تاریخچه تعاون در ایران و جهان

براساس سیاست های كلی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری سهم تعاون در اقتصاد ملی دردو برنامه توسعه اقتصادی چهارم و پنجم باید به ۲۵ درصد افزایش پیدا كند. این درحالی است كه در خوشبینانه ترین حالت سهم تعاون از تولید ناخالص داخلی ایران در حال حاضر كمتر از سه درصد است.
تعاون یكی از سه بخش مورد اشاره در قانون اساسی كشور است كه تاریخچه چندصدساله ای در تحولات اقتصادی جهان دارد. آنچه در پی می آید نگاهی است گذرا به مقوله تعاون در تاریخ ایران و جهان. تعاونی هایی را كه در گذشته در آمریكا فعال بودند، می توان به ۴ گروه تقسیم كرد:
۱) تعاونی تولیدات كشاورزی
۲) تعاونی كه مصرف كنندگان صاحب آن بودند و آن را اداره می كردند (تعاونی های مصرف).
۳) انجمن كسب و كار صنعتی
۴) انجمن های تولیدی كارگران
تعاونی تولیدات كشاورزی؛ این تعاونی ها حدود ۳۲ درصد از تعاونی آمریكا را تشكیل می دهند. تعاونی كشاورزی هماره بهترین رتبه های اقتصادی كشور را كسب می كردند و ارزش كالاهایی كه كشاورزان از طریق تعاونی به فروش می رساندند، بیشتر از ارزش محصولات كشاورزی آنان بوده است. شاخص بازاریابی تعاونی به نحوی مستمر روبه افزایش بود و از ۸۱‎/۴ در سال۱۹۵۰ به ۱۱۹‎/۴ در سال ۱۹۵۹ رسید.
تعاونی های مصرف نیز، از دیگر تعاونی هایی بود كه در آمریكا رونق بسیار داشت. یعنی تعاونی مصرف را اتحادیه های اعتباری روستایی تشكیل می دادند. سایر تعاونی مصرف به ترتیب اهمیت عبارت بودند از: انجمن های پس انداز و وام متقابل، انجمن های تلفن، بیمه، مسكن، فروشگاه های مصرفی، تعاونی های برق روستایی و بانك های پس انداز متقابل.
در چین نیز، سابقه انجمن و مؤسساتی كه كاركردی تعاونی یا شبیه به تعاونی داشتند به ۲۰۰ سال قبل از میلاد برمی گردد. انجمن های پس انداز و وام، قدیمی ترین انجمن های این كشور بودند.
● مقررات انجمن وام در چین باستان:
▪ انجمن محدود بود و همه اعضا سهم مساوی می پرداختند.
▪ پرداخت اقساط و بهره در فواصلی معین صورت می گرفت.
▪ تقسیم سود به مساوات بود.
▪ بازپرداخت در فواصلی معین انجام می گرفت.
▪ وام به كسی پرداخت می شد كه حاضر بود، بهره بیشتری بپردازد.
▪ كسانی كه سهم شان را در موعد مقرر پرداخت نمی كردند، جریمه می شدند.
‌▪ در یونان باستان نیز انجمن تعاونی وجود داشته است. بسیاری از انجمن كفن و دفن ـ كه برای آیین پرستش مردگان ایجاد شده بود ـ بعد از مدتی به مؤسساتی تبدیل شدند كه هدف های اقتصادی را دنبال می كردند و موجودیت قانونی داشتند.
اغلب مردم طبقه متوسط و پائین، عضو انجمن های كفن و دفن بودند كه برای اعضای خود، مقبره ای تهیه كرده و مراسم كفن و دفن آبرومندی برگزار می كردند. ضمن این كه برای كمك به یكدیگر اقداماتی انجام می دادند. این انجمن های مذهبی و فرهنگی كه «آور گلونن» و «تیاسی» نام داشتند منشأ تشكیل انجمن اقتصادی و حرفه ای بودند كه بعدها به وجود آمد.
تعاونی های سنتی در ایران؛ در ایران قدیم، علاوه بر این كه عده ای از مردم متمكن و خیراندیش برای ایجاد رفاه و آسایش عمومی، اقدامات عمرانی از قبیل ساختن راه، ایجاد پل، كاروانسرا، مساجد، آب انبارها و ابنیه و اماكن انجام می دادند مردم عادی نیز كه سرمایه ای نداشتند، كارگران خود را به طور رایگان در خدمت این كار جمعی و عام المنفعه قرار می دادند. همچنین بارزترین وجه تعاون و همكاری طبقه كشاورز در ایران همانند بسیاری از جوامع روستایی دنیا در هنگام كشت، آبیاری و داشت و هنگام درو و برداشت دیده می شد.
