چالش‏های آمریکا و روسیه در رابطه با مسئله هسته‏ای ایران

با توجه به این‏كه آمریكا و شوروی توافق‏نامه‏های متعددی امضا كرده‏اند كه طی آن دو كشور متعهد شوند در راستای خلع سلاح تسلیحات هسته‏ای خود را تخریب كنند. اما امروز با گذشت یك دهه از این توافق‏نامه‏ها هیچ‏یك از دو كشور نه تنها كلاهك‏های هسته‏ای خود را تخریب نكرده‏اند بلكه همچنان به افزایش آنها نیز ادامه داده‏اند.
آمریكا و روسیه با یكدیگر در حدود یك دهه است كه بر سر مسئله هسته‏ای ایران همدیگر را به چالش فرا می‏خوانند، روسیه چشم به تجارت پر سود هسته‏ای با ایران دارد و آن‏را امتیازی برای جلوگیری از ورود نامحرمان به حیاط خلوت خود تلقی می‏كند و آمریكا به لحاظ ایدئولوژیك ایران را دشمن اصلی و یكی از محورهای شرارت می‏داند و در نزد نئومحافظه‏كاران طراح دولت بوش خطر بالقوه‏ای برای آمریكا و موجودیت اسرائیل و نقشه‏های خاورمیانه بزرگ تلقی می‏كنند. روسیه كه از ناحیه ایران در مسئله چچن، آشوبهای تاجیكستان، درگیری آذربایجان، ارمنستان و اخیراً خشونت‏های ازبكستان آسوده خاطر است ظاهراً تهدید كم‏تری از هسته‏ای شدن ایران احساس می‏كند ولی تمایل رهبران روسیه به نزدیكی با غرب و اتحادیه اروپا ممكن است تنها در صورتی كه هزینه‏های شركت در تحریم علیه ایران را آمریكا و دوستانش بپردازند نگاه روسیه را به مسئله هسته‏ای ایران عوض كند.اینك به بررسی راهكارها و استدلال‏های هر دو طرف درخصوص مسأله هسته‏ای ایران می‏پردازیم:
● آمریكا
ـ جورج بوش، در ۲۵ ژوئن ۲۰۰۳ اعلام كرد كه "ما یك ایران با تسلیحات هسته‏ای را تحمل نخواهیم كرد". وی عنوان می‏دارد كه ساخت نیروگاه هسته‏ای برای كشوری همچون ایران كه دارای منابع سرشار نفت است هیچ توجیهی ندارد و به‏طور ضمنی به معنای آن است كه نیروگاه‏های آن كشور برای ساخت تسلیحات هسته‏ای مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
ـ این در حالی است كه در دوره محمدرضا شاه پهلوی آمریكایی‏ها ادعا می‏كنند كه برنامه‏های هسته‏ای ایران در ابتدا با سفارش و توجیه آنها به این دلیل توسعه یافت كه شاه برای ذخیره نفت در جهت استفاده از آن در اهدافی سودآورتر از سوخت، به انرژی هسته‏ای رو می‏آورد، اما بعد از انقلاب به علت از دست دادن منافع استراتژیك خود در ایران در نقطه مقابل موضع گرفته‏اند.
ـ آمریكایی‏ها در تمام این مدت برای قطع همكاری‏های هسته‏ای با ایران، روسیه را تحت فشار قرار داده‏اند از جمله در ژوئیه ۱۹۹۹ هفت شركت و مركز تحقیقاتی روسی به‏دلیل این‏كه واشینگتن معتقد بود كه در توسعه برنامه‏های موشك‏های بالستیك به ایران كمك كرده‏اند جریمه شدند.
ـ آمریكایی‏ها ادعا می‏كردند كه مراكز پژوهشی، دانشمندان و كارشناسان نظامی روسیه در اجرای برنامه اتمی و موشكی ایران نقش مهمی ایفا می‏كنند.
و این در حالی است كه دولت بوش برای بودجه ۲۰۰۵ درخواست ۱۹ میلیارد دلار درخصوص گسترش سلاح‏های هسته‏ای كرده است كه نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته است با توجه به سیاست‏های اعلام شده و سخنان مسئولین بلندپایه آمریكا می‏توان تقابل ایالات متحده با ایران را حدس زد برای مثال ریچارد بوچر سخنگوی وزارت خارجه آمریكا در راستای اتهامات مقام‏های رسمی آمریكا به ایران اعلام نمود "تهران باید استانداردهای بین‏المللی را كه از سوی اكثر كشورهای جهان پذیرفته شده است قبول كند ... تقریباً تمام كشورهای جهان پروتكل الحاقی را پذیرفته‏اند و ایران نیز باید آن‏را امضا كند.
و نیز ریچارد پرل مشاور وزیر دفاع آمریكا نیز اعلام كرد:
بهترین راه برای مقابله با برنامه‏های هسته‏ای ایران، آزاد كردن و رهایی مردم ایران می‏باشد.
و سرانجام جورج كنت رئیس سازمان جاسوسی آمریكا سیا در گزارشی به كنگره این كشور، ایران را به داشتن یكی از فعال‏ترین برنامه‏های دست‏یابی به تسلیحات هسته‏ای متهم كرد.
در مجموع تقابل آمریكا در رابطه با مسئله انرژی هسته‏ای ایران را می‏توان در پنج محور نام برد:
۱) مسأله توسعه تسلیحات كشتار جمعی؛
۲) مبارزه با تروریسم؛
۳) وضعیت صلح خاورمیانه؛
۴) حقوق بشر؛
۵) تهدیدات بالقوه علیه موجودیت اسرائیل.
● روسیه
در ژانویه ۱۹۹۵ مسكو و تهران قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر منعقد كردند. البته شركت‏های آلمانی در سال ۱۹۷۴ در دوره محمدرضا شاه پهلوی پروژه بوشهر را آغاز كرده بودند اما عملیات ساختمانی آن به‏خاطر انقلاب اسلامی در سال ۱۹۹۷ متوقف شد و سرانجام در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیروگاه اتمی بوشهر آسیب جدی دید و برای بازسازی، ایران نیاز به جلب كمك‏های فنی خارجی پیدا كرد. در نتیجه با موافقت دو كشور ایران و روسیه عملیات بازسازی نیروگاه بوشهر در سال ۱۹۹۵ آغاز شد و طبق گفته مقامات مسئول ایران این نیروگاه كه نیروگاه آب سبك ۱۰۰۰ مگاواتی می‏باشد در سال ۲۰۰۵ راه‏اندازی خواهد شد.
روسیه همكاری خودش را با ایران در تمام زمینه‏ها صلح‏آمیز اعلام نمود و علی‏رغم فشارهای آمریكا در مارس ۲۰۰۱، رئیس‏جمهور روسیه و آقای خاتمی یك معاهده همكاری را به امضاء رساندند. و نیز در اكتبر ۲۰۰۱ مسكو و تهران موافقت‏نامه‏هایی را برای صدور كالاهای نظامی روسیه به ایران امضا كردند. ارزش این موافقت‏نامه‏ها ۴۰۰ میلیون دلار بود و شامل كالاهایی چون لوازم یدكی تسلیحات ساخت روسیه، جت‏های جنگنده جدید و احتمالاً تجهیزات هوایی ـ دفاعی، سیستم‏های زمین به زمین و سیستم‏های ضد كشتی بود.
در مجموع مسكو علی‏رغم فشارهای زیاد آمریكا هنوز همكاری‏های هسته‏ای خود با ایران را قطع نكرده است.
مقامات روسیه ایران را همسایه و شریك سنتی روسیه می‏خوانند و تأكید می‏كنند كه شكی وجود ندارد كه روسیه تعهداتش نسبت به ایران را انجام خواهد داد و نیرگاه هسته‏ای بوشهر را تكمیل خواهد كرد.
پوتین بعد از اظهارنظر تونی بلر نخست‏وزیر انگلیس اعلام داشت:
روسیه همكاری هسته‏ای خود با ایران را متوقف نخواهد كرد ولی بر این امر اصرار داریم كه برنامه‏های هسته‏ای ایران باید تحت نظارت و كنترل آژانس بین‏المللی انرژی اتمی (IAEA) باشد.
ایگور ایوانف وزیر خارجه روسیه نیز در مصاحبه‏ای عنوان كرد كه حمایت روسیه از پروژه ۸۰۰ میلیون دلاری نیروگاه اتمی بوشهر در تطابق با تعهدات بین‏المللی ما می‏باشد.
نوع تعامل ایران با روسیه از اهمیتی دوچندان برخوردار می‏باشد. تاكنون زمامداران روسی اگرچه در برخی از مواقع تا حد امكان بر سر تعهدات دوجانبه خویش باقی ماندند، با این حال نشان داده‏اند منافع ملی و خصوصاً اقتصادی خویش را در بسیاری جنبه‏ها بر روابط دوجانبه با ایران ارجح می‏دانند.
