نظریه ها هیچ گاه به اثبات نمی رسند!

تعریف، به معنای مورد نظر منطقیون، با دشواریهای بسیاری روبروست. همان طور که ویتگنشتاین مطرح ساخته است، ارایه یک تعریف دقیق ممکن نیست و معنای یک واژه تنها از طریق کاربرد آن در یک چارچوب بیان می شود، اما به هر حال مطابق رسم همیشه، قبل از آغاز هر مبحثی تعریفی از آن ارائه می دهند تا دیدی عمومی نسبت به آن ایجاد شود و برای انجام این کار، توضیحاتی چند در ارتباط با موضوع، روش، هدف، و مسایلی که در آن علم مورد بررسی قرار می گیرد، ارایه می شود.
در ارتباط با نظریه و نظریه پردازی که مطمح بحث حاضر است، همچنان با چنین وضعیتی روبرو هستیم. اما به نظر می رسد از آنجا که در اینجا خود رسیدن به تعریف، موضوع بحث است، ابتدا باید لوازم ارائه تعریف از نظریه و مباحث مقدماتی آن طرح گردد و در نهایت بر اساس جمع بندیهای ارائه شده، تعریف مورد نظر بر مبنای استنتاج از این مباحث استخراج شود.
● علم یا معرفت چیست؟
«فیلسوفان، معرفت را «باور صادق موجه» (true jjustified belief) تعریف می کنند. از آنجا که این تعریف شامل سه جزء است، به تعریف (تحلیلِ) سه جزئی معرف (tripartite definition analysis) مشهور است. تعریف سه جزئی نخستین بار توسط افلاطون مطرح شد.
● روش علمی:
روش علمی، فرایندی است که طی آن دانشمندان، به طور جمعی یا طی زمان، تلاش می کنند یک معرفی واقعی قابل اعتماد، سازگار و منطقی، از جهان ارائه دهند.
با توجه به تأثیرگذاری باورهای شخصی و فرهنگی بر ادراکها و تفسیرهای ما از پدیده های طبیعی، محققان تلاش می کنند با استفاده از رویه های استاندارد، تأثیر این مسائل را بر تلاششان برای دستیابی به نظریه و ایجاد آن، به حداقل برسانند. چنانکه یکی از دانشمندان مشهور گفته است:
«افراد زیرک، می توانند همچون وکلای زیرک، برای دیدگاه های غلط توجیهات بسیار خوب و زیبا ارائه دهند.» بنابراین، روش علمی تلاش می کند تأثیر گرایشها یا پیش قضاوتهای تجربه گر را به هنگام سنجش فرضیه ها به حداقل برساند.
در علم گفته می شود نظریه ها هیچ گاه به اثبات نمی رسند، بلکه آنها صرفا ابطال می شوند یا اثبات ناپذیر بودن آنها معلوم می گردد؛ زیرا همیشه این امکان وجود دارد که یک مشاهده یا یک آزمایش جدید با نظریه ای که مدتهای طولانی در عرصه حضور داشته، تعارض و ناهمخوانی داشته باشد.
تغییراتی که در اندیشه و نظریه های علمی رخ می دهند، دید و نگرش ما به جهان را منقلب می سازند و نیروی اصلی برای این تغییر، همانا روش علمی و تأکید آن بر آزمایش و تجربه است.
روش علمی به شدتً با خود علم تنیده است. از این رو، علم فرایندی از پژوهش بشری است که حوزه دانش جدید را به سطوح زیادی تسری می دهد. با اینکه روش علمی ساده و به لحاظ توصیف دارای وجه منطقی است، اما می توان گفت هیچ سؤالی دشوارتر از این نیست که دانایی چگونه رخ می دهد. آنچه تاکنون در این راستا دستگیر بشر شده، این است که می تواند بنا به ضرورت آزمایش تجربی در روش علمی، با بهره گیری از این روش، تبیین علمی پدیده ها را از تبیین های دیگر جدا کند. در این راستا، دانشمندان توانسته اند به روشها و پیشرفتهایی دست یابند تا امکان دخالت جهت گیری های فردی و جمعی را در این آزمایشها و یافته های علمی، کاهش دهند.
● ویژگیهای یک نظریه علمی
همین که دریافتیم روش علمی چگونه عمل می کند، قدم بعدی در عرصه علم این است که ماهیت نظریه های علمی را دریابیم. اگر مشاهدات علمی به مثابه سوخت برای قدرت بخشیدن به کشفیات علمی باشند، نظریه های علمی به مثابه موتور این کشفیات هستند. نظریه ها به ما اجازه می دهند تا مشاهدات اولیه را سازمان دهیم و بفهمیم، سپس مشاهدات آینده را پیشگویی و ایجاد کنیم.
نظریه های علمی را می توان بر اساس مختصات مشترک آنها و نیز مختصاتی که آنها را از نظریه های غیرعلمی جدا می کنند، توضیح داد. به گونه ای غیر رسمی، می توان گفت نظریه های علمی باید دارای چند اصل پایه زیر باشند: سازگاری، امساک، اصلاح پذیری، قابلیت آزمایش یا تأیید تجربی، مفید بودن یا کارآمدی، پیشرو بودن.
از نظر دانشمندان، نظریه یک چارچوب مفهومی است که برای تبیین حقایق موجود و پیشگویی حقایق جدید، به کار می رود.چنانکه «روبرت روت برنشتین» در مقاله اش گفته است: نظریه باید دربردارنده بیشترین معیارهای منطقی، تجربی، اجتماعی و تاریخی باشد. این گروه معیارها مهم هستند؛ چون بیشتر مردم صرفا به معیارهای منطقی توجه و به راحتی فراموش می کنند که علم علاوه بر این ها حاوی جاذبه های مهم اجتماعی و تاریخی نیز هست و این معیارها و جاذبه های اجتماعی در نحوه ارزیابی نظریه ها ایفای نقش می کنند.
● معیارهای منطقی
۱) نظریه، یک ایده واحد و ساده است که هیچ چیز را بدون ضرورت مسلم فرض نمی کند؛ زیرا در آن صورت دشوار خواهد بود که بدانیم نظریه چگونه واقعا هر چیزی را تبیین می کند
۲) سازگاری منطقی
۳) ابطال پذیری منطقی(یعنی باید مواردی وجود داشته باشند که بتوان در صورت جواب ندادن نظریه در آن شرایط، آن را غیر معتبر تلقی نمود؛ و گرنه نخواهیم توانست بگوییم آیا نظریه به ما حقیقت را می گوید یا نه. از این رو، ممکن نخواهد بود بتوانیم نظریه را از طریق آزمایش و تجربه اصلاح کنیم).
۴) نظریه باید به گونه ای صریح و روشن از حدود و یا مرزهای مشخصی برخوردار باشد؛ دال بر اینکه آیا داده های مشخصی ما را به تأیید و یا ابطال آن رهنمون می سازند یا نه؟
● معیارهای تجربی
۱) نظریه باید به گونه ای تجربی قابل آزمایش باشد و یا به پیشگویی یا پسگویی هایی منجر شود که قابل آزمایش باشند. در صورت آزمایش پذیر نبودن، نظریه برای دانشمندان حایز استفاده نخواهد بود منظور از پسگویی، استفاده از اطلاعات و ایده های فعلی برای تبیین یا اطلاع دهی در خصوص یک رویداد یا حالتی از وقایع گذشته است.
۲) واقعا پیشگویی ها و یا پسگویی هایی تأیید شده در اختیار ما بگذارد؛ وگرنه حتی اگر در آینده با تأیید شدن، این پیشگویی ها و پسگویی ها از فایده برخوردار شوند، در شرایط فعلی مفید بودن آنها را نمی توان اثبات نمود.
