یادبود یکی از هنرهای دیرین ایران

بر اثر اختلافات دامنه داری که در سال ۱۲۷۲ میان دولتین ایران و انگلستان درباره حق حاکمیت ایران بر هرات پدید آمد، یک هیئت سیاسی فوق العاده ایرانی به ریاست فرخ خان غفاری امین الدوله رهسپار اروپا گردید، که پس از مدتی گفتگو در اسلامبول و پاریس عاقبت با میانجیگری ناپلئون سوم امپراطور فرانسه عهدنامه صلح پاریس امضاء شده و به اختلافات پایان داد.
از این هیئت سیاسی که عنوان رسمی آن (سفارت کبرای فوق العاده ایران) بوده دو اثر مهم تاریخی در دست است.
یکی از آنها سفرنامه ایست به قلم حاجی میرزا حسن خان سرایی گران‌مایه منشی اول هیئت به نام (مخزن الوقایع) که مبنی بر گزارش وقایع جاری مسافرت از دید و بازدید و پذیرایی‌ها به اضافه یک سلسله اطلاعات عمومی از تمدن و فرهنگ و صنایع اروپایی میباشد و این سفرنامه نسخه‌هایی برای چند تن از رجال معتبر و مؤثر کشور رونویس کرده‌اند که یک نسخه آن هم به دست پروفسور ادوارد برون رسیده و او در جلد چهارم تاریخ ادبیات ایران آن را یاد کرده است.
اما اثر دیگری که از آن سفارت باقی مانده کتابچه خطی است شامل دستورات، نامه‌ها و پیامهای میرزا آقا خان صدر اعظم نوری خطاب به فرخ خان که چون این نامه‌ها خصوصی و از جمله اسرار دولتی بوده اختصاص به کتابخانه شخصی فرخ خان داشته و در خاندان وی محفوظ و تاکنون در جایی منتشر نگشته است. از آنجا که اسناد سیاسی مهم این کتابچه مقدمات و جریان واقعی پیش آمد اختلافات دو دولت را به طور وضوح بیان می‌کند، برای تجسم اوضاع سیاسی و طرز تفکر و شیوه کار زمامداران آن عصر یکی از منابع موثق و غیر قابل تردید به شمار می‌رود.
مخصوصاً دستورالعمل اساسی و راهنمای مفصل دولت برای فرخ خان که در آن روابط تاریخی با دول همجوار و به خصوص ایران و انگلیس را از آغاز سلطنت خاقان تا عصر خود بی پرده شرح داده و رفتار ناهنجار، بهانه جویی و عهد شکنی مأمورین بیگانه را مدلل می کند از جمله اسناد گرانبهای تاریخی است که انتشار آن بسیاری از نقاط تاریک و ابهام تاریخ سیاسی صد ساله اخیر ایران و درجه وطن پرستی و رشد سیاسی زمامداران آنرا روشن و آشکار می سازد.
ولی چون منظور ما در این مقاله نقل یکی از نامه‌های صدر اعظم نوری است که به مناسبت اهداء یک قبضه از شمشیرهای تاریخی امپراطور فرانسه و بعنوان (نسب نامه شمشیر اهدائی) نگاشته شده پیش از نگاشتن نامه مزبور توضیح مختصری برا ی روشن ساختن سوابق کار داده می‌شود.
هنگام عزیمت فرخ خان از تهران هدایائی هم که عبارت از چند رأس اسب اصیل ایرانی و یک رشته تسبیح مروارید با تمثال همایون بود همراه او فرستاده شد تا در دربار فرانسه به اقتضای حال و مقام به صرف برساند . اما همین که این سفیر زیرک و دانا بواسطه حاضر جوابی و بذله گویی در محافل دولتی و دربار امپراتور به گرمی پذیرفته شد، ضمن مصاحبه های خود در ضمیر ناپلئون سوم رغبت خاطری نسبت به شمشیر اصل ایرانی تفرس و احساس نمود.
و همچنین در مصاحبه با همسر وزیر امور خارجه که از بانوان متعین و با نفوذ فرانسه و در پیشرفت مقاصد او مؤثر بود، علاقه مشارالیها را به کسب اطلاع از چگونگی زندگی زنهای ایران و وضع لباس و پوشش آنها احساس میکند، از این جهت از تهران در خواست ارسال یک قبضه شمشیر قدیمی کار ایران را با مقداری ملبوس زنانه میکند که پاسخ او از طرف صدر اعظم بدین شرح صادر میگردد.
فرخ خان امین الدوله در دربار ناپلئون سوم در هنگام تقدیم کردن هدایا و نسب نامه شمشیر شاه عباس کبیر و پشت سر او هیئت نمایندگی ایران به ترتیب:
۱) حاجی میرزا زمان خان غفاری (عموی فرخ خان) مستشار سفارت ایران .
۲) ملکم خان که بعدها به پرنس ملکم خان ناظم الدوله ملقب گردید، مترجم اول.
۳) حاجی میرزا حسین خان گران مایه سرابی منشی سفارت.
۴) نریمان خان که بعدها به قوم السلطنه ملقب گردید مستشار سفارت
شرف یابی حضور اعلیحضرت امپراطوری را در دفعه ثانی در مجلس خلوت نوشته بودید، اینکه میل ایشان را به شمشیر ایرانی نگاشته بودید و فرمایش آن اعلیحضرت را نیز نوشته بودید اگر شمشیر اهدای حضورشان شود بی جواهر و بی زینت به طبع مبارکشان مناسبتر خواهد بود سرکار مقرر فرمودند که یک قبضه شمشیر بسیار خوب از اسلحه خانه مبارکه معین و نزد آن جناب انفاد شود که به هر وسیله و هر زمان صلاح دانند از جانب اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی روحی فداه ابلاغ دارند. شمشیر مزبور از شمشیرهای شاه عباس صفوی است که بعد از انقراض سلطنت صفویه به نادر شاه افشار رسید و از نادر شاه به نادر میرزا پسر شاهرخ میرزا اوقاتی که آقا محمد خان به مشهد مقدس تشریف برد از نادر میرزا به ایشان رسید و بعد منتقل شد به خاقان مغفور و شاه مبرور همین طور در خزینه بود تا نوشته شما رسید. شمشیر مزبور را سرکار همایون کمال میل قلبی از برای اهدای بزم حضور اعلیحضرت امپراطوری نزد شما انفاد فرمودند. البته ابلاغ خواهید داشت و مراتب را قلمی خواهید نمود.
▪ جناب اشرف به خط خودشان مرقوم فرموده اند:
برادر من شمشیر را خواهی دید. شمشیر قرا خراسانی بهتر از هندی است یکی که شمشیر شاهنشاه به علت اجدادی بودن میمون است مثل جهان گشا. لکن به جهت خوبی شمشیر این بهتر است ـ دست و پاچه بی زینت فرستاده شد. طلایش را هم سهراب خان در دو ساعت انداخت خوب نشد، آنجا بده بسازند بهتر می‌سازند. شمشیر بهتر از این در دنیا نمی‌شود. اگر چه آدم بزرگ بهتر از امپراطور نمی‌شود.
▪ نامه ضمیمه:
نسب نامه شمشیر در کاغذ بزرگی که به شما نوشته‌ام معلوم است. اما آن شمشیری است که حاجی میرزا آقاسی از شاه مرحوم گرفته بود و همیشه در کمر خودش می بست و هر وقت به کسی تغیر می کرد، می گفت: شمشیر قرا خراسانی خود را میکشم و تو را دو نصف می کنم. وقتی که حاجی میرزا آقاسی به عتبات عالیات می رفت و مرحوم شد این شمشیر به دست حاجی میرزا هادی جواهری افتاد و از آنجا به تهران آوردند. من یکصدو پنجاه تومان خریدم و پیش شما فرستادم اگر صلاح دانستید که از جانب همایون ابلاغ نمائید و آن کاغذ بزرگ را که به شما نوشته‌ام نشان بدهید و اگر صلاح دیدید که از طرف من بدهید اختیار دارید. مقصود اطلاع شما بود. هر طور اقتضای حالت و مجلس باشد از انقرار معمول دارید. چون شمشیر ساده است و به نظر از جانب سرکار همایون روحنا فداه نالایق خواهد بود ابلاغ شود اگر از طرف من هم بدهید مختارید.
