گام معلق سهمیه بندی بنزین

سرانجام با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین، چهارده سال تردید در مدیریت کشور برای ورود به مسیر بهینه سازی و هدفمند کردن پرداخت یارانه در کشور به پایان رسید. از سال ۱۳۷۳، با تدوین سناریوی مصرف انرژی در کشور، شکاف فزاینده بهای تمام شده و عرضه انرژی در کشور مورد توجه قرار گرفت و این نگرش در قالب تفکری سیستمی، به سناریویی بیست ساله برای مصرف انرژی تبدیل شد، هرچند این سناریو از نظر روایی و پایایی نقاط ضعف و ابهامات متعددی داشت، اما نقطه قوت مهم آن نگاه سیستمی به فرآیند مصرف انرژی در کشور است، امری که به نظر می رسد همچنان در مدیریت ارشد مورد توجه کافی قرار نمی گیرد که نمونه بارز آن، سرنوشت عبرت آموز تبصره ۱۳ قانون بودجه است.
اما توجه به این نکته لازم است که ابعاد موضوع بهینه سازی و هدفمند کردن یارانه در کشور، به بنزین و حتی کل فرآورده های سوختی محدود نمی شود. سهم مصرف داخلی از تولید نفت کشور، رقمی بالغ بر دو میلیون بشکه در روز است که با احتساب قیمت ۶۰ دلار برای هر بشکه و تفاوت قیمت عرضه داخلی با قیمت واقعی، میزان یارانه سوخت به رقم هنگفت سالانه چهل میلیارد دلار می رسد که افزودن دیگر یارانه های انرژی، این رقم را به مرز ۵۰ میلیارد دلار در سال می رساند.
از سوی دیگر، سایر یارانه های عمومی پرداختی دولت نیز رقمی بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار در سال را تشکیل می دهد. بنابراین، سرانه هر ایرانی از یارانه دولتی، ماهانه رقمی بالغ بر هفتاد هزار تومان است؛ این رقم هنگفت که برای هر خانواده پنج نفره به حدود ۳۵۰ هزار تومان می رسد، عملاً از درآمد سرانه اکثریت قاطع خانواده های ایرانی بیشتر است. اما توزیع این یارانه هنگفت با دو معضل روبه روست؛ ناکارآمدی (اتلاف در توزیع یارانه) و هدفمند نبودن آن. به بیانی دیگر، ناکارآمدی و فقدان اثربخشی، دو چالش اصلی فرآیند توزیع یارانه ها در ایران هستند که در ادامه به هر یک از این دو چالش به صورت فشرده می پردازیم.
● ناکارآمدی
مصرف سالانه ده میلیارد دلار بنزین و بیش از این مقدار گازوئیل در کشور، در حالی صورت می گیرد که در صورت محاسبه ارزش واقعی این فرآورده، نوسازی ناوگان حمل ونقل، بهینه سازی سفر از نظر حجم و کیفیت می تواند این مقدار مصرف را به یک سوم کاهش دهد، اما به دلیل ناکارآمدی در پرداخت یارانه، یارانه ای که می تواند به نوسازی حمل ونقل و یا توسعه سیستم های مجازی اداری جهت کاهش سفر اختصاص یابد، در درون موتورهای فسیلی به آلاینده محیط زیست تبدیل می شود. در رابطه با انرژی های دیگر چون برق، گاز و نفت کوره هم شرایط مشابهی وجود دارد.
نظیر همین معضل با ابعاد کوچک تر در یارانه نان به چشم می خورد که موجب اتلاف و استفاده نامناسب از نان برای تأمین غذای مردم می شود. در سیستم قضایی نیز یارانه سنگین پرداختی از سوی دولت جهت انجام رایگان خدمات قضایی و رسیدگی به دعاوی، منجر به روند بی رویه افزایش پرونده های قضایی و رسیدن به رقم باورنکردنی تشکیل هفت میلیون پرونده قضایی (هر ده ایرانی یک پرونده) در سال رسیده که با احتساب دو طرف پرونده و نرخ متوسط پنج عضو برای یک خانواده، به طور متوسط برای هر خانواده ایرانی در هر سال، یک پرونده جدید قضایی به عنوان شاکی یا متشاکی با هزینه دولت تشکیل می شود.
اما آیا این شیوه پرداخت یارانه کارآمد است؟ به عبارتی دیگر، اگر همین میزان یارانه هر ایرانی از منابع را در اختیار تک تک شهروند بگذاریم، آن را به همین شکل مصرف می کند یا آن که مدل مناسب تری برای مصرف این منابع هنگفت وجود دارد؟ قطعاً بهترین شیوه، نزدیک ترین مدل با انتظارات و خواست های مردم است.
