حاصل جمع هنر و فرهنگ جهان

● نگاهی به شكل گیری «هنر اسلامی» در تمدن اسلام
۱) در اینكه «هنر اسلامی چیست؟» بسیار سخن گفته شده است. «اسلامی» در اینجا البته به معنای هنر مبتنی بر قرآن یا سنت حضرت محمد(ص) یا تفسیرهایی بر اسلام نیست، بلكه منظور هنری است كه در طول تاریخ به وسیله مسلمانان و همچنین غیرمسلمانانی كه در كنار هم زندگی می كردند، گسترش یافته است.
مسیحیان و یهودیانی كه در تمدن اسلامی زندگی می كردند و همچنین طرفداران ادیان دیگر كه پس از ظهور و گسترش اسلام به مناطق مختلف، مسلمان نشدند در گسترش این هنر نقشی انكارناپذیر دارند.
در این میان، چه در ایران و سوریه و چه در مصر و هند آثاری موجودند كه به نام هنر مسلمانان و هنر اسلامی مشهورند؛ اما افرادی كه مسلمان نبوده اند در خلق آن مشاركت داشته اند.
به همین دلیل، عده ای از پژوهشگران تصریح كرده اند صفت «اسلامی» در عنوان «هنر اسلامی» با صفتهایی چون: «بودایی» و «مسیحی» و «یهودی» در عناوین «هنر بودایی»، «هنر مسیحی» و «هنر یهودی» متفاوت است.
با تكیه بر این نكته گفته اند كه صفت «اسلامی» در عنوان «هنر اسلامی» حاكی از دلالت این صفت بر فرهنگ و تمدنی است كه بیشتر مردم یا دست كم عنصر حاكم آن، متشرع به دین اسلام بوده اند. در این صورت، اگر هنری به نام «هنر اسلامی» وجود داشته باشد، عبارت خواهد بود از هنری كه بر سنتهای قومی یا جغرافیایی تسری یافته و آنها را دگرگون نموده است، یا هنری كه نوعی همزیستی خاص میان شیوه های هنر اسلامی و محلی پدید آورده است.
با این حال، در اینجا پرسشی مطرح می شود كه چند قرن است ذهن و زبان پژوهشگران تاریخ هنر اسلامی را به خود مشغول داشته است؛ اینكه چگونه می توانیم هنر بومی یك منطقه را از هنر اسلامی جدا كنیم؟
مطالعات فراوان دهه های اخیر بویژه مطالعاتی كه در باب هنر شمال آفریقا، تركیه، ایران، آسیای مركزی و هند انجام شده، گرایش به هویت محلی و منطقه ای هنرها را آشكار كرده اند. در حالی كه پیشتر بر وحدت این هنرها تأكید می شد مورخان و پژوهشگران دریافتند تكثر میان این هنرها را نمی توان نادیده گرفت. به طور مثال، نمی توان میان مینیاتور ایرانی متعلق به قرن شانزدهم با نقاشی دیواری سوری قرن هفدهم ارتباطی دید.
۲) اگر «اسپانیای» كنونی در زمان فتح توسط مسلمانان از آثار هنری قابل توجهی برخوردار نبود، در شمال آفریقا این موضوع متفاوت بود. شمال آفریقا به دلیل آب و هوای مناسب و صنعت برتر، یكی از مراكز مهم امپراتوری روم بود و مركز مسیحی مهمی به شمار می رفت.
آثار هنری زیادی نیز در این منطقه وجود داشت. با این همه، طی چند قرن شمال آفریقا به منطقه ای كاملاً اسلامی مبدل گشت. اسلامی شدن شمال آفریقا البته بدان معنا نیست كه هنرهای اسلامی در این منطقه رشد چشمگیری پیدا كرده باشند. آفریقا برای مسلمانان و مخالفانشان محل زد و خورد و جنگ به شمار می رفت، بدین جهت از نظر هنری جز در دو شهر رباط و تونس (اولی به دلیل معماری اش و دومی به خاطر آب انبارهایش) رشد چندانی نداشت. در مصر نیز موضوع از این قرار است و بیشترین آثار باستانی هنری مربوط به قبل از اسلام است، هرچند مسلمانان آسیبی به این آثار وارد نكردند.
۳) «هلال خضیب» (شامل عراق، تركیه و سوریه امروزین) شاید معروفترین بخش از تمدن اسلامی باشد كه نمایانگر هنر اسلامی است.
سرزمینی كه هم اكنون به عراق معروف است، به دلیل تأثیر زیادی كه از هنر ساسانی برده بود، شاهد شكوفایی هنری و تكنیكی بسیاری بود. در سوریه و فلسطین نیز به دلیل استقرار كامل امپراتوری روم در قرن دوم میلادی، شاهد رشد اقتصادی و فرهنگی بسیار هستیم. بخصوص به دلیل رشد مسیحیت در این حوزه، شاهد كلیساها، صومعه ها و اماكن مذهبی و... متعددی هستیم. در این میان با ورود اسلام به «هلال خضیب» این مناطق به یك اندازه رشد نكردند. منطقه عراق و حوزه كنار رود دجله به دلیل آنكه بسیاری از پایتختهای فرهنگی و سیاسی جهان اسلام چون بصره، كوفه و سپس بغداد در آنجا برقرار شدند، رشد زیادی از جهت اجتماعی و فرهنگی و هنری به خود دیدند. حتی این رشد را در شهر دمشق كه بعدها پایتخت تمدن جهان اسلام شد، شاهد نیستیم. هرچند با جلوس خلیفه عبدالملك شاهد تعدادی آثار پراهمیت در شهرهایی چون دمشق، بیت المقدس و حلب هستیم.
۴) اگر در همه مناطق جغرافیایی جدا كردن هنر اسلامی از هنر پیش از اسلام دشوار است، در ایران زمین این دشواری دو چندان دیده می شود. نخست اینكه آنچه با عنوان ایران مشخص می شود، پیش از اسلام بخش بزرگی از هند، پاكستان و افغانستان از یك سو و آسیای مركزی از سوی دیگر و غرب عراق را شامل می شده است.
بنابراین، نامیدن یك حوزه فرهنگی با نام ایران، ما را با خرده فرهنگهای بسیاری رو به رو می سازد. از سوی دیگر، با ورود اسلام به ایران، شاهد تحولات فكری - هنری بسیاری بودیم كه این تحولات با تحولات كل تمدن اسلامی متفاوت بود. از یك سو زبان پارسی شكل گرفت و ایرانیان برخلاف دیگر مسلمانان كه بیشتر به زبان عربی می گفتند و می نوشتند، به زبان دری سخن می گفتند. از سوی دیگر، ادیان بسیاری چون مانوی، زرتشتی، مسیحی و یهودی در ایران زمین فعالیت داشتند كه تنوع خاصی به این منطقه می دادند.
با وجود این، كمیت آثار هنری از سكه ها، بناها و سفالها گرفته تا قصرها و نیایشگاهها در این منطقه بسیار فراوان است و همین تحلیل، وضعیت هنر در ایران زمین قبل و بعد از اسلام را با مشكل مواجه می كند.
مورخان و پژوهشگران البته شكل گیری هویت ایرانی - اسلامی را كه به بهترین نحو در زبان فارسی خود را نشان می داد، مهمترین تحولی می دانند كه، ایران با ورود اسلام به خود دید. این شكل گیری، هنر را نیز از خود متأثر كرد.
۵) قدیمی ترین آثار اسلامی در عراق قرار دارند و تاریخ ساخت آنها به اواسط قرن هفتم میلادی می رسد. دسته بزرگتری از آثار در سوریه، فلسطین و عراق و تا حدی كمتر در مصر و شمال آفریقا و اسپانیا موجودند كه بیانگر دوره دوم هنر اسلامی است كه از سال ۶۸۵ میلادی تا آخر قرن هشتم به طول انجامیده است. دوران دوم با حكومت هارون الرشید ( ۸۰۹ - ۷۸۶) به پایان رسید.
در قرن نهم نوعی هنر كاملاً اسلامی شكل گرفت و در مصر، آفریقای شمالی، اسپانیا و شمال ایران پدیدار شد. نكته مهم اینكه زمان تقریبی برای شكل گیری هنر اسلامی در هر منطقه ای با منطقه دیگر متفاوت است. همین امر، این پرسش را مطرح می كند كه تأثیر سرزمینهایی كه این تحولات زودتر در آنها شكل گرفت، بر مناطقی كه بعدها از نظرهنری متحول شدند، چه بود؟
تسلط مسلمانان در اغلب مناطق، بدون ویرانی و قتل عام صورت گرفت. در نتیجه، حاصل جمع هنر و فرهنگ جهان پیش از اسلام با همان كاركردها، اهداف و پیچیدگیهایی كه داشتند، باقی ماند.
اسلام مجموعه بسیاری از خاطره های جمعی، افسانه ها و اساطیر را به میراث برد كه برخی تا حد آیینهای روستایی محلی بودند و بعضی دیگر به گستردگی افسانه های پهلوانی رستم، - پهلوان ایرانی - یا سلیمان پیامبر بود.
این همه بدان معناست كه نقطه عزیمت هنر اسلامی صرفاً در واكنش عملی یا هنری نسبت به هنری دیگر نبود؛ آن طور كه به عنوان نمونه پس از تهاجم اسپانیا به ایتالیا در قرن پانزدهم رخ داد، بلكه در استفاده عملی جهان اسلام از نظامهای مادی، هنری و عاطفی سرزمینهای فتح شده بود.

حسین كاجی

منبع : روزنامه قدس