هرگاه سادگی آن قبح نداشته باشد از طرف سرکار همایون روحنا فداه ابلاغ کنید باز اختیار دارید.
این شمشیر غلاف فولادی براق بسیار خوب با آیات قرآن داشت لیکن در حراج بردند لخت برهنه من صدوپنجاه تومان خریدم بهترین شمشیرها است.
▪ ضمیمه دیگر:
رخوت زنانه که بصحابت عالی جاه زیمان خان به جهت زوجه جناب وزیر امور خارجه دولت فرانسه فرستاده شد.
ـ کلیجه ترمه کرمانی و یراق حلقه‌دار به انضمام تکمه الماس شش عدد.
ـ ارخالق ترمه محرمات بندری سر و دست مروارید.
ـ پیراهن حریر نظامی گلدار.
ـ چارقد بنارسی قالبی بوم سرمه طاقه.
ـ زیر جامه دریایی کلی به انضمام سجاف حاشیه و یراق.
ـ ایضاً زیر جامه تافته شال به انضمام سجاف ترمه.
ـ ایضاً زیر جامه قصب یزدی به جهت زیر جامه.
ـ پستان بند کلابتون زوج.
ـ زیر جامه ابریشمی طلایی یک عدد و چیت سه عدد.
ـ بقچه چلوار سفید طاقه.
ـ بقچه ترمه طاقه.
اما فرخ خان که در پاریس از محبت و دلبستگی کامل امپراطور و امپراطریس نسبت به فرزند نوزادشان که او را ولیعهد فرانسه هم معرفی کرده اند آگاه می شود محض خوشایند و جلب خاطر دربار فرانسه چنی صلاح اندیشی می کند که شمشیر را به نام شاه ایران به ولیعهد فرانسه اهدا کند چنانکه در گزارش رسمی هم به همین ترتیب انجام می پذیرد:
سفرنامه مخزن الوقایع درباره بار یافتن فرخ خان سفیر ایران و اعضاء سفارت به حضور امپراطور فرانسه برای تقدیم هدایا چنین می نویسد:
.. بعد از آن جناب امین الملک نشان تمثال بی مثال اعلیحضرت شاهنشاهی را با نامه همایون به دست گرفته پیش برد و اعلیحضرت امپراطور و امپراطریس هر دو از پله تخت پایین آمده نامه و تمثال همایون را امپراطور به دست خود گرفته به یکی از اعیان حضوری داد و پس از آن تسبیح مروارید ارمغانی علیا حضرت امپراطریس را عرض نمودند. معظم‌الیها خود به دست گرفته رسم تعارفات را به جا آورده به یکی از زنان داد. بعد از آن جناب ایلچی کبیر شمشیر نواب ولیعهد را به دست گرفته پیش برد خود امپراطور پیش آمده و شمشیر را گرفته بسیار اظهار خوشحالی و امتنان نموده، و فرمود که از این شمشیر زیاده ممنونیت دارم زیرا که اعلیحضرت پادشاه ایران ولیعهد را یادآوری فرموده آن را به یادگاری فرستاده است. بعد از آن جناب امین الملک صاحب منصبان سفارت کبرای را معرفی کرده و اعلیحضرت امپراطور به همه توجه و التفات فرمودند.

حسن نراقی

منبع : مجله هنر و مردم