سیر تحول در نظام‌های بهره‌برداری

نظام‌ بهره‌برداری در کشور، در طول تاریخ این سرزمین به لحاظ ارتباطات تنگاتنگ با مناسبات اجتماعی فرهنگی، قومی و... به گونه‌های متفاوتی بروز و ظهور پیدا کرد. صورت‌‌بندی و ویژگی‌های این نظام‌ها در قرون گذشته متأثر از زمین‌داری و ارتباط زارع و مالک و مناسبات بین آنها بود و به همین دلیل از هخامنشیان تا حدود مشروطه تغییرات چندانی در این نظام دیده نمی‌شود. با اصلاحات ارضی مفاهیم جدیدی پا به عرصه کشاورزی ایران گذاشت که به دگرگونی ساختاری در روابط مالک و زارع منجر شد و برنامه‌های جدیدی برای توسعه روستائی و تغییر شیوه‌های تولید به تقلید از جوامع صنعتی شکل گرفت، لاجرم روی منابع و عوامل تولید (زمین، آب، تکنولوژی و نیروی انسانی) و نحوه استفاده و چگونگی مدیریت آنها اثر گذاشت.
هر نظام بهره‌برداری در داخل شبکه وسیعی از فضاهای تاریخی، اقتصادی و وابستگی‌های اعتقادی قرار دارد و تحت تأثیر مفروضات تکنولوژیک عمل می‌کند. به‌همین دلیل هر تغییر و تحولی در فضاهای یاد شده موجب تغییر در نظام‌های بهره‌برداری می‌شود.
بحث نظام‌های بهره‌برداری یک بحث اجتماعی و اقتصادی است و با کلیت‌ها و اجزاء سروکار دارد؛ اما نظام بهره‌برداری هم در سطح کلان و هم در محدوده‌های کوچک محلی عملی می‌کند و لذا نمی‌تواند محدود و مقید به یک ضابطه مشخص باشد. بنابراین مطلق کردن یک نوع الگوی بهره‌برداری بدون در نظر گرفتن جوانب متعددی مثل: درجه صنعتی شدن، پیشرفت‌های فنی و تکنولوژیکی در بخش کشاورزی، موقعیت‌های استراتژیک اقتصاد جامعه، وضعیت اشتغال در کشور، امکان جذب نیروهای فعال کشاورزی در سایر بخش‌های اقتصادی و... راهی نادرست است و کافی به مقصود نیست.
بیشترین زمینه بحث در نظام بهره‌برداری پس از انجام اصلاحات ارضی و فعل و انفعالات ساختاری متعاقب آن در روستاهای ایران به‌وجود آمد.
اصلاحات ارضی بیش از آن که موجب شکوفائی اقتصاد کشاورزی در کشور شود، اثرات عمیقی در تغییر ساختاری اجتماعی جامعه روستائی داشت، به‌طوری که می‌توان اصلاحات ارضی را نقطه عطف پایان ساختار نظام بهره‌برداری ارباب و رعیتی یا فئودالیته دانست.
در این مسیر ابتدا خرده مالکان بی‌شماری در اثر تغییر شکل واحدهای تولیدی از زمین‌های بزرگ اربابی و تحت مدیریت واحد ارباب به زمین‌های خرد و کوچک به‌وجود آمدند که در بسیاری از موارد با مسائل اجتماعی زندگی خود که شناختی نداشتند چه رسد به مدیریت مزارع که در ارائه آنها نیز با مشکلات فراوان رو دررو بودند و آشنائی چندانی هم نداشتند.
در این راستا دشواری‌های زیادی برای کشاورزان پدید آمد. بروز این مشکلات موجب شد که نظام‌های بهره‌برداری مورد توجه قرار گیرد. کما این که در مراحل بعدی اصلاحات ارضی ایجاد واحدهای بزرگ تولیدی با مدیریت‌های مدرن به‌صورت کشت و صنعت‌های دولتی و خصوصی، شرکت‌های سهامی زراعی و تعاونی‌های تولید در کنار نظام خرده مالکی مطرح و به مورد اجراء گزارده شد.
پس از انقلاب اسلامی مجدداً مسأله تقسیم اراضی مطرح و مورد توجه قرار گرفت. تقسیم اراضی دراین مرحله، واحدهای بزرگ تولیدی را که تحت عنوان کشت و صنعت‌ها در حال شکل‌گیری بود، از هم پاشید و یا به‌صورت دولتی درآمد به تبع این اصلاحات، شرکت‌های سهامی زراعی و تعاونی‌های تولید را که می‌توانستند در طول زمان و تغییر مناسبات اجتماعی و به‌ویژه تغییر آهنگ اقتصادی کشور به سمت توسعه سرمایه‌داری خصوصی و صنعتی شدن الگوی مناسبی باشند، متوقف و به مرور قسمت اعظم این واحدها منحل شد.
مطرح شدن الگوی مشاع‌ها در این زمان، روند شکل‌گیری نظام بهره‌برداری جدید را نوید می‌داد، ولی این واحدها در میدان عمل از موفقیت کمتری برخوردار شدند، به‌طوری که در حال حاضر با نام مشاع به‌صورت خرد و دهقانی اداره می‌شوند.
رویداد جنگ تحمیلی، محدودیت‌های ارزی کشور توجه به امنیت غذائی در کشور را به‌طور ویژه شدت بخشید و باتوجه به این که رشد و توسعه بخش کشاورزی فقط به اصلاح مسائل فنی و تکنولوژیکی وابسته نیست و عوامل دیگری نظیر روابط اجتماعی تولید، مناسبات مالکیت، انگیزه و رغبت تولیدکنندگان به اندازه واحدهای تولیدی و نظام بهره‌برداری از منابع پایه در توسعه کشاروزی اثر می‌گذارند و در آن ذی مدخل هستند، مجدداً بحث‌های نظام بهره‌برداری در ایران مورد توجه قرار گرفت.
اکنون بیش از دو دهه است که به‌طور مکرر از طرف صاحب‌نظران و سیاست‌گذاران و علاقه‌مندان اصلاح و بهبود کشاورزی ایران مطرح می‌شود و باوجود این که بحث درباره نظام‌های بهره‌برداری در ایران تازگی ندارد و بالنسبه از سابقه دیرینه‌ای برخوردار است، ولی هنوز یا تعاریف و تفاسیر مبهم همراه است.
در راستای عبور از مقاطع مختلف مناسبات اجتماعی باید توجه داشت که تبدیل اقتصاد خود مصرفی به اقتصاد مبادله‌ای، پذیرفتن شرایط جامعه صنعتی، شرکت در رقابت‌های آزاد، تحول در ساختار درونی خانوارهای کشاورز، ورود به عرصه نوین محاسبات اقتصادی و جایگزین کردن ارزش با صرفه بودن تولید به جای صرفه‌جو بودن و متابعت از بازار، مفروضات و شرایط جدیدی را در عرصه بهره‌برداری از منابع می‌طلبد و مستلزم ایجاد تغییر و تحول نظام‌های بهره‌برداری موجود در راستای روند جاری است و برای رسیدن به این مراحل، مطالعه نظام بهره‌برداری در نقاط مختلف کشور لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد تا با طراحی نظام مطلوب و بهره‌برداری بهینه توان رقابت در بازار جهانی را داشته باشیم.

اکبر معدنی
رضا استاد رحیمی
برگرفته از: ویژه‌نامه نظام‌های بهره‌برداری

منبع : ماهنامه سرزمین سبز