الگوی اسلامی روزنامه نگاری نوین

روزنامه نگاری به عنوان یکی از شاخه های اصلی علم ارتباطات اجتماعی، در دهه اخیر به دنبال نوعی جهانی شدن است و در غالب گفتمانی فراملی سعی در یکپارچگی ساخت و محتوای اطلاعات بومی و فراملی دارد ولی از طرفی با شکل گیری الگوهای مطالعات ارتباطی هر از گاهی بنا به تاثیرات خود در مخاطبان ناهمگون، شهروندان و حاکمان کشورها، مورد چالش قرار می گیرد و این بحث را مطرح می کند که آیا مشکلاتی که روزنامه نگاری در تمام جهان به آنها اشاره می کند سوژه مشترک و جهانی هستند؟
واکنش به جهانی سازی، مسلما محلی سازی خبر و گزارش نویسی است اما روزنامه نگاری به روزنامه نگاری جهانی و روزنامه نگارانی نیاز دارد که در شرایط جهانی کارکنند .
پدیده پیچیده جهانی شدن با واکنش های متفاوت افراد، ملل و فرهنگ ها رو به روست. آینده این چالش ها به موازنه موجود میان قوانین ناظر بر توسعه اقتصادی، ادغام ارتباطی و استقلال فرهنگی و نیز ماهیت متغیر دولت ها و سیاست های آنها بستگی دارد.
امروز کشورهای جنوب که در حاشیه نظام حاکم بر جهان یعنی «شمال» به رهبری آمریکا قرار دارند در فرآیند جهانی سازی با فرصت ها و چالش هائی روبه رو هستند. پاسخ به این موضوع و بحث، به ویژه در مورد رسانه های مدرن جمعی در چهار حوزه خاص قابل تأمل است:
۱)قومی شدن رسانه های جمعی،
۲)توسعه رسانه های آلترناتیو داخلی و بومی،
۳)طراحی سیاست های جامع رسانه ای
۴)بین المللی شدن رسانه ها در داخل جامعه کشورهای جنوب.
تحولات در قبال پدیده جهانی شدن رسانه ها در طراحی سیاست های رسانه ای جامعه نهفته است. سرعت، سبک و فناوری جهانی شدن، کشورهای جنوب را به تأمل در سیاست های رسانه ای خود و اتخاذ رویکردهای جامع در برابر اطلاع رسانی داشته است.
واقعیت، عینیت و دقت ویژگی های اصلی سبک روزنامه نگاری هستند" ، بنابراین نباید فرهنگ های خرد بومی در هر جامعه ای باعث انشقاق روزنامه نگاری شوند. در غیراین صورت اگر به مذاهب و ادیان، نژاد و قومیت ها، دستاوردها و هنجارهای اجتماعی در داخل هر جامعه ای نگاه کنیم، سرانجام نیازمند چندین نوع روزنامه نگاری خواهیم بود.
بررسی محتوای پیام و جایگاه مخاطبان در جریان های خبری جهانی نشان می دهد که جهانی شدن روزنامه نگاری حاصل کنش رسانه های غول پیکر از غرب به جنوب یا شرق بوده است. به عبارت ساده تر ، مفاهیم روزنامه نگاری در دو جامعه یا در دو سوی جریان اطلاعات تفاوت معنی داری را نشان می دهد.
دکتر حمید مولانا در نظریات خود در تحلیل مفهوم روزنامه نگاری در غرب از شاخص هایی نام می برد که در مقابل مفاهیم روزنامه نگاری در جهان اسلام قرار دارند. در رویکرد غربی، روزنامه، ساختی متشکل از سه بخش " روز"،" نامه" و" نگارش" است که حرکتی رو به جلو را با کیفیت و ماهیت خاص همراه با هنر و خلاقیت تمدنی برای صاحبان رسانه جوامع غربی دنبال می کند. از این منظر روزنامه نگاری غربی رکن چهارم مردم سالاری و مشروطیت است که بر صحت و بی طرفی توافقی تاکید دارد. در حالی که در رویکرد اسلامی، مفاهیمی مثل " آخر زمان"،" پیام و رسالت متعهدانه با داوری اخلاقی" و " سوالات مفهومی از تکالیف دینی" در قلم و اندیشه روزنلمه نگاری جاری هستند. از این منظر، تقوا بالاترین عنصر روزنامه نگاری و توحید، بالاترین قدرت ها محسوب می شود. بنابراین مطبوعات اسلامی بدون روزنامه نگاری اسلامی تحقق نمی یابند. روزنامه نگاری اسلامی، اگر به مفهوم خلق سبکی از اصول خبرنویسی یا مبانی نظری این حوزه از علم ارتباطات در عرصه کشورهای مسلمان مطرح شود، قطعا تحولی عظیم در این رشته جهانی ایجاد خواهد کرد. این اتفاق تنها با دست نوشته های فلسفی برروی نقش مطبوعات در خبر صورت نمی گیرد بلکه نیازمند تبیین علمی است.
در روزنامه نگاری حرفه ای غرب صحبت از بی طرفی و صحت اخبار می شود اما در روزنامه نگاری اسلامی بالاتر از آن یعنی اصل تقوا مطرح است .
اسلام به عنوان فرهنگی بزرگ امروز حداقل یک چهارم جمعیت جهان را تشکیل می دهد و مخاطب مسلمان نیاز دارد از الگوی جامعه اطلاعاتی مناسبی استفاده کند که محتوا و هدفی منطبق با حقوق شهروندی و عرفی او داشته باشد.
در روزنامه نگاری اسلامی مفهوم پیام به رسالت نزدیک است و اخلاق را نمی توان از روزنامه نگاری اسلامی جدا کرد.
برخی دیدگاه اسلام درباره محتوای خبرمانند مفید بودن؛ آگاهی بخشی و ایجاد رشد معنوی،اهمیت دادن به مخاطب، رعایت عفت و حیا و اجتناب از پخش اخبار فسادآورو مقابله با تحریف و عملیات روانی.
دیدگاه اسلام درباره نحوه ارائه خبر نیز مستند بودن، استفاده از الفاظ محترمانه و رعایت اخلاق و ادب؛ تصویری بودن، واقع گویی در مقابل دروغ گویی، حق گویی در مقابل باطل گویی، فصاحت و شفافیت ضرورت طبقه بندی، منع بدگویی از دیگران و تجسس بیجا، حذف زوائد، برجسته سازی و صداقت و امانتداری اشاره کرد.
مطبوعات در نظام اسلامی رسالتی همچون روشن ساختن افکار عمومی و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم،پیشبرد اهدافی که در قانون اساسی اسلامی بیان شده است ونیزتلاش برای نفی مرزبندیهای کاذب و تفرقه انگیز و قرار ندادن اقشار مختلف جامعه در مقابل یکدیگر، مانند دسته بندی مردم براساس نژاد، زبان، رسوم، سنن محلی و ... ،مبارزه با مظاهر فرهنگ استثماری (اسراف، تبذیر، لغو تجمل پرستی ، اشاعه فحشا و (… و ترویج و تبلیغ فرهنگ اصیل اسلامی و گسترش فضایل اخلاقی و حفظ و تحکیم سیاست نه شرقی و نه غربی را بر عهده دارد ند ؛می توان اشاره کرد.
همدلی ، انسجام ، همفکری و وحدت روزنامه نگاران مسلمان قادر خواهد بود ، آیندة روشنی از توانمندیهای حرفه ای روزنامه نگاری در عصر اسلامی را پدید آورده و اهرمی قوی برای ارتقای کیفیت مطبوعات اسلامی – به قدر و منزلت شایسته خویش – در عرصه بین المللی محسوب شود .
به عقیده‌ کارشناسان،‌ مطبوعات نقش برجسته‌ای در گسترش و آموزش گفتارهای منطقی و اصولی در مورد مسائل سیاسی، اجتماعی و تحرک سیاسی داشته و از طریق آشنا کردن افراد با حقوق و مسوولیت‌های اجتماعی و هم‌چنین فراهم آوردن زمینه‌های مناسب برای برخورد و تضارب آرا و عقاید و عرضه‌ی نوآوری‌ها، زمینه‌ توسعه‌ سیاسی را نیز فراهم می آورند.
به نظر بنده، دهکده جهانی یک وضعیت در حال گذر است. اتفاقاتی در آینده خواهد افتاد که اساس آن پیشرفت هوش مصنوعی و رشد بیوتکنولوژی است. پیش بینی ها می گوید که این امر حدود ۳۰ سال دیگر اتفاق خواهد افتاد. آنوقت تمامی شرایط دهکده جهانی بر هم خواهد ریخت . تمام رادیوو تلویزیونها ی ۳۰ سال بعد و اینترنتهای پر حرکت ۳۰ سال آینده به ما اجازه خواهد داد تا با تمام ادیان، مذاهب، وملیتها بنا به سلایق مورد نیازمان ارتباط برقرارکنیم و همین یک نکته کافیست که دهکده جهانی را تغییر بدهد.
در کشورهای اسلامی مانند ایران رسانه های سنتی مانند نمازجمعه، مساجد، حسینیه و غیره این نقش اساسی را در مقابل رسانه های تهاجمی جهانی ایفا کرده اند. درحقیقت می توان گفت که در شرایط تاریخی و فرهنگی مانند ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی رسانه های سنتی و کلاسیک «همیشه به عنوان مشروع ترین و مؤثرترین وسیله ارتباطات جمعی به کار برده شده و در صورت توسعه بدون شک می توانند به صورت اساسی ترین پایگاه های اطلاع رسانی اجتماعی و جمعی نقش بزرگ و مؤثری درجامعه امروزی بازی کنند. علاوه بر این رسانه های سنتی و کلاسیک اسلامی تحت یک سیاست گذاری جامع و جدید این فرصت را دارند که خود اداره و مدیریت و رهبری رسانه های جمعی مدرن را به دست گرفته و یک الگوی جدیدی در مقابله با سیستم های امروزی مطبوعاتی و رادیو- تلویزیونی بازرگانی وتجاری و دولتی باشند.
در پایان به مراحل فعالیت مطبوعات غرب در طول تاریخ وتاریخچهکوتاه آن اشاره می کنم .
۱) مرحله اول از اوایل قرن ۱۷ (۲۰۰ سال پس از اختراع چاپ) و با تاسیس نشریات دوره ای آغاز شد و تا اواخر قرن ۱۸ ادامه داشت. در این دوره مطبوعات دولتی و رسمی و استبدادی بودند
۲) مرحله دوم که با انقلاب های دموکراتیک آغاز شد ، مطبوعات سیاسی و مسلکی بودند.
۳) در دوره سوم مطبوعات خبری و تجاری شدند.به ویژه با ورود آگهی در اوایل دهه چهارم قرن ۱۹.
روزنامه ارتباط و یا «ریلیشن» در ماه ژوئن سال ۱۶۰۵ در شهر استراسبورگ آلمان آن زمان و فرانسه امروز پا به عرصه وجود نهاد. ریلیشن نخستین روزنامه جهان نبوده است، ولی اولین نشریه عمومی است که اختصاص به اخبار دربار پادشاه، دولت محلی و مدح این و آن نداشت، و همه گونه مطلب درباره هرکس را که احساس می کرد کاری کرده و یا این می توانسته کاری بکند ولی نکرده بود منتشر می ساخت و نشریه ای بود فروشی و با بهای معین. تاریخچه انتشار روزنامه در جهان خیلی قدیمی تر از «ریلیشن» است. در زمان حکومت ژولیوس سزار (دوهزار و اندی سال پیش) به ابتکار او روزنامه ای در شهر روم منتشر می شد به نام «اکتا دیوما» که در آن در آغاز کار، تنها کارها و تصمیمات سزار درج می شد که بعدا فعالیت های سنا و دولت هم بر آنها اضافه شد. این نشریه دستنویس برای مطالعه باسوادها در چند نقطه عمومی شهر و در جایی محفوظ از باد و باران نصب می شد. در سده سوم میلادی، به ابتکار اردشیر پاپکان ، کارنامه ای تحت نام «روزنامک (ک = ه)» فعالیت های انجام شده دربار، دولت و موبدان موبد را درج و برای مقامات و رجال خاصی ارسال می شد )بمانند نشریه ویژه خبرگزاری های دولتی). این کار تا اواسط حکومت خسرو پرویز ادامه داشت. در سال ۷۱۳ میلادی در پکن )شهر بیژینگ پایتخت چین) روزنامه ای به همان شکل روزنامک زردشتیان انتشار یافت. با این تفاوت که گاهی هم مطلبی مربوط به مردم عادی داشت.
این نشریه که نخست دستنویس بود بعدا به صورت چاپ مهر منتشر می شد. به این ترتیب که مطالب بر تخته نوشته می شد و اطراف نوشته را خالی می کردند و به صورت مهر در می آوردند، آن را به مرکب آغشته می کردند و روی کاغذ می زدند و تکثیر می کردند. چینی ها قبل از آن با ساخت کاغذ و مرکب آشنا بودند. در دائرة المعارف کتاب و چاپ، نام این روزنامه «کای یووان» نوشته شده است که گویا از نام ماه انتشار آن گرفته شده است. سپس نوبت به «ریلیشن» رسید که «یوهان کارولوس» آن را در نخستین هفته از ماه ژوئن سال ۱۶۰۵ در استراسبورگ به دست چاپ سپرد و مادر روزنامه های امروز بشمار می رود.
در سال ۱۶۲۱ در لندن نشریه عمومی «کورنت» به چاپ رسید. نخستین روزنامه به زبان فرانسه «گازت» بود که در سال ۱۶۳۱ کار انتشار آن آغاز شده بود. در سال ۱۶۴۶ در سوئد روزنامه ای به نام « پست اینریکس تیدنینگار» انتشار یافت که پس از ۳۵۹ سال، همچنان منظما منتشر می شود.

نویسنده: موسی کاظم زاده

منبع : باشگاه تحلیل‌گران جوان آریا