به بیانی دیگر، شیوه ای از پرداخت یارانه، کارآمد تلقی می شود که بیشترین سطح پاسخ دهی به نیازها و اولویت های شهروندان را داشته باشد؛ بنابراین، بهینه سازی فرآیند پرداخت یارانه کنونی، می تواند در قالب های متفاوتی از پرداخت بخشی از یارانه به صورت نقدی، رایگان کردن خدمات بهداشتی و درمانی، ارائه مسکن ارزان قیمت، ارائه تغذیه رایگان و ارزان به متقاضیان، تأمین هزینه حداقلی انرژی مصرفی توسط مردم و... پیاده شود. طبیعی است که تمرکز پرداخت یارانه در هر یک از این فرآیندها، آثار نامناسبی دارد و تنها استفاده متوازن از کانال های متفاوت که حوزه های گوناگون زندگی مردم را پوشش می دهد، می تواند به عنوان یک نظام توزیع یارانه کارآمد به شمار رود.
● اثربخشی
یکی از مهم ترین اهداف توزیع یارانه از سوی دولت ها، حمایت ویژه از اقشار محروم و آسیب پذیر جامعه است که توانایی پوشش مالی، حداقل نیازهای معیشتی خود را ندارند. بنابراین در کنار یارانه های عمومی که به کل جامعه پرداخت می شود، بخشی از یارانه نیز باید هدفمند شده و به اقشار محروم جامعه تعلق گیرد. به بیانی دیگر، در کنار سیستم توزیع کالاها به صورت کوپنی در قالب طرح بسیج اقتصادی که به رغم انتقادات وارده به آن، بسیار کارآمدتر و مؤثرتر از دیگر سیستم های توزیع یارانه در کشور ارزیابی می شود، مناسب است سیستمی نیز برای ارائه تسهیلات تکمیلی به اقشار آسیب پذیر فراهم آید.
تعریف اقشار آسیب پذیر و محروم جامعه نیز که با اقدام نابخردانه و اخیر برخی مسوولان در تعویض خط فقر (تامین حداقل معیشت انسانی) با خط بقا (تأمین شرایط تداوم زندگی فیزیکی) دچار آسیب شده است، زیربنای هدفمندسازی پرداخت یارانه در کشور به شمار می رود. وجود جمعیت بالغ بر پنج میلیون نفر که تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی قرار دارند، در کنار چند میلیون عضو سازمان تأمین اجتماعی که زیر خط فقر هستند و کارگران کشاورزی استان های خارج از پوشش این سازمان، که عمدتاً زیر خط فقر قرار دارند، به همراه خانواده هایشان، جمعیتی بالغ بر بیست میلیون نفر را تشکیل می دهند که می توانند به تناسب درآمد کنونی در جامعه هدف «یارانه هدفمند» قرار گیرند.
با توجه به این موارد، می توان مسیر ایجاد کارآمدی و اثربخشی در نظام توزیع یارانه کشور را راهی طولانی دانست که طرح سهمیه بندی بنزین، گام ناتمام و معلقی در آغاز این راه به شمار می رود که در صورت تداوم نیافتن، حتی به بهبود شاخص های عدالت نیز منجر نمی شود، چراکه در طرح سهمیه بندی بنزین، حدود ۵/۷ میلیون دستگاه خودرو که بدون در نظر گرفتن خودروهای دولتی، دوگانه سوز و عمومی، تعدادشان کمتر از شش میلیون دستگاه است، در اوضاع کنونی و با احتساب قیمت واقعی بنزین، معادل پنجاه هزار تومان در ماه دریافت می کنند که با در نظر گرفتن وجود بیش از یک خودرو در بسیاری از خانواده های بالاتر از طبقه متوسط، مجموع اعضای خانوار بهره مند از یارانه بنزین، کمتر از بیست میلیون نفر برآورد می شود و در نتیجه عملاً پنجاه میلیون نفر از شهروندان ایرانی از این بخش قابل توجه از یارانه محروم می شوند.
بنابراین سهمیه بندی بنزین، هرچند جلوی اندکی از بی عدالتی های گذشته را می گیرد، اما بر اساس آن، سلب یارانه از بخش زیادی از جامعه را آشکارتر انجام می دهد و تنها در صورتی به افزایش میزان تحقق عدالت اجتماعی در جامعه می انجامد که گامی در مسیر «کارآمد» و «اثربخش» کردن توزیع یارانه تلقی شده و پس از اجرای آن، دیگر گام های این طرح برای بهینه سازی و اثربخش کردن توزیع یارانه ها در کشور به تدریج برداشته شود که این راه، تنها راه تحقق وعده بر زمین مانده نظام جمهوری اسلامی در تحقق عدالت اجتماعی است.

منبع: بازتاب
فؤاد صادقی

منبع : روزنامه شرق