پستانداران در ایران

تعداد پستاندارانی که تاکنون در ایران شناسایی شده اند بالغ بر ۱۶۸ گونه است. این جانوران در ۱۰ راسته و ۳۷ خانواده قرا دارند. راسته جوندگان با ۵۸ گونه قریب ۳/۱ پستاندارن کشور را به خود اختصاص داده است. بعد از آنها خفاش ها با ۴۰ گونه. گوشت خواران با ۲۹ گونه، حشره خواران با ۱۶ گونه، نهنگ ها با ۱۰ گونه، زوج سمان به ۸ گونه، خرگوش ها با۳ گونه و فک ها، فردسمان و گاوهای دریای هر کدام با ۱ گونه پستانداران ایران را تشکیل داده اند )ضیایی، ۱۳۷۵، ص ۴).
تنوع و فراوانی در میان جانوران کشور به حدی است که می توان ایران را مجموعه ای از پستانداران مناطق اروپایی، افریقایی، آسیایی و پستاندارن خاص ایران نامید. برای مثال پستاندارانی از قبیل شوکا، سیاه گوش، اُشگول و حفار مدیترانه که در شمال و شمال غربی ایران پراکنده اند از عناصر اروپایی هستند. رودک عسل خوار، خارپشت بیابانی و خفاش میوه خوار که د رجنوب و جنوب غربی کشور یافت می شوند از عناصر آفریقایی هستند. خرس سیاه، سنجاب بلوچی، خدنگ و حرد هندی که در شرق و جنوب شرقی کشور پراکندگی دارند از عناصر موجود در شبه قاره هستند. و بالاخره پستاندارانی از قبیل گوزن زرد ایرانی، پازن، گور، سنجاب ایرانی، جرد ایرانی، دوپای فیروز و حشره خور شوش نمونه هایی از پستانداران خاص ایران هستند. در بین پستاندارن ایران حشره خود کوتوله دوگرمی و نهنگ آبی با ۱۳۰ تن به عنوان کوچک ترین و بزرگ ترین پستانداران دنیا وجود دارند (ضیایی، ۱۳۷۵، ص ۱).
سریع ترین پستاندارن جهان نیز در ایرن زیست می کند، یوزپلنگ که آن را قهرمان دو جهان لقب داده اند. زیرگونه ایرانی یوز جانوری است که برای بقای آن تلاش هایی صورت گرفته است، اما هنوز سرنوشت این جانور در طبیعت کشور چندان روشن نیست. یوزپلنگ با سایر گربه سانان تفاوت دارد. به جای چنگال های تیز و قابل غلاف شدن، ناخن هایی مثل سگ دارد و پاهای بلند و کشیده، طابق لازم را برای دویدن سریع کسب کرده است. ناخن ها نیز قابلیت توقف و یا چرخش ناگهانی را به جانور می دهد. خال های یوزپلنگ، توپر است. گوش های کوچکی دارد از زیر چشمانش خط سیاهی که به خط اشک معروف است به دهان می رسد. بوز برای شکار تا حد امکان به طعمه نزدیک می شود و یک بهراه حمله می کند این شیوه شکار همیشه موفقیت آمیز نیست. یوزپلنگ ایرانی در نقاط بیابانی زندگی می کند. به تازگی ۵ زیستگاه مهم شناسایی شه که احتمال حضور یوز در آنها بیش از سایر نقاط است، این مناطق عبارت اند از: پناهگاههای حیات وحش در انجیز و نایبندان، مجموعه حفاظت شده توران، پارک ملی کویر و منطقه حفاظت شده بافق.
دیگر پستانداران مناطق بیابانی ایران، گورخر است. زیرگونه ایرانی این جانور در گذشته به تعداد زیاد در حاشیه کویر مرکزی از طبس تا سمنان، جنوب ورامین، نزدیک قزوین،دشت ها مجاور کلاه قضی و گاوخونی در استان اصفهان، بافت و سیرجان در استان کرمان، نی ریز در فارس، ابرقو و هرات در یزد و مناطق مرزی سرخس وجود داشته است. اما اکنون تعداد بسیار کمی در مجموعه حفاظت شده توران سمنان، بهرم گور در فارس و منطقه مرزی سرخس باقی مانده است.
حس بینایی، شنوایی و بویایی در این جانور بسیار قوی است. برای دوری از خطر انسان ممکن است تا صدها کیلومتر از محل زندگی خود دور شود و به مناطق نیمه کویری و دور از دسترس انسان پناه ببرد. گورخر دشمن طبیعی ندارد اما برای تعقیب و شکار بی رویه به واسطه اعتقاد به خواص درمانی استخوان و گوشتش ذدر معرض نابودی است. گوزن زرد ایرانی نیز از پستانداران منحثرذ به فرد کشور است. تا بیش از ۴۰ سال قبل تصور منی شد این جانور برای همیشه از صحنه گیتی محو ده است. اما در سال ۱۳۳۴ در کنار رودخانه دز و کرخه ۸ رأس از ان مشاهده شد. ۲ رأس از این جانور در سال ۱۳۳۷ به باغ وحش اُپل در آلمان منتقل شدند و ۶ راس دیگر در سال ۱۳۴۲ به دشت ناز ساری در استان مازندران انتقال یافتند. در نتیجه مراقبت های انجام شده تعداد گوزن ها افزایش یافت. اما به دلیل ان که تمام گوزن های موجود از نسل ۶ گوزن منتقل شده به دشت ناز نسل این جانوران باید تعدادی گوزن از مناطق طبیعی زنده گیری شود تا در کنار گوزن ها پرورش یافته به طرق غیرطبیعی به تولیدمثل بپردازد. شاخ گوزن زرد در پایان هر سال از اوایل اسفند به بعد می افتد و شاخ جدید بلافاصه رشد می کند و در تابستان تکمی می شود.
هر یک از پستانداران در محدوده های طبیعی مشخصی زندگی می کنند که به آن نوع خاک، آب و هوا، میزان بارندگی، میزان نور، غذا و مناسبات بین آنهاست که باعث ایجاد شرایطی مناسب برای زنذدگی این جانورا می شود. بعضی از پستاندارن رژیم غذایی خاصی دارند و فقط در زیستگاهی که نوع غذا یافت می شود زندگی می کنند مثل سنجاب ایرانی که غذای اصلی اش دانه بلوط است، در زیستگاهی که ا زغذاهای متنوع گیاهیذو جانوری استفاده می کند در اکثر زیستگاههای کشور مشاهده می شود.
در ایران به علت وجود شرایط مختلف طبیعی، زیستگاههای متنوعی برای زندگی گونه ای مختلف پستانداران وجود دارد که هنوز تقسیم بندی و مرزبندی مشخصی در مورد آنها انجام گرفته اس. از آن جایی که آگاهی از زیستگاه جانوران می توانند کمک شایانی به شناسایی آنها کند با در نظر گرفتن مرزبندی انجام شده در مورد پوشش گیاهی، زیستگاههای مهم پستانداران ایران به هفت گروه شامل زیستگاه خزری، کوهستانی جنگل های بلوط زاگرس، بیشه زارها و جنگل های گرمسیری خوزستان، بیابانی، استپی و بلوچی تقسیم شده اند.
● وضعیت زیستی و حمایتی پستانداران:
شیر ایرانی و ببر مازندرانی بر اساس مطالعات متعدد انجام شده در دهه ۱۳۵۰ در ایران منقرض شده تلقی می شوند. مشاهده ببر مازندارن را باید به فراموشی سپرد چرا که دیگر در کره زمین زیست نمی کند اما این خوشحالی وجود دارد که شیر ایرانی در جنگل های گیر ر هندوستان یافت می شود. پیش از انقلاب اسلامی تلاش هایی برای برگرداندند این شیر به زادگاه اصلی خود در خوزستان و فارس که زمانی پوشیده از جنگل و طعمه های فراوان این جانور بود، انجام شد اما امروزه این پروژه از خاطره ها محو شده است. غیر از دو گونه منقرض شده فوق بسیاری از پستاندارن ایران در ضعیت نامطلوب زیستی به سر می برند. فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت ۱۶ گونه پستاندار را اسیب پذیر اعلام کرده است: یوزپلنگ آسیایی، