نگاهی به هنرهای اسلامی در عصر تیموری

از هنر دوره تیموری با وجود شهرت فراوانش، بسیار چیزهاست كه نمی‏دانیم. منابع و مظاهر هنری این دوره غالبا یا اندك است و یا در دسترس نیست. این مقاله كوششی است‏برای نمایاندن و معرفی جنبه‏هایی از هنر عصر تیموری.
پیش از وارد شدن به بحث اصلی، نگاهی كوتاه به روی كار آمدن تیموریان می‏اندازیم. تیمور فرزند ترغای‏نویان بوده و در تیره اجدادی خود با چنگیز پیوند داشته است. تیمور در حدود بیست‏وچهار سالگی توانست‏با نشان دادن لیاقت و توان جنگجویی خود، شهرتی به هم رساند و ده سال بعد با از بین بردن رقیبان كوچك و بزرگ خویش، لقب «صاحب‏قران‏» بگیرد. او چهار بار به خوارزم لشكر كشید و دشت قپچاق و مغولستان را تصرف كرد. در سال ۷۸۲ به خراسان تاخت و نیشابور و هرات را تسخیر كرد و در سال ۷۵۰ مازندران را از كف باوندیه خارج ساخت. او پس از یورشهای مكرر به قلب ایران، دامنه فتوحات خود را به دمشق و حلب و مصر رسانید. تیمور پس از این فتوحات، قصد تسخیر چین را در سر می‏پرورانید ولی در سال‏۸۰۷ ه به سن ۷۱ سالگی و پس از۳۶ سال سلطنت درگذشت. جسد تیمور با احترام فراوان در آرامگاهی كه در زمان حیات خود او بنا نهاده شده بود و هنوز پابرجاست مدفون گردید. اگر چه یكی از پسران تیمور به نام میرانشاه تا سه سال پس از فوت وی بر قسمتهایی از قلمرو تیمور حكمرانی داشت، ولی پسر دیگرش، شاهرخ میرزا كه از زمان حیات تیمور بر قسمت وسیعی از خراسان حكومت می‏راند و بعدها نیز مازندران و ماوراءالنهر و فارس و كرمان و آذربایجان را در قبضه تصرف خود درآورد، نامدارترین جانشینان او محسوب می‏شود.
با مرگ شاهرخ، الغ‏بیگ فرزند ارشدش زمام اختیار را در دست گرفت. ولی او همواره درگیر بسیاری از منازعتهای خانوادگی تیموریان بود. در سال‏۸۵۳ ه با قتل الغ‏بیگ، تشنجات داخلی خاندان تیموریان رو به تزاید گذاشت. در سال ۸۵۵ ه سلطان ابوسعید تیموری به سلطنت رسید. از این زمان به بعد انحطاط تیموریان سرعت‏بیشتری گرفت تا آن كه سلسله تیموری در سال ۹۱۱ ه به دست امرای شیبانی منقرض گردید، اما با این حال، شعبه‏ای از خاندان تیموری در هند سلسله‏ای تشكیل دادند كه به نام بابریان شهرت داشتند.
دوره تیموری در تشكل جنبه‏های متنوعی از هنرهای اسلامی و رونق آن موقعیتی بسزا داشته است. اگر چه در مواردی مقدمات رواج بعضی از شعبه‏های هنری به ادوار پیش از آنها تعلق دارد (۱) ولی با این وصف، كوشش امرای تیموری در اعتلای هنرهای اسلامی انكارناپذیر است، زیرا ایشان با جمع‏آوری هنرمندان و صنعتگران توانستند در سمرقند و بخارا وهرات و خراسان و فارس مركزیت هنری برجسته‏ای به وجود آورند. تیمور پس از تسخیر بغداد گروه زیادی از هنرمندان و صنعتگران را به سمرقند گسیل داشت. (۲) بافندگان، سفالگران، آبگینه‏سازان و اسلحه‏سازان از دمشق به پایتخت آورده شدند. (۳) نقره‏كاران و تفنگ‏سازان از آسیای صغیر جذب گردیدند; (۴) و با استحكام روابط فرهنگی میان ایران و چین و رونق مبادله هنری، تاثیر سازنده دیگری در هنرهای عصر تیموری پدیدار شد.