آغاز تعاون رسمی در ایران به سال ۱۳۰۳ برمی گردد. در این سال در قانون تجارت، موادی درباره تعاونی های مصرف و تولید آمده بود اما فعالیت رسمی تعاونی ها پس از تشكیل و ثبت در سال ۱۳۱۴ بود. از آغاز تشكیل تعاونی در ایران تا سال ۱۳۲۰ جمعاً سه شركت تعاونی روستایی با عضویت ۱۰۵۰ كشاورز به وجود آمد.
برای گسترش تعاونی بعد از سال ۱۳۲۰ وزیر كشور وقت، مأمور شد كه برای تعلیم مأموران و آشنا كردن مردم با مفهوم تعاون و قوانین تعاونی و ایجاد حس مسئولیت جمعی در مردم، بویژه طبقات تولیدكننده اقداماتی انجام دهد. اقداماتی نیز از جانب دولت در این مورد صورت گرفت مثلاً توزیع فرآورده های كارخانه های دولتی را به شركت های تعاونی مصرف واگذار كردند.
در سال ۱۳۳۲ نخستین قانون تعاونی ایران كه با الهام از قوانین دیگر كشورها تهیه شده بود به صورت لایحه به تصویب رسید. در سال ۱۳۳۴ مجلس لایحه مذكور را با اصلاحاتی تصویب كرد و نخستین قانون تعاون ایران به تصویب رسید كه پایه و اساس تأسیس تعاونی زیادی بویژه بعد از سال ۱۳۴۱ بود.
در سال ۱۳۴۱ براساس تبصره ۲ ماده ۱۶۵ قانون مربوط به اصلاحات ارضی، كشاورزانی كه زمین دریافت می كردند، ناچار بودند عضو شركت تعاونی روستایی شوند. بدین ترتیب در مدت كوتاهی بیش از ۸ هزار شركت تعاونی روستایی تشكیل شد كه بعداً در هم ادغام شدند و ۳ هزار شركت تشكیل دادند. تعداد تعاونی مصرف توزیع، تولید و ... نیز پس از سال ۱۳۴۶ كه سال تعاونی اعلام شده بود افزایش قابل توجهی یافت.
در سال ۱۳۵۰ قانون شركت تعاونی با مطالعه قوانین سایر كشورها تهیه و تصویب شد كه موادی از آن هنوز هم مبنای كار تعاونی هاست.
● شركت های تعاونی بعد از انقلاب (سال ۱۳۵۷ به بعد):
وقوع انقلاب اسلامی نگرش عمومی را درباره تعاون تغییر داد. انقلاب اسلامی كه مظهری از تعاون بود، این تعاون را نه تنها وسیله ای برای رفع نیاز مشترك كه راهی برای توسعه اقتصادی به شمار آورد.
در اصل ۴۴ قانون اساسی به روشنی تصریح شده است كه نظام اقتصادی جمهوری اسلامی برپایه، سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی صحیح و منظم استوار است. امید است كه با تحقق وعده های مسئولان وزارت تعاون از جمله واگذاری ۲۵ تریلیون ریال سهام عدالت در قالب شركت عام تعاونی؛ بخش تعاون، جایگاهی در خور بیابد. همچنین وزیر تعاون از عضویت ۱۳ میلیون و پانصدهزار نفر در این بخش خبر داد و همچنین گفته است كه در كشور، دومیلیون شغل مستقیم در بخش تعاونی ایجاد شده است.
با این آمار و ارقام می توان آینده روشنی را برای بخش تعاون تصور كرد. بخصوص این كه در اوضاع فعلی كشور، الزام و نیاز به بخش تعاون پویا و توانمند احساس می شود.
بنابر آمار، حدود ۹۵ درصد تعاونی های فعال كشور، پس از انقلاب اسلامی به ثبت رسیده اند و در حال حاضر نیز این تعاونی ها با حضور در بخش های مختلف اقتصادی هر سال بیش از یك میلیارددلار سرمایه گذاری كرده اند و سالانه بیش از ۲۰ درصد توسعه اقتصادی داشته اند كه این امر، نشان از تحولات چشمگیر در مردمی ترین بخش و شیوه اقتصادی دارد.

هادی اكبری

منبع : روزنامه ایران