NPT در بحران

این روزها و به ویژه بعد از هفتمین كنفرانس ناموفق بازبینی NPT، این برداشت و احساس عمومیت یافته است كه رژیم عدم تكثیر سلاح های هسته ای و در واقع محور آن یعنی پیمان عدم تكثیر، در حال فرسایش است. مدت هاست از محافل مختلف مرتبط و نگران، این هشدار شنیده می شود كه NPT در خطر است و به همین دلیل تدابیر اصلاحی باید به ویژه از سوی كشورهای هسته ای صورت گیرد. برای این نگرانی دلایل متعددی وجود دارد.
* اگر چه جنگ سرد به پایان رسیده اما ۲۸ هزار سلاح هسته ای هنوز در جهان وجود دارد كه بسیاری از آن ها در موقعیت هشدار و آماده شلیك هستند .یك اتفاق مثل یك اشتباه انسانی یا استفاده غیرقانونی، می تواند باعث شلیك این سلاح ها شود و جان میلیون ها نفر را بگیرد.
* علی رغم وجود پیمان استراتژیك كاهش دامنه حمله میان آمریكا و روسیه (موسوم به پیمان سورت یا پیمان مسكو) كه به ماه مه سال ۲۰۰۲ بازمی گردد و براساس آن كلاهك های هسته ای موجود در زرادخانه های این دو كشور تا سال ۲۰۱۲ هر یك به ۲۲۰۰ عدد كاهش می یابد، اما این پیمان كارآیی یك پیمان كنترل تسلیحاتی كه برگشت ناپذیر و شفاف باشد را ندارد.
* علی رغم وجود NPT، بعد از پیوستن اسرائیل، هند پاكستان و كره شمالی به باشگاه هسته ای، اكنون ۹ كشور هسته ای در جهان وجود دارد.
* كشورهای مسلح به سلاح هسته ای مانند آمریكا، مواضع جدیدی اتخاذ می كنند كه پشتیبان تكثیر است. این كشورها در حال برنامه ریزی و طراحی سلاح های هسته ای نوین هستند. امروزه سلاح های هسته ای به ابزاری برای نبرد در جنگ و نه بازدارندگی تبدیل شده اند. به همین دلیل و به پیروی از چنین كشورهایی، كشورهای بیشتری به دنبال گزینه هسته ای هستند.
* «۱۳ گامی» كه در ششمین كنفرانس بازبینی NPTبه عنوان گام هایی برای خلع سلاح هسته ای تدوین و تصویب شد و پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) و مذاكره درباره پیمان منع مواد مورد استفاده در فرآیند شكافت هسته ای (FMCT) را هم شامل می شود، هنوز هیچ پیشرفتی نداشته است.
درحال حاضر همه نشانه ها حاكی از آن است كه آمریكا در مسیر لوث كردن پیشرفت هایی گام برمی دارد كه در كنفرانس های گذشته بازبینی NPT در زمینه وظایف و تعهدات خلع سلاح هسته ای صورت پذیرفته بودند .دولت بوش نمی خواهد با وعده هایی كه در كنفرانس های سال ۱۹۹۵ و ۲۰۰۰ از كشورهای هسته ای گرفته شده، خودش را محدود كند. این وعده ها كشورهای دارنده سلاح هسته ای را به تصویب پیمان منع جامع آزمایش ها هسته ای، شفاف كردن و برگشت ناپذیركردن فرایند خلع سلاح هسته ای و تكمیل خلع سلاح متعهد می كند. پرزیدنت كارتر در تحلیل سیاست كنونی آمریكا در قبال NPT به تناقض های سیاست هسته ای این كشو اشاره كرده است. او با اشاره به بند مربوط به پیمان خلع سلاح در NPT می گوید: «آمریكا ادعا می كند كه به بند شش این عهدنامه پایبند است، اما استراتژی امنیتی ای دارد كه در آن آزمایش و تولید سلاح های جدید مانند جنگ ستارگان و بمب های ضدپناهگاه با قابلیت نفوذكننده عمیق به درون زمین مورد تاكید قرار گرفته است و از سوی دیگر تهدید به استفاده پیش دستانه از این سلاح ها می كند. تهدیدی كه متوجه كشورهای غیرهسته ای در صورت بروز تحولات غیرمنتظره نظامی نیز هست.»
دشواری این شرایط و روند رو به وخامت آن در گزارش كمیته عالی كوفی عنان با عنوان «تهدیدات، چالش ها و تغییرات» به خوبی دیده می شود. در این گزارش آمده است: «رژیم عدم تكثیر هسته ای اكنون در خطر است . چون نسبت به تعهدات موجود پایبندی وجود ندارد، كشورها برای فرار از تعهدات و محدودیت های NPT، تهدید به خروج از آن می كنند و یا با عملی كردن تهدید خود از آن خارج می شوند. فضای امنیت بین المللی در حال تغییر است و تكنولوژی روز به روز پیشرفته تر می شود.» نتیجه گیری نهایی این هیات هشدار دهنده است. در این نتیجه گیری آمده است: «ما به نقطه ای نزدیك می شویم كه در آن فرسایش رژیم عدم تكثیر به مرحله برگشت ناپذیری می رسد و در نتیجه با فوران تكثیر هسته ای روبرو می شویم.»
نواقص NPT
از همان ابتدا تنش قابل توجهی میان سه ستون این پیمان وجود داشت كه به شیوه های مختلف بروز پیدا می كرد. مشكل اصلی از اختلافات عمیق میان قدرت های هسته ای _ كه بدون عمل به تعهدات مربوط به انجام خلع سلاح خود به دنبال توقف تكثیر هسته ای بودند- و جنبش عدم تعهد _ كه خواسته هایش گرفتن تعهد محكم برای خلع سلاح رژیم صهیونیستی و توجه به زرادخانه های آن بود ناشی می شود .كشورهای غیرهسته ای خواستار آن هستند كه تعهد و الزام خلع سلاح در NPT به طور كامل اجرا شود و هرگز نمی پذیرند كه به بهانه مبارزه با تكثیر هسته ای، رفته رفته دست آن ها از استفاده غیرنظامی از انرژی هسته ای كوتاه شود. اما در این گروه از كشورها غیرهسته ای، باید میان آنها كه زیر چتر بازدارندگی هسته ای هستند و آنها كه هیچ چتر حمایتی ندارند تفاوت قائل شد. كشورهای غیرهسته ای مدتی تقاضا می كردند كه كشورهای هسته ای تضمین های امنیتی به آنها بدهد تا اطمینان حاصل كنند كه هدف حمله یا تهدید یا ارعاب هسته ای قرار نمی گیرند. بعضی كشورها همچنین می گویند تضمین های امنیتی از سوی قدرت های هسته ای به بازداشتن دیگر كشورها از تلاش برای دستیابی به بمب هسته ای كمك می كند. این موضوع برای كشورهای غیرهسته ای كه از چتر حمایتی بازدارندگی هسته ای برخوردار نیستند اهمیت ویژه ای دارد. سه گروه كشورعضو NPT وجود دارد: كشورهای هسته ای، كشورهای غیرهسته ای كه زیر چتر هسته ای آمریكا هستند و كشورهای غیرهسته ای. هر یك از این گروه ها به دنبال سیاست و رویكردی متفاوت نسبت به خلع سلاح هسته ای هستند. مثلا اعضای «ناتو» از زمان تشكیل این سازمان دفاعی گفته اند كه امنیت جمعی بدست آمده از موقعیت هسته ای این سازمان میان همه اعضا تقسیم می شود. به این ترتیب همه اعضای ناتو تضمین امنیتی دارند. بیانیه اخیر گروه برنامه ریزی هسته ای ناتو هم بر این موضوع تاكید می كند و می گوید: «ما بار دیگر تاكید می كنیم كه قوای هسته ای مستقر در اروپا و متعهد به ناتو همچنان رابطه سیاسی و نظامی حیاتی را میان اعضای اروپایی و شمال آمریكایی ناتو ایجاد می كند.» در حال حاضر پنج كشورغیرهسته ای عضو NPT یعنی بلژیك آلمان، ایتالیا، هلند و تركیه میزبان سلاح های هسته ای آمریكا هستند و زیر چتر بازدارندگی هسته ای این كشور قرار دارند.
جنبش عدم تعهد سازگاری این تدابیر هسته ای ناتو را با NPT زیر سئوال برده است. بند اول NPT می گوید: «هر كشور هسته ای عضو NPT متعهد می شود كه به هیچ كشور درخواست كننده تكنولوژی هسته ای، سلاح هسته ای یا قطعات انفجاری هسته ای به طور مستقیم یا غیرمستقیم منتقل نكند.» در بند دوم برای كامل شدن این تعهد، كشورهای غیرهسته ای هم ملزم می شوند كه این مواد را دریافت نكنند.اما ساز و كار همكاری هسته ای ناتو ناقض این تعهدات است. ناتو ادعا می كند كه ساز و كار مشاركت هسته ای با پیمان NPT سازگار است. ادعایی كه بر این تفسیر آمریكا كه این كشور در هیچ نقل و انتقال سلاح هسته ای یا كنترل آن شركت نمی كند مگر در موارد جنگ كه NPT در آن شرایط اثری ندارد. در ۱۰ سال گذشته این تفسیر جنجال برانگیز شده است و مشاركت هسته ای بر مانعی عمده در راه تحقق اهداف NPT تبدیل گشته است. توافق سیاسی كه در زمان تدوین NPT مورد مذاكره قرار گرفت و در سال های ۱۹۹۵ و ۲۰۰۰ هم بر آن تاكید شد شامل تعهد كشورهای غیرهسته ای به عدم دستیابی به سلاح هسته ای بود و در كنار آن پنج كشور هسته ای یعنی آمریكا، روسیه، چین، فرانسه و انگلیس متعهد شدند كه اقدامات مثبتی در جهت خلع سلاح هسته ای انجام دهند.این توافق اكنون تحت تاثیر پیشرفت كند روند خلع سلاح هسته ای قرار گرفته است.
درحقیقت NPT به زرادخانه های هسته ای اعضای به اصطلاح باشگاه هسته ای مشروعیت بخشیده و در مقابل، دیگر كشورهایی را كه این پیمان را امضا كرده اند، از تولید و خرید سلاح هسته ای منع كرده است. در آن زمان چنین كاری برای جلوگیری از گسترش این سلاح های خطرناك لازم بود. اعضای با شگاه هسته ای ازجمله آمریكا، نه تنها تضمین دادند كه تكنولوژی های هسته ای با استفاده دوگانه را به دیگر كشورها منتقل نمی كنند، بلكه قول دادند رفته رفته زرادخانه های هسته ای خودشان را هم نابود كنند. اما بعد از ۳۵ سال باشگاه هسته ای همچنان زرادخانه های هسته ای نظامی خود را در میان سكوت جهان حفظ كرده و رژیم عدم تكثیر به وضوح ناتوانی خود را نشان داده است؛ همه این ها هم در چارچوب پیمان كنونی درحال وقوع است. عدم پایبندی كشورهای هسته ای به بخشی از آن توافق باعث ارسال پیام هایی غلط به جامعه بین المللی شد، تصور رژیم عدم تكثیر را مخدوش كرد و درباره كارآمدی این رژیم پرسش های جدی ایجاد كرد.
امروز متاسفانه سلاح های هسته ای به ابزاری عادی در سیاست امنیتی كشورها تبدیل شده است. آمریكا در این راه پیشرو نشان داده است كه سلاح های هسته ای علی رغم تاكیدهایی كه بر كاهش آن صورت می گیرد، همچنان نقش مهمی در استراتژی های آمریكا دارد. در دكترین های آمریكا روسیه و اروپا همچنان بر ارزش سلاح هسته ای در استراتژی های ملی و دفاع جمعیشان تاكید شده است. واضح است كه تا وقتی پنج كشور هسته ای بر این باور باشند كه سلاح هسته ای تضمین كننده امنیتشان است، دشوار بتوان تصور كرد دیگر كشورها مثل هند سلاح هسته ایشان را كنار بگذارند. این سیاست ها باعث دامن زدن به رقابت تسلیحات هسته ای شده و آ ستانه توسل به سلاح هسته ای را پایین می آورد و ناامنی و آسیب پذیری كشورهای غیرهسته ای را افزایش می دهد. همچنین این سیاست ها در تناقض آشكار با تهدیداتی است كه در پیمان NPT به عهده كشورهای هسته ای گذاشته شده است. تعهداتی كه این كشورها خود نیز در اظهاراتشان به آنها اذعان می كنند.انرژی هسته ای
یكی از تحولات مهمی كه از اوایل دهه ۱۹۷۰ و در اولین شوك نفتی بر NPT تاثیر گذاشت، تمایل و تقاضای روزافزون به انرژی های هسته ای بوده است. انرژی هسته ای جایگزینی برای تكنولوژی های مبتنی بر دی اكسیدكربن است كه به آب و هوا آسیب می رسانند.
در نیمه اول قرن بیست و یكم باتوجه به افزایش تقاضای جهان برای انرژی بیشتر كه اغلب دراثر نیاز رو به رشد كشورهای درحال توسعه مثل چین و هند ناشی می شود، انرژی هسته ای نقش بااهمیتی پیدا می كند. براساس تخمین ها، تا سال ،۲۰۳۰ ۲۷ درصد از برق جهان در نیروگاه های هسته ای تولید می شود. این رقم اكنون ۱۹ درصد است. در سه دهه گذشته هم در تولید نیروی هسته ای و هم دسترسی به مواد و تكنولوژی هسته ای افزایش چشمگیری ایجاد شده است. چالش اصلی اكنون چگونگی هماهنگ كردن اهداف عدم تكثیر، مصرح در NPT، با نیازهای امروز آن هم به گونه ای است كه عدم پایبندی به این تعهدات بدون اخلال در استفاده صلح آمیز از سلاح هسته ای قابل تشخیص با شد.
چرخه سوخت هسته ای
در نیروگاه های هسته ای، غنی سازی اورانیوم و تولید پلوتونیوم یك كشور را در موقعیت تولید مواد قابل استفاده در سلاح قرار می دهد.
برای دستیابی به استفاده كامل از چرخه سوخت هسته ای هنوز هیچ راه حل جامعی به دست نیامده است. پیشنهاد «محمدالبرادعی» مدیركل آژانس بین المللی انرژی هسته ای مبنی بر اینكه فقط مراكز بین المللی اجازه غنی سازی اورانیوم یا بازفرآوری آن را داشته باشند، قانع كننده نیست. همچنین تحت فشارقراردادن كشورهایی مثل ایران برای دست برداشتن از حق مشروع خود در پیگیری طرح های صلح آمیز هسته ای در چارچوب پارلمان های آژانس هم راه حل مشروعی در چارچوب NPT نیست. از سوی دیگر با اجرای این پیشنهادات خطر اینكه یك باشگاه دیگر در كنار باشگاه كنونی پنج قدرت شناخته شده هسته ای به وجود آید، زیاد می شود. باشگاه دوم از كشورهایی تشكیل می شود كه حق غنی سازی اورانیوم دارند.درنتیجه، تبعیض كنونی در NPT دوبرابر می شود. برای دستیابی به اهداف NPT در زمینه غنی سازی اورانیوم یا بازآموزی آن، ایجاد یك رژیم بازرسی موثر در چارچوب آژانس، از پیشنهادات قابل ملاحظه بود. هیات حكام آژانس بین المللی انرژی هسته ای بعد از چند سال كار در این مورد، پروتكل الحاقی را در ماه مه ۱۹۹۷ تصویب كرد. پروتكل الحاقی فصل جدیدی از اثبات و شفاف سازی در موضوع فعالیت هسته ای را گشود. این فرآیند مدرن بر دو ستون استوار است: اطلاعات گسترده و دسترسی بیشتر. این ابزارهای بازرسی ویژه هرگز در دوران جنگ سرد استفاده نمی شد. بعضی كشورهای صنعتی مثل آلمان بازرسی هایی را كه برایشان مداخله آمیز بود، رد می كردند. به این سیستم انتقاداتی هم وارد است. اصلی ترین آن این است كه چرا كشورهای غیرهسته ای باید چنین تدابیر مداخله آمیزی را كه تعرض به حقوق ملی و استقلال كشورشان است، بپذیرند، درحالی كه كشورهای هسته ای هنوز تعهد خود به خلع سلاح را عملی نكرده اند. موضوع مشكل ساز دیگر شمار رو به رشد مواد و تجهیزاتی با استفاده دوگانه است كه ایجاد توازن میان منافع بازرگانی و نگرانی های تكثیر هسته ای را پیچیده كرده است. به طور كلی كشورهای صنعتی می گویند كنترل صادرات فعالیت ها و برنامه های تكثیر هسته ای را به تاخیر می اندازد و استفاده و تامین تكنولوژی های پیشرفته و خطرناك را كنترل می كند. اما این حقیقت نادیده گرفته می شود كه موضوع تكثیر هسته ای مساله ای سیاسی است نه فنی. این مساله فراتر از موضوع اورانیوم یا دیگر مواد و تكنولوژی های دردسترس است. بنابراین تضمین های امنیتی همچون تضمین های منفی راه موثری برای بازداشتن كشورها از پیشبرد برنامه تسلیحاتی است. توجه به این نكته نیز مهم است كه خطر اصلی تكثیر تسلیحات هسته ای از كشورهایی ناشی می شود كه به NPT نپیوسته اند و فعالیت های هسته ای خارج از پارلمان دارند و همچنین كشورهایی كه عضو NPT شده اند اما تعهدات این پیمان را نادیده می گیرند.
سه كشور هسته ای هند، پاكستان و اسراییل هم كه هنوز خارج از NPT فعالیت می كنند، بار سنگینی برای این پیمان هستند. این وضعیت برای بسیاری از كشورهای غیرهسته ای غیرعادلانه است. در این شرایط متقاعدكردن اعضای NPT برای قبول بازرسی های گسترده جدید پروتكل الحاقی دشوار است. از سوی دیگر بیش از ۴۰ كشور از اعضای NPT هنوز توافقنامه پارلمان را با آ ژانس امضا نكرده اند و شورای حكام هم هیچ كاری علیه آنها انجام نداده است. البته این شرایط برای كشورهایی كه به دنبال طرح های هسته ای هستند نگران كننده تر است.
كارآمدكردن NPT
برای كارآمدكردن NPT امری كه قبلا قصد انجام آن بوده است ابتدا باید وضعیت بحرانی این پیمان را به رسمیت شناخت. NPT نقش مهمی در جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته ای در جهان ایفا كرده است.
اكنون هم كه در شرایط بحرانی قرار دارد همچنان سنگ بنای مهم حركت به سوی دنیای امن تر و بدون سلاح هسته ای است. برای نجات NPT پیشنهاداتی وجود دارد:
* مهمترین پیش شرط بقای NPT آن است كه كشورهای هسته ای عضو آن به تعهدات خلع سلاح هسته ای خود عمل كنند.
* راه حل نهایی تكثیر هسته ای، یك راه حل سیاسی است. باید ابتدا به این پرسش جواب داد كه چرا كشورها به دنبال سلاح هسته ای هستند.
* از آنجا كه شورای امنیت سازمان ملل NPT را پایه و اساس سیاست جهانی عدم تكثیر و ثبات جهانی می داند، لازم است كه پیمان عدم تكثیر عمومیت پیدا كند و سه كشور هسته ای كه هنوز عضو آن نشده را هم دربر بگیرد و كره شمالی را هم بازگرداند.
* با سركش خواندن بعضی كشورها و نادیده گرفتن رفتار یا زرادخانه های تسلیحاتی كشورهای دوست، سیاست عدم تكثیر فضای تهاجمی را ایجاد می كند كه در آن اختلافات پررنگ تر می شود و دورنمای یك راه حل كارآمد رنگ می بازد.
* برای كاستن از احتمال تبدیل شدن راكتورها به ابزار نظامی تلاش های گسترده ای باید در سطح بین المللی صورت گیرد. در كنار آن در طرح های تحقیقات هسته ای همچون راكتور آزمایشی هسته ای بین المللی، رویكردی باز و جامع نیاز است. اتخاذ چنین رویكردی میان كشورهای غیرهسته ای كه به خاطر تبعیض در این فضا گلایه دارند، اعتماد ایجاد می كند.
بالاخره اینكه رژیم كنونی عدم تكثیر هسته ای باید با فضای جدید جهان سازگار شود تا همچنان ابزاری كارآمد برای جلوگیری از تكثیر هسته ای باقی بماند.این كار به تلاش های سیاسی و فنی زیادی نیاز دارد و فقط از طریق همكاری گسترده بین المللی ممكن است.

نویسنده:ناصر ثقفی عامری

منبع : خبرگزاری فارس