با آن كه تیمور در جذب دانشمندان و هنرمندان و معماران به مقر حكومت‏خویش; فراوان می‏كوشید، ولی سهم فرزند او شاهرخ میرزا نیز در این عرصه كمتر از وی نبود. شاهرخ كه از مشهورترین امیران تیموری است، صرف‏نظر از پرهیزگاری، مردی با فرهنگ بود. او هرات را مجمع فضلا و شاعران و نویسندگان و مورخان گردانید. در عصر وی هنرهای ظریفه رونق بسیار یافت. او عده زیادی از هنرمندان را به استنساخ و مصور ساختن كتاب برای كتابخانه مشهور خود گماشت. الغ‏لیگ فرزند شاهرخ نیز از مشتاقان علم و هنر بود، چنان كه بنای «زیج‏» او، موسوم به زیج الغ‏بیگی، مشهور است. بایسنقر، پسر شاهرخ نیز هنرمندان را از همه جا به هرات فرا می‏خواند و تربیت می‏كرد. (۵)
در بررسی هنر دوره تیموری از معماری آغاز می‏كنیم. در این دوره، معماری اعتبار زیادی داشت و در این میان، بنای مساجد و مكانهای مذهبی با گنبدهای بزرگ، چشمگیر بود. (۶) از مساجد دوره تیموری باید مسجد گوهرشاد را مقدم داشت كه در كنار مجموعه بناهای آستان قدس رضوی متعلق به دوره تیموری، خودنمایی می‏كند. این مسجد را یكی از زیباترین آثار معماری دنیا محسوب داشته‏اند. (۷) برخی از تزیینات این بنا به شیوه آثار و بناهای سمرقند است. (۸) بنای مذكور كه از شاهكارهای معماری قرن نهم محسوب می‏شود، به نام بانی آن گوهرشاد بیگم زوجه شاهرخ تیموری نامگذاری شده است. وی یكی از زنان نیكوكار و نامدار تاریخ بوده است و از او آثار و ابنیه خیر بسیاری ذكر كرده‏اند. (۹) بنای این مسجد كه به سبك مساجد چهار ایوانی است، در سال ۸۲۱ ه به پایان رسید كه حدود ۱۲ سال به طول انجامید. مسجد گوهرشاد كه به وسیله معماران شیرازی ساخته شده است زیرنظر یكی از پركارترین و چیره‏دست‏ترین معماران دوره تیموری یعنی «قوام‏الدین معمار شیرازی‏» برآمده است. آنچه بر شكوه این مسجد می‏افزاید و بیننده را مسحور می‏كند، گنبد پیازی شكل و سبزرنگ آن است كه با نقوشی زرد رنگ مزین گردیده است. كتیبه تاریخی مسجد كه از كاشی است، با حروف درشت‏سفید بر زمینه‏ای آبی، جلوه دیگری است كه بر زیبایی این مسجد افزوده است و از نظر تاریخی حائز اهمیت‏بسیار می‏باشد. سردر ایوان طرف قبله مسجد دارای طاق عظیم كاشیكاری است و در دو طرف آن دو مناره كاشی بسیار زیبا جلوه‏گر است كه از لحاظ زیبایی و دقت در كاشیكاری دارای اهمیت‏خاصی است. (۱۰) «گوهرشاد بیگم‏» بانی این مسجد، در هرات نیز عمارات و ابنیه بسیار ساخته است كه از جمله آنها باید به مسجد جامع و مدرسه گوهرشاد هرات اشاره كرد. (۱۱)
از میان مساجد دوره تیموری، همچنین باید از مزار و مسجد مولانا شیخ‏زین‏الدین در شهر تایباد نام برد كه در نزدیكی مرز ایران و افغانستان قرار دارد و بانی آن پیراحمد خوافی وزیر شاهرخ است. وی علاوه بر این مسجد، بنیانگذار چند بنای دیگر در خرگرد و هرات نیز بوده است. بنای مورد بحث چنان اهمیتی داشته است كه آن را با بنای مسجد گوهرشاد مقایسه كرده‏اند. (۱۲) كتیبه مسجد مذكور، سال ۸۴۸ ه را نشان می‏دهد. اهمیت این بنا بیشتر در كتیبه‏های تاریخی زیبا، كاشیكاری‏ها و حواشی آن است. كاشیهای معرق آن، گویای نكته‏های مهمی در تزئینات و كاشیكاری دوره تیموری است. (۱۳)
مسجد جامع سمرقند نیز از بناهای مذهبی دوره تیموری است و از عظمت‏بسیار برخوردار است. صاحب ظفرنامه تیموری می‏نویسد كه این مسجد دارای چهارصدوهشتاد ستون تراشیده از سنگ است كه هر كدام طولی بالغ بر هفت گز دارند. (۱۴) همین مورخ می‏نویسد كه در احداث این مسجد، دویست‏سنگتراش از آذربایجان، فارس، هندوستان و دیگر ممالك شركت داشته‏اند و پانصد نفر در كوهستان به بریدن سنگ و فرستادن آن به شهر مشغول بوده‏اند و اصناف صنعتگران و هنرمندان، از گوشه و كنار دنیا برای ساختن این مسجد به سمرقند آورده شده بودند. (۱۵) گفته‏اند كه در بنای این مسجد، نودوپنج پیل هندی به كار گرفته شده بود. (۱۶) مسجد دارای چهار منار است كه هر كدام بر ركنی از اركان چهارگانه مسجد استوار است و در گرداگرد مسجد، كتیبه‏های تراشیده از سنگ به چشم می‏خورد. این مسجد دارای محرابی آهنین بوده است. (۱۷)
مسجد كبود تبریز، نمونه دیگری از آثار دوره تیموری است. این مسجد در زمان جهانشاه قره‏قویونلو ساخته شد. (۱۸) و بانی آن دختر جهانشاه بود. بنای مذكور به سبب كاشیكاری زیبایش، به فیروزه اسلام شهرت داشت. وجه تسمیه مسجد كاشیهای كبودی است كه در بنای آن به كار رفته است. سر در مسجد دارای كتیبه‏های بسیار نفیس است، و با كاشی معرق و مقرنس‏كاری، تزیین شده است. (۱۹) اگر چه امروز قسمت اعظمی از بنا ویران شده است ولی آنچه باقی است، گویای كاشیكاری زیبا، معرق‏های ظریف، و مرمرهای شفاف و ریزه‏كاریهای هنری قابل توجهی در بنای آن است. هنرشناسان با اهمیت فراوانی به این مسجد نگریسته‏اند و آن را نمونه كامل هنر و صنعت دوره تیموری معرفی كرده‏اند. (۲۰) این مسجد را به نام مسجد مظفریه (۲۱) و مسجد جهانشاه (۲۲) نیز خوانده اند.
مسجد میدان كاشان كه در زمان سلسله قره‏قویونلو احداث گردیده، هم از آثار دوره تیموری محسوب است. بر طبق مفاد كتیبه گچبری سر در این مسجد، بنای آن در سال ۸۶۸ ه به همت معماری به نام عمادالدین پایان یافته است. در زیر شبستان و مجاور محراب این مسجد، منبری از كاشی معرق مشاهده شده است كه از لحاظ هنر كاشیكاری معرق و تركیب رنگ و ظرافت تراش در شمار یكی از شاهكارهای این هنر محسوب می‏گردد. (۲۳)
بقعه امامزاده قاسم جاپلق، از آثار قرن هشتم و نهم، نیز به شاهرخ تیموری منسوب گردیده است، و یا لااقل ساختمان بقعه كنونی آن به قراینی متعلق به زمان شاهرخ است و در سال ۸۵۰ه اتمام یافته است. در داخل حرم این بقعه، بر روی صفحه‏ای به بلندی یك مترونیم و به طول پنج متر، دو صندوق چوبین ساده قرار دارد كه هر كدام دارای كتیبه‏ای به خط ثلث است. از متن كتیبه حاشیه صندوق اول دانسته می‏شود كه صندوق متعلق به مزار شهید زیدبن حسن بن علی... قاسم است و در اوایل ماه صفر سال ۸۵۰ ه تهیه شده است، و در حاشیه زیر صندوق نام «پادشاه اسلام پناه شاهرخ بهادر» حكاكی گردیده است. (۲۴)
در مورد آثار جنبی در ابنیه مذهبی دوره تیموری باید از آثاری چون شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان نام برد. این شبستان دارای مرمرهای درخشانی است كه در روشنی شبستان، تاثیر بسیار داشته است. شبستان دارای هیجده چشمه طاق است و كتیبه موجود در این شبستان، بنای آن را متعلق به سال ۸۵۱ ه و عهد سلطان محمدبن بایسنقر بن شاهرخ تیموری نشان می‏دهد. (۲۵) كاتب این كتیبه را كه به خط ثلث است، سید محمود نقاش دانسته‏اند. (۲۶)
ایوان مسجد جامع ورامین نیز اگر چه از آثار دوره مغول دانسته شده است ولی اتمام آن مصادف با پادشاهی شاهرخ تیموری بوده است و احتمالا كلیه تزیینات شبستان و گچبریهای نفیس محراب و اطراف آن از آثاری است كه به دستور شاهرخ انجام شده است. (۲۷)
ایوان مسجد جامع سمنان هم از یادگارهای دوره تیموری است. گرچه اصل بنا متعلق به دوره سلجوقی است ولی ساختمان ایوان مورد بحث، مربوط به سال ۸۲۸ ه است. این ایوان در زمان سلطنت‏شاهرخ تیموری و به امر وزیرش «شمس‏الدین محمد (علی) بالیجه سمنانی‏» ساخته شده است. (۲۸) بنای مسجد جامع سمنان در طول زمان چند بار خراب، و تعمیر شده است و فعلا آنچه از آن باقی است، متعلق به دو دوره سلجوقی و تیموری است. (۲۹)
كتیبه‏مسجد جامع اشترجان یادگار دیگری از عصر تیموری است. خود مسجد از یادگارهای دوره مغول است. بر ایوان چهل ستون شرقی مسجد، لوحی سنگی نصب شده كه كتیبه آن به خط ثلث‏برجسته است. كتیبه، گویای تعمیر مسجد در عهد «سلطان ابوالنصر حسن بهادرخان‏» از محل سرمایه خاص «كمال‏الدین اسماعیل بن ظهیرالدین اشترجانی‏» است. (۳۰)
كاشیكاری سردر مسجد جامع كبیر یزد نیز در شمار آثار جنبی متعلق به معماری دوره تیموری است. (۳۱) ساختمان اصلی مسجد منسوب به سال ۷۲۵ ه است. علاوه بر اینها، جامع كبیر یزد، یادگار دیگری نیز از عهد تیموری دارد. در این رهگذر، گفتنی است كه حكومت‏یزد در عهد شاهرخ بر عهده امیر جلال‏الدین چقماق شامی قرار گرفت و زوجه او به نام «بی‏بی فاطمه خاتون‏»، سطح مسجد را از مرمر مفروش ساخت، و دو ستون چپ و راست گنبد را با كاشی آراسته ساخت و منبر چوبی آن را از آجر منقش، برآورد. نوشته‏اند كه به دستور این زن، خاك مورد لزوم برای ساختن منبر را از كربلا به یزد حمل كرده‏اند. تعمیرات «بی‏بی خاتون‏» متعلق به سال‏۸۳۶ ه است. (۳۲) مرمت دیگر مسجد جامع یزد، توسط خواجه معین‏الدین یزدی از وزیران عهد تیموری صورت گرفت. (۳۳) وجود كتیبه كاشی معرفی كه به خط ثلث‏سفید بر روی كاشی لاجوردی خودنمایی می‏كند و نام شاهرخ را بر خود دارد، این احتمال را به وجود آورده است كه قسمت اعظم تزیینات و كاشیكاری سردر رفیع جامع كبیر یزد نیز در عهد سلطنت‏شاهرخ انجام پذیرفته باشد. (۳۴)
از اماكن متبركه و مزارات ساخته شده در عهد تیموری، باید به مزار شاه نعمت‏الله ولی در ماهان كرمان اشاره كرد. گرچه اصل بنا متعلق به همین دوره است ولی بعدها، قسمتهایی به آن افزوده شد. كتیبه موجود در آن، تاریخ ۸۴۰ ه را نشان می‏دهد ولی مجموعه بناهای موجود بقعه متعلق به قرنهای نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم است. ایوان، مناره‏های بلند، كاشیكاریها و درهای گرانبهای این بقعه، زیبایی و لطافت‏خاصی دارد.
بقعه امامزاده جعفر دامغان نیز از بناهای دوره تیموری است. این بنا در شمال غربی شهر دامغان ساخته شده است. صاحب بقعه به شش واسطه به حضرت علی‏علیه‏السلام می‏رسد. اصل بنا، ظاهرا در دوره سلجوقی ساخته شده است اما در بخشی از صحن آن، بنای كوچكی است كه كتیبه سر در آن، انتساب به عهد شاهرخ را نشان می‏دهد. در درون ایوان، مقدار زیادی كاشیكاریهای ستاره‏ای شكل به صورت هشت‏پر و دوازده‏پر به رنگ سبز روشن و لاجوردی دیده می‏شود كه بیشتر آنها مصور به صورتهای حیوانات و یا كتیبه‏های منظوم به خط نستعلیق است. (۳۵)
بنای مدرسه مجاور به مقبره شیح احمد جام از عرفای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم را نیز باید از آثار دوره تیموری محسوب داشت. قسمتی از خانقاه این مزار تاكنون دو بار تعمیر شده است. بنای مدرسه بزرگی كه در كنار بقعه است. متعلق به زمان شاهرخ تیموری می‏باشد و احتمالا متعلق به سال‏۸۴۶ ه است. (۳۶) همچنین نماسازی بقعه تربت‏حیدریه را نیز باید از عهد شاهرخ محسوب داشت. (۳۷)

دكتر نصرالله امامی

منبع : مطالعات شیعه شناسی