۳) نظریه باید به گونه ای باشد که بتوان نتایج مورد ادعای آن را بازتولید یا تکرار کرد؛ و گرنه نخواهیم توانست معلوم کنیم این نتایج واقعا اعتبار دارند یا نه.
۴) نهایت اینکه، یک نظریه علمی باید ملاکهایی را در اختیار ما قرار دهد تا بتوانیم واقعی،غیرواقعی، غیرعادی و یا نامربوط بودن داده های موجود را تفسیر کنیم. در واقع، نظریه باید به ما کمک کند و اجازه دهد ماهیت داده هایی را که در اختیار داریم، بهتر بشناسیم؛ زیرا تمامی داده های مرتبط با یک نظریه لزوماً معتبر نیستند.
● معیارهای اجتماعی
معیارهای اجتماعی یک نظریه علمی عبارتند از:
۱ مسائل، تضادها و یا امور خلاف قاعده و غیر قابل تحلیل را که بر اساس نظریه از پیش موجود شناسایی ش)ده اند، حل کند.
۲) مجموعه مسائل علمی جدیدی را مطرح کند که لازم باشد دانشمندان روی آنها کار کنند.
۳) یک «پارادایم» یا شیوه حل مسأله در اختیار بگذارد که به حل مسائل مذکور یاری رساند.
۴) تعاریفی از مفاهیم یا عملکردها در اختیار گذارد که به دیگر دانشمندان در حل مسائل کمک کند.
البته، این معیارها اغلب از سوی منتقدان نظریه علمی به عنوان مشکلات مبتلابه نظریه های علمی ارائه شده اند و نه از سوی حامیان آن به عنوان شاخصهای نظریه علمی- و این چندان قابل قبول نیست؛ زیرا این مؤلفه ها نه تنها مشکل نیستند، بلکه بر این حقیقت تأکید می کنند که علم در کل چیزی است که سرانجام توسط گروهی یا اجتماعی از محققان تحقق می یابد و مشکلات و نواقص علمی نیز باز توسط فعالیت گروهی از خود دانشمندان و محققان علمی کشف و آشکار می شوند.
بنابراین، نظریه علمی باید حل مسائل و مشکلاتی را مورد توجه قرار دهد که حل آنها مورد نیاز جامعه علمی است.
● معیارهای تاریخی
۱) نظریه باید تمامی ملاکهایی را که پیشینیان جمع بندی کرده اند، پاسخگو باشد و اگر معیاری را رد می کند و کنار می گذارد، حتما غیرواقعی بودن آن را ثابت کند.
۲) قادر باشد تمامی داده هایی را که توسط نظریه های مرتبط قبلی جمع و دسته بندی شده اند، تفسیر و تبیین کند؛ مبنی بر آنکه آیا این داده ها واقعی هستند یا غیر واقعی(هیچ داده ای نباید غیر عادی باشد).
۳) با تمامی نظریه هایی که از زمان قدیم وجود داشته اند و تاکنون به عنوان نظریه های معتبر شناخته می شوند، سازگار باشد.
با توجه به معیارهای فوق، باید گفت: برای یک نظریه کافی نیست که صرفا مسأله ای را حل کند، بلکه باید تفوق خود بر نظریه های موجود را به اثبات برساند و با نظریه های رقیبی که در گذشته ارائه شده اند، به رقابت و چالش بپردازد. به علاوه، یک نظریه خوب، نظریه ای است که داده های بیشتری را در مقایسه با نظریه های موجود در اختیار بگذارد و بیشتر از آنها قدرت تبیین و تفسیر پدیده ها را داشته باشد.دانشمندان نظریه های کم اما با توانایی تبیین گری بیشتر را بر نظریه های زیاد اما با تبیین گری کم ترجیح می دهند؛ و همه این مسائل نشان می دهد نظریه های علمی به واسطه قدرت توضیح و تبیین گری شان، افزایش می یابند.
● نظریه در علوم انسانی
البته، شاید احساس شود معیارها و روش علمی که اینجا توضیح داده شد، بیشتر با نظریه علمی در علوم غیر انسانی یا علوم تجربی تطابق دارد و بویژه با نظر به اصطلاحاتی چون تجربه، آزمایش و مشاهده، این احساس پررنگ تر خواهد بود. از این رو اگر با توجه به ویژگی علوم انسانی که برخی از آنها چندان با بحث تجربه از نوع آزمایشگاهی آن سرو کار ندارند، بخواهیم درباره نظریه سخن بگوییم، به نظر بهتر می رسد که علاوه بر آنچه گفته شد، از یک رویکرد دیگر که با علوم انسانی همخوان باشد، معیارهایی را برای نظریه برشماریم که بی آنکه منافی معیارهای کلی نظریه در تمامی علوم باشند، قدری ما را به راحتی در فضای تعامل قرار دهند.
اما دستیابی به این معیارها به این صورت، شاید از رهگذر تبیین روش علمی به خوبی میسر نباشد و ما اگر از رهگذر مقایسه نظریات وارد شویم، بهتر خواهد بود؛ یعنی اگر دو نظریه شناخته شده در یک موضوع و ادعا را با هم مقایسه کنیم، در نهایت با توجه به چه مؤلفه هایی یکی را بر دیگری مرجح خواهیم دانست؟ همین مؤلفه ها می توانند تاحدودی ارضا کننده خواسته کسانی باشند که می خواهند نظریه در علوم انسانی را از معیارهای نظریه در علوم غیر انسانی جدا کنند.
در این راستا «دبلیو. اچ. مور»، تلاش شایان توجهی انجام داده که جمع بندی آن به عنوان معیارهای حداقلی یک نظریه ذکر خواهد شد و در صورت داشتن هر کدام از این معیارها، دیگر نمی توان عنوان نظریه بر آن اطلاق نمود و باید آن را بحث، نظر، چارچوب، دیدگاه و ... نامید.
مطابق تعریف «مور» باید گفت: نظریه به مجموعه ای از گزاره ها اطلاق می شود که تبیین علی از پدیده ها را در اختیار می گذارد و دارای سه ویژگی زیر است:
۱ سازگاری درونی؛ هدف یعنی گزاره ها نباید با یکدیگر تعارض یا تناقض داشته باشند.
۲) کامل بودن منطقی؛ یعنی فرضیه هایی که از نظریه استنتاج می شوند، باید منطقا از دل پیشفرض ها نظریه استخراج شوند.
۳) مجموعه گزاره ها باید از قابلیت ابطال پذیری برخوردار باشند؛ یعنی باید دید آیا فرضیه ها و آنچه تکاپو و کاوش بر اساس آنها در اختیار می گذارد، ما را به جایی می رسانند که درباره جهان تجربی ادعاهایی خاصی داشته باشیم و این ادعا ها را بتوانیم با پدیده ها و رویدادهای جهان بیرون تطبیق دهیم.
لازم به ذکر است، فرق بین تبیین توصیفی و تبیین علی در آن است که تبیین توصیفی به توصیف جهان می پردازد، اما تبیین علی به تشریح و آشکارسازی روابط بین پدیده های این جهان توجه دارد.

دکتر محمد هاتفی
منابع:
۱- عبدالرسول کشفی، «فروکاهش (تحویل) نظریه معرفت شناختی مبناگروی به تلائم»، مجله علمی پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، شماره ۳۹، زمستان ۱۳۸۳، صص ۱۳۱- ۱۴۸
*معاون علمی هیات حمایت از کرسی های نظریه پردازی نقد و مناظره
۲-Will H. Moore, Evaluating Theory in Political Science, in:
http://garnet.acns.fsu.edu/~whmoore/theoryeval.pdf
۳- Scientific theories: How are they developed? In:
http://atheism.about.com/library/FAQs/evo/blfaq_sci_theory.htm
www.korsinews.com- ۴

منبع : روزنامه قدس