فضیلت‏ترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خدای سبحان به من امر کرد تا برادرم علی را به عنوان نشانه امتم منصوب کنم تا آنها بعد از من به وسیله وی هدایت شوند و این روز همان است که دین در آن کامل شده و نعمت بر امتم تمام گردید. و اسلام به عنوان دین برای آنها پسندیده شده است.»
در حدیث دیگری امام رضا(علیه السلام) فرمود: «و امرالامامة من تمام الدین(۱۵)؛ تمام و کمال دین به امر امامت است.» سرّ آن همان است که گفته شد، امام هم این را تبیین می‏کند و هم از تحریف آن جلوگیری می‏نماید و هم نمی‏گذارد در دین بدعت ایجاد شود و هم دین را درست اجرا می‏کند.
▪ و اتممت علیکم نعمتی
خدا در روز عید غدیر نعمت خود را بر امت مسلمان به اتمام رساند و آئین اسلام به تکامل نهایی خود رسید. زیرا بدون تعیین جانشینی برای پیامبر و بدون روشن شدن وضع آینده مسلمانان این آئین به تکامل نهایی نمی‏رسد.
بر اساس این آیه دین نعمتی است که روابط انسان را با خلق و خالق و نظام هستی تنظیم می‏کند و زمینه عبادت و عبودیت را برای او فراهم می‏سازد و با انتخاب جانشین برای پیامبر این نعمت ویژه و مطلق الهی به مرحله پایانی خود می‏رسد و با نصب علی(علیه السلام) به عنوان جانشین، اسلام نیز به کمال لازم خود رسیده است.
▪ و رضیت لکم الاسلام دینا
اسلام را به عنوان دین نهایی برای شما پذیرفتم یعنی روز غدیر روزی بود که اسلام با تکمیل برنامه‌هایش به عنوان آیین نهایی از طرف خداوند پذیرفته شده است و با توجه به این که در این روز علی(علیه السلام) به عنوان جانشین پیامبر منصوب شد روشن می‏شود که نعمت الهی بدون جهت یافتن با رهبری الهی تمام و مرضیّ خدا نیست.
خدای سبحان در سوره نور که پیش از سوره مائده بر پیامبر نازل شده است فرمود: «وعدالله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنّهم فی الارض کمااستخلف الذین من قبلهم و لیمکنّن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً(۱۶)؛ خدا به آنهایی که ایمان آورده‏اند و عمل صالح انجام داده‏اند وعده داده است که آنها را خلیفه خدا در روی زمین قرار دهد، همان طور که پیشینیان آنان را چنین کرد و نیز وعده داد آئینی را که برای آن پسندیده است مستقر و مستحکم گرداند و بعد از ترس به آنه‏ا آرامش بخشد.»
بر اساس این آیه خدای متعال به مؤمنان و کسانی که عمل صالح انجام دهند وعده داده است که آئینی را که پسندیده است در روی زمین مستقر می‏سازد و زمانی اسلام در زمین مستقر و ریشه‏دار شد که با ولایت توأم شده است.
اگر در این آیه به مؤمنان وعده داده است که سه ویژگی به افراد با ایمان اعطاء می‏کند و آن خلافت در روی زمین و امنیت و آرامش برای پرستش پروردگار و استقرار دینی که مورد رضای خدا می‏باشد با وعده‏ها در روز عید غدیر با نصب علی (علیه السلام) و با نزول آیه اکمال دین جامه عمل پوشیده است زیرا در این روز نمونه کامل فرد با ایمان و عمل صالح یعنی علی ابن ابیطالب (علیه السلام) به جانشینی پیامبر مبعوث شده است.
● نتیجه‏گیری
با توجه به مجموع مطالبی که در رابطه با آیه اکمال دین مطرح شده روشن می‏شود که امامت و ولایت از ارکانی است که با تحقق آن، هم کفار مأیوس می‏شوند و هم دین کامل می‏گردد و هم نعمت خدا به پایان می‏رسد و هم دین اسلام به عنوان دین پسندیده مرضیّ خدا قرار می‏گیرد. بنابراین پذیرش امامت و ولایت به عنوان امری اعتقادی از اهمیت فوق العاده‏ای برخوردار است که همگان باید آن را بپذیرند و به آن ایمان پیدا کنند.

پی‏نوشت‏ها:
۱. سوره آل عمران، آیه ۱۴۴.
۲. سوره مائده، آیه ۳.
۳. سوره لقمان، آیه ۱۷.
۴. سوره بقره، آیه ۱۱۱.
۵. سوره توبه، آیه ۳۲.
۶. سوره رعد، آیه ۱۱.
۷. سوره فاطر، آیه ۲۸.
۸. تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۸۷.
۹. نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.
۱۰. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۸.
۱۱. سوره آل عمران، آیه ۱۹.
۱۲. همان، آیه ۸۵.
۱۳. نهج البلاغه، خطبه ۸۶.
۱۴. تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۵۸۹.
۱۵. همان.
۱۶. سوره نور، آیه ۵۵.

منبع : تبیان