فراز و فرود علوم اسلامی

از ۸۰۰ بعد از میلاد تا ۱۵۰۰ میلادی، زبان عربی زبان علم بود. مسلمانان اسپانیا را فتح كردند و اروپائیان برای ترجمه علوم اسلامی و پزشكی به زبان لاتینی به اسپانیا و حتی به بغداد و دمشق مهاجرت كردند. در سال ۱۰۰۰ میلادی، پزشكی در جهان اسلام مظهر پیشرفت و تبحر بود و در بیمارستان ها عمل های جراحی پیشرفته ای توسط پزشكان و پرستاران صورت می گرفت كه فراتر از رویای اروپائیان قرون وسطایی بود. چرا مجله نیچر (Nature) از عبارت «بیابان علمی» برای دنیای اسلام استفاده می كند؟ چرا جهان اسلام با بیش از یك میلیارد جمعیت و هفتاد و پنج درصد ثروت های نفتی جهان به علم و تكنولوژی بی توجهی می كند؟ و چگونه آنها می توانند میراث گرانبهای علمی خود را دوباره به دست بیاورند؟
این سئوال ها بارها در مجلات و كنفرانس های عربی و اسلامی مطرح شده اند. مجله نیچر این موضوع را اینگونه مطرح كرده است:
خاورمیانه یك بیابان خشك است. در بیشتر كشورها، درآمدهای نفتی صرف ساخت شهرهای مجلل، مساجد و مراكز خرید می شود. در این كشورها زیرساخت های علمی شكل نگرفته است. كشورهای عربی تنها ۱۵/۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را به توسعه و پژوهش اختصاص می دهند كه پایین تر از متوسط جهانی ۴/۱ درصد است. مسلمانان بیش از بیست درصد جمعیت جهان را تشكیل می دهند. در حالی كه دانشمندان مسلمان كمتر از یك درصد هستند. دانشمندان مسلمان كمتر از یك درصد پژوهش ها و كارهای علمی جهان را انجام می دهند. قرآن كتاب مقدس مسلمانان اساس علم در اسلام است و برخلاف سایر كتاب های مقدس به پیشرفت علم كمك كرده است. پروفسور گلن ام. كوپر استاد تاریخ علم و اسلام در دانشگاه بریگهام یونگ می گوید: «قرآن به همه توصیه می كند كه برای كشف نشانه های خالق، خلقت و هستی به جست وجو و بررسی طبیعت بپردازند. عقل و خرد یكی از مهمترین نعمت های خداوند شمرده می شود. بررسی و جست وجوی طبیعت از لحاظ تاریخی منجر به پیدایش یك نگرش و برنامه علمی شد.»فرخنده حسن استاد دانشگاه قاهره می گوید: «آموزه های اسلامی بر كسب دانش به عنوان وظیفه یك مسلمان از گهواره تا گور تاكید دارد و كسب دانش و علم بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. حدود ۷۵۰ تا از آیه های قرآن از مومنان می خواهد برای رسیدن به حقیقت مطالعه و فكر كنند و بهترین استفاده را از عقل ببرند.»
• رونق علوم اسلامی
بعد از فوت پیامبر اسلام، مسلمانان مرزهای غربی و شرقی اسلامی را گسترش دادند. آنها علاوه بر فتح كشور به فكر جذب علوم هم بودند. مسلمانان آثار ارزشمند بقراط، ارسطو، ارشمیدس و سایر پزشكان، فیلسوفان و دانشمندان را به زبان عربی ترجمه كردند. از سال ۷۱۱ تا ۱۴۹۲ میلادی، مسلمانان بر اسپانیا تسلط داشتند. اثر اكتشافات مسلمانان در این دوره فراتر از نوآوری های شخصی مانند جبر و ارائه مدل بیمارستان ها و دانشگاه های مدرن بود. اشاعه دانش اسلامی در اروپا موجب رنسانس و انقلاب علمی قرن هفدهم شد. سر توماس آرنولد در كتاب «میراث اسلام» می نویسد: «بدون اعراب تمدن مدرن اروپا شاید هیچ گاه به وجود نمی آمد.»رابرت بریفولت در سال ۱۹۳۸ نوشت: «اسپانیا و نه ایتالیا خاستگاه تولد دوباره اروپا بود. موقعی كه وحشی گری، بربریت، نادانی و پستی حاكم بود، شهرهای بغداد قاهره و تولیدو اسپانیا مراكز تمدن و روشنفكری بودند و از همان شهرها، مرحله جدیدی از تكامل بشری شكل گرفت.»اكثر كارشناسان و استادانی كه برای این مقاله مورد مصاحبه قرار گرفتند، معتقدند كه اكثر مردم آمریكا كاملاً از میراث ارزشمند علمی اسلام بی خبرند.كوپر معتقد است كه فلسفه و علوم مدرن مرهون تلاش مسلمانان برای حفظ و پیشرفت آثار كلاسیك در همه رشته ها در طول قرون وسطی است. اگر آمریكایی ها این موضوع را درك می كردند دیگر با ترس و نفرت به «مسلمانان عقب مانده» نگاه نمی كردند.جفری اوكاس از دانشگاه ایندیانا پلیس هم معتقد است كه آمریكایی ها به دو دلیل از این موضوع بی خبرند یكی به دلیل مانع زبان عربی و دلیل دوم اینكه مورخان آمریكا بر روی سنت های علمی اروپایی متمركز شده اند.بعضی از مورخین عربی و اسلامی نگاهی متفاوت به این موضوع دارند. عبدالناصر كادمان استاد موسسه تاریخ علوم عربی در سوریه می گوید: «ما بر این باوریم كه در غرب تمایل زیادی برای نادیده گرفتن نقش علمی دانشمندان اسلامی در قرون وسطی وجود دارد و با این ترفند این ادعا كه ذهنیت و فكر اسلامی و عربی توانایی انجام یك تحقیق علمی را ندارد مورد حمایت و تایید قرار می گیرد.»
• دلایل ركود علم در جهان اسلام
كارشناسان دلایل زیادی برای افت علمی جهان اسلام آورده اند. دانشگاه ها ابتدا در جهان اسلام به وجود آمد و بعد در جوامع غربی رواج یافت اما دانشگاه های اسلامی دانش علمی را در طول جنگ ها و درگیری ها حفظ نكردند. سربازان مسیحی، امپراتوری اسلامی را تكه تكه كردند و تماس بین مراكز علمی را قطع كردند. در اسپانیا، پیروزی های كاتولیك ها علوم اسلامی را از كتابخانه های بزرگ كوردوبا و سویا محروم كرد. جنگ ها و درگیری ها باعث شد تا مایه حیات علم یعنی پول صرف آموزش و علم نشود. عثمانی ها كه در ۱۵۰۰ میلادی كنترل جهان اسلام را در دست گرفتند پول خود را صرف جنگ می كردند نه علم. در دهه ۱۷۰۰ میلادی، نوعی اسلام خشكه قدس در عربستان به وجود آمد كه هرگونه دانش به دست آمده پس از سیصد سال اولیه اسلام را رد می كرد. بعضی از كارشناسان معتقدند كه عدم آگاهی مسلمانان از تمدن و میراث علمی ارزشمند شان یكی از دلایل این تنزل علمی است. در اروپا و ایالات متحده پول زیادی صرف علم شد. اختراعاتی مانند رادیو، تلفن، پلاستیك و آنتی بیوتیك باعث شد كه صنایع میلیاردها دلار صرف پژوهش های علمی بكنند. در دنیای عرب، علم وابسته به كمك مالی سلطان ها، پادشاهان و خلیفه ها بوده است.احمد الحسن عضو موسسه علوم عربی در سوریه می گوید: «وقتی یك كشور ثروتمند است و دارای اقتصاد سالم و متعادل است، علم و پژوهش هم در آنجا شكوفا می شود. موقعی كه كشاورزی حرف اول را می زند و درآمد اصلی یك كشور از نفت است در درازمدت آن كشور محكوم به شكست است.»سایر كارشناسان همه به نفت و نحوه استفاده و سرمایه گذاری درآمدهای نفتی توسط حاكمان و بی ثبات بودن اقتصاد كشورهای جهان عرب اشاره می كنند.برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) در گزارش سال ۲۰۰۳ از نفت به عنوان آمیزه ای از خوب و بد یاد می كند. UNDP اشاره می كند كه پادشاهان عرب پول نفت را در كشورهای خارجی خصوصاً در آمریكا سرمایه گذاری می كنند و به جای تربیت دانشمندان و مهندسان دانش فنی را از خارج وارد می كنند. این گزارش همچنین به ارجح بودن منافع شخصی بر منافع ملی، فساد اجتماعی و اخلاقی و عدم صداقت و مسئولیت پذیری اشاره می كند.
كارشناسان همچنین ركود علمی جهان اسلام را به جنبشی نسبت می دهند كه در صد سال قبل شكل گرفت و بر این عقیده بود كه تمام دانش و علوم را باید در قرآن جست وجو كرد. در حالی كه دنیای صنعتی به سمت جامعه علمی پیش رفته است.
• نشانه هایی از تولد دوباره
گزارش UNDP برای احیای پژوهش های علمی در جهان اسلام پیشنهادهایی را هم داده است. این پیشنهادها شامل سرمایه گذاری در پژوهش های علمی و آموزش های معمولی، ایجاد نظام های جدید حكومتی در بعضی از كشورها، ایجاد و تضمین آزادی بیان و ریشه كن كردن مشكلاتی مانند فقر و بیكاری است.
ریما خلف معاون دبیركل سازمان ملل كه در تهیه این گزارش همكاری كرده است می گوید: «تمدن ما زمانی از جامعه علمی آنچنان حمایت می كرد كه مورد حسادت جهانیان بود. ما می توانیم به آن جایگاه باشكوه برگردیم به شرطی كه ساختارهای معیوب اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را اصلاح كنیم. ما می توانیم ذهن را پاك كنیم تا بدون ترس فكر كنیم و اجازه دهیم مردم به راحتی نفس بكشند.»سلیبا از دانشگاه كلمبیا تاكید می كند همان چیزهایی كه برای افزایش تحقیقات در سایر كشورها لازم است در جهان عرب هم همان كارها باید صورت گیرد: اولویت دادن به آموزش، تامین اعتبار، آموزش والدین و اختصاص بودجه برای آموزش به جای دفاع.در سال ۲۰۰۰ گروهی از دانشمندان برجسته عربی بنیاد علوم و تكنولوژی جهان عرب را در امارات متحده عربی تاسیس كردند. امارات همراه با چند كشور عربی دیگر مانند مصر، اردن و قطر در آموزش علم و پژوهش سرمایه گذاری های خوبی انجام داده اند. این بنیاد امیدوار است برای اعطای كمك های مالی به پژوهشگران و بازگشت دانشمندان عربی مقیم سایر كشورها صد میلیون دلار سرمایه گذاری كند. امیر قطر از بنیاد آموزش، علم و توسعه قطر حمایت می كند كه این بنیاد در حال ساختن شهرك دانشگاهی برای شعبات دانشگاه های كرنل و كارنج ملون است.كشورهای اسلامی فرصت و منابع كافی، برای به اوج رساندن دوباره پزشكی و علوم اسلامی را دارند.
Sci _tech world, Nov. ۲۰۰۵
مایكل وودز
ترجمه: حسن شفیعی نیا

منبع : روزنامه شرق