● دلایل همكاری و تمایل روسیه با ایران
۱) در صورت قطع همكاری با ایران این كشور موقعیت خود را در بازار رقابتی تكنولوژی هسته‏ای تضعیف خواهد كرد. (زیرا پوتین در جریان اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ با اشاره به این موضوع اعلام كرد كه در فرآیند منع تكثیر تسلیحات، گام‏ها و اقداماتی كه روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد كرد.
۲ ) روسیه از مشاركت استراتژیك با ایران نفع می‏برد و بیشتر از همه این نفع ژئوپولتیكی است كه روسیه را تشویق به همكاری با ایران می‏نماید.
۳ ) روسیه در شرایط همكاری با ایران فضای بیشتری برای پی‏گیری سیاست خارجی خود دارد: و یك ایران با ثبات و به لحاظ تكنولوژیكی پیشرفته برای روس ذی‏نفع است. و از طرفی نیز با بودن صلح و ثبات جامع در خاورمیانه نفع می‏برد.
۴ ) مسیر ترانزیتی جایگزینی كه آسیا را به اروپا پیوند می‏دهد میلیاردها دلار درآمد را برای روسیه به همراه دارد. خط آهن یكصد میلیون دلاری و ۳۴۰ كیلومتری كه روسیه را از طریق آذربایجان و ایران به خلیج‏فارس متصل می‏كند منافع اقتصادی با ایران را تعقیب می‏كند.
۵ ) بوشهر پس از تكمیل برای روسیه درآمدزایی خواهد داشته و بازتابی از الزامات اقتصادی است. حدود یكصد ایرانی به منظور راه‏اندازی نیروگاه بوشهر در حال آموزش در روسیه هستند و به‏قول سرگئی بلاگف متخصص مسائل سیاسی كشورهای مستقل مشترك‏المنافع در نگاه مسكو امید به كسب درآمد از همكاری هسته‏ای با ایران بر نگرانی از ظهور یك قدرت هسته‏ای جدید می‏چربد.● چالش‏های پیش روی روسیه و آمریكا
رابطه روسیه و آمریكا بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر در حوزه مبارزه با تروریسم كه برای آمریكا "القاعده" و برای روسیه "چچن" مهم تلقی می‏شد پیشرفت قابل توجهی یافت ولی نگرانی روسیه از نقش آمریكا در جهان تك قطبی و نظم نوین جهانی و اضطراب آمریكایی‏ها از سرازیر شدن تكنولوژی هسته‏ای و سلاح‏های كشتار جمعی از ناحیه روسیه به كشورهای محور شرارت و فعالیت‏های روسیه در نشان دادن استقلال و نفوذ جهانی چالش‏های جدیدی را ایجاد كرده است. اختلاف‏نظر میان آمریكا و روسیه بر سر كشورهایی كه در شمار محور شرارت قرار گرفته‏اند محل بحث و گفت‏وگوی جدی این دو كشور می‏باشد. چین، كره شمالی و ایران به‏عنوان مكان‏هایی كه روسیه در گسترش مهارت و لوازم مربوط به سلاح‏های كشتار جمعی نقش مستقیم داشته است از نظر آمریكا مورد تائید نمی‏باشند و با توجه به اظهارات هر دو كشور مبنی بر رویكرد یكسان درخصوص منع گسترش سلاح‏های كشتار جمعی به كشورهای جهان همچنان اختلاف اساسی و غیرقابل انكار درخصوص مسایل هسته‏ای بین آنها وجود دارد. تاكنون روابط ایران و روسیه در رابطه با فروش تكنولوژی هسته‏ای و موشكی به‏عنوان موضوع عمده و بحث برانگیز در روابط ایران و روسیه عمل كرده است. وضعیت كنونی این گفت‏وگوها به‏ویژه بحث غنی‏سازی اورانیوم و فعال كردن راكتور اصفهان در تولید هگزافلوراید اورانیوم و مذاكرات ژنو در چهارشنبه ۴/۳/۱۳۸۳ در هر لحظه می‏تواند به‏عنوان تعیین‏كننده وضعیت چالش واشینگتن و مسكو نگریسته شود. روسیه در حالی‏كه از ایران به‏عنوان یك متحد ژئوپلتیك و شریك سنتی در منطقه نام می‏برد با دقت به بهایی كه حركت به سوی رابطه با ایران خواهد داشت نظر می‏كند.
● مسأله داخلی روسیه و همسایگانش
تلاش‏ها و فعالیت‏های جنجال برانگیز روسیه در داخل كشور بعد از فروپاشی درخصوص حفظ وضع موجود و تغییرات بسیار كند و تدریجی خسته‏كننده در كنار شیوه عمومی روس‏ها در ایجاد آرامش و ثبات در جامعه و حیاط خلوت خود آمریكایی‏ها را وادار به واكنش ساخته تا ماهیت دمكراتیك و ارزش‏های اساسی روسیه و همسایگان تازه به استقلال رسیده نوظهور را زیر سؤال ببرند روسیه كه در حیاط خلوت خود این روزها از طرف فعالیت‏های آمریكا غافل‏گیر شده است بشدت احساس خطر و آسیب‏پذیری می‏كند.
ویكتور یوشچنكو از اوكراین و میخائیل ساكاشویلی از گرجستان كه هر دو با انقلاب رنگی به‏قدرت رسیده‏اند، ولادیمیر و رونین رئیس جمهور "مولدوا" كه با یك حربه توانست جلوی شورش را در كشور خود بگیرد و از وقوع انفجار مردمی در كشور خود جلوگیری كند و با انتقاد شدید از روسیه گوی نقد از روسیه را از دست مخالفان خود ربود و با این كار توانست آنها را آرام كرده و اوضاع را به‏دست گیرد و خشونت در ازبكستان كه اسلام كریم اف را به وحشت انداخته و خود شخصاً شورش اندیجان را سركوب كرده است و نیز آتش زیر خاكستر در آذربایجان كه روسیه را به هراس انداخته است امّا الهام علی اف رئیس‏جمهور آذربایجان نه روسیه را نقد می‏كند و نه آرزو می‏كند كه انقلاب مخملی در كشوراش رخ دهد و از اوضاع فعلی راضی است و قصد دارد آن‏را به همین شكل حفظ كند هرچند كه الهام علی اف و پدرش هر دو سابقه بدی در یك‏طرفه كردن انتخابات دارند و هم‏اكنون سه حزب مخالف عمده در آذربایجان (حزب مساوات به رهبری عضو سابق پارلمان عیسی قنبر و حزب دموكراتیك به رهبری عضو سابق پارلمان رسول قلی اف و حزب مردم به رهبری علی كریم لی) كه رهبران این سه حزب در ماه اردیبهشت به ملاقات سفیر آمریكا در آذربایجان رفته بودند این حركت موافقان علی اف را به‏شدت برآشفت و این نشان می‏دهد كه اوضاع آذربایجان به مراتب آشفته‏تر از زمانی است كه اوكراین در زمان انتخابات داشت. به هر حال حیات خلوت روسیه اینروزها در آستانه حوادث غیرمترقبه است كه روسیه‏ها را به‏شدت آشفته كرده است. و این امور می‏تواند در رابطه آمریكا و روسیه درخصوص انرژی هسته‏ای ایران تأثیرگذار باشد.
● رابطه مسكو با غرب و آمریكا
مقامات آمریكائی بر این باورند كه هرچند روسیه در سال‏های اخیر قدم‏های مثبتی در جهت ایجاد روابط تجاری با غرب برداشته و سطح تعاملات خود با آمریكا را افزایش داده است اما این كشور همچنان باید از صدور سلاح به كشورهایی كه از نگاه آمریكا در محور شرارت قرار گرفته‏اند پرهیز كند.
روسیه در مقابل اظهار داشته كه شركت‏های غربی، ایران را به تكنولوژی موشكی و هسته‏ای مجهز كرده‏اند نه شركت‏های روسی. با این وجود روسیه پیشنهاد كرد تا ایران را برای اجازه دادن به بازرس‏های بین‏المللی بیشتر و گسترده‏تر تحت فشار قرار دهند، البته ترس روسیه از داشتن چرخه سوخت ایران است و پیشنهاد اخیر روسیه قبل از نشست حسن روحانی در ژنو (۴/۳/۱۳۸۳) با وزیران سه كشور آلمان، فرانسه و انگلیس، درخصوص غنی‏سازی اورانیوم ایران در روسیه حاكی از این ترس روسیه می‏باشد. در این میان آمریكایی‏ها نیز فعال‏تر شده و از تمامی اهرم‏های موجود برای قطع رابطه ایران و روسیه استفاده كرده حتی در مذاكراتی كه پس از ۱۱ سپتامبر میان روسیه و آمریكا صورت گرفت، آمریكا تلاش نمود تا خسارت‏های احتمالی صرف‏نظر كردن روسیه از ادامه فعالیت با ایران را بپردازد. در این زمینه راهكارهای آمریكا از جمله خرید تعدادی از تسلیحات ساخت روسیه یا واردات ضایعات هسته‏ای روسیه توسط تایوان، كره جنوبی و ژاپن، همچنین دستور به ناسا در جهت استفاده از خدمات آژانس فضایی و هواپیمایی روسیه و پرداخت هزینه‏های آن را ارایه كرده است كه با استقبال جدی روس‏ها مواجه نگردید. زیرا دلایل اساسی برای روس‏ها علی‏رغم اظهارنظر كارشناسان آمریكائی، روسیه به این مطلب پی برده است كه قابلیت‏های نوظهور هسته‏ای در كشورهای مخالف آمریكا وجود دارد كه به روسیه به‏عنوان یك شریك منطقه‏ای مهم و بازار بزرگ برای تكنولوژی‏های نظامی روسیه نگاه می‏كنند و نیز سقوط جهانی بازار تسلیحات و سقوط مداوم مجموعه صنایع نظامی روسیه باعث شده است كه احساس كنند مجبور به گسترش روابط با خریداران فعلی یا آینده سلاح‏های روس مانند ایران، چین، هند هستند "كما این‏كه رئیس‏جمهور روسیه پوتین در اجلاس سران گروه هشت در اواسط سال ۲۰۰۳ اعلام كرد گام‏ها و اقداماتی كه روسیه را دچار زیان رقابتی نماید تحمل نخواهد كرد."
● پیامد انرژی هسته‏ای ایران برای روسیه و آمریكا
در پیامد بحث باید گفت بعد از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۸ دو نكته در رابطه روسیه و آمریكا مهم تلقی می‏شود.
۱) از زمانی كه روسیه به دعوت ایران برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر پاسخ مثبت داد و مسأله انرژی هسته‏ای ایران مطرح شد.
۲) دلارهایی كه آمریكا در كشورهای تازه به استقلال رسیده شوروی سابق هزینه كرده كه این روزها دارد جواب می‏دهد و زنگ‏های خطر یكی پس از دیگری برای روسیه به صدا در می‏آیند از اوكراین گرفته تا مسئله ازبكستان كه دامنه خشونت آن را فرا گرفته است.
در هر دو مسأله از سوی هر دو طرف بر ضرورت یك سازش آگاه هستند و ظاهراً به حل اختلافات باقی مانده در مورد این دو مسأله علاقه نشان می‏دهند، برخی از نشانه‏ها نمایانگر سست شدن روسیه در برخی از مقاطع بوده اما تاكنون روسیه هیچ‏گونه تعهد رسمی مبنی بر عدم همكاری هسته‏ای با ایران نداده است، در عوض احتمالاً دولت آمریكا نیز از تمام ابزارهای تشویق كه در اختیار داشته استفاده نكرده است. ولی قرائن نشان می‏دهد كه روسیه نیز بدش نمی‏آید كه ایران چرخه سوخت نداشته باشد و صرفاً منابع از طریق روسیه تأمین گردد. همان‏طور كه آمریكا در مورد ۲۰ راكتور هسته‏ای بدون هیچ چرخه سوختی برای كره جنوبی در نظر گرفته تا نبض كره‏ای‏ها را در دست داشته باشد و اگر اعتراضی كنند دیگر از سوخت خبری نباشد و تمامی راكتورها تعطیل شود به‏نظر می‏رسد روسیه نیز تمایل دارد كه ایران چرخه سوخت نداشته باشد تا بتواند هم امتیازی نسبت به برنامه هسته‏ای ایران داشته باشد و نیز به آمریكا بگوید كه مسئله هسته‏ای ایران در دست روس‏هاست و در هر زمان كه بخواهد با حیاط خلوت خود معامله كند. اما بدشناسی روسیه این‏جا است كه از همه طرف با همفكران آمریكا محاصره شده است سفر جورج بوش به گرجستان و اعلام او از روند دموكراسی در كشورهای تازه به استقلال رسیده و ابراز خوشحالی از روند رو به رشد آن دقیقاً این همان چیزی است كه روسیه را در مقابل به واكنش وا می‏دارد و بهترین اهرم به این نقطه‏ضعف تقویت همكاری با ایران است. از این‏رو انتظار نمی‏رود كه اختلافات روسیه و آمریكا بر سر مسئله هسته‏ای ایران به سادگی حل شود بلكه این اختلاف روز به روز پیچیده‏تر شده و بر ابعاد آن افزوده می‏گردد در نتیجه پیامدها و واكنش‏های ناخواسته و خواسته این دو قدرت در مجموع زمانی به نفع ایران خواهد بود كه ایران هوشمندانه و هوشیارانه از رابطه این دو قدرت به تفع خود بهره‏برداری نماید.

نویسنده:مسعود پورفرد

منبع : فصلنامه علوم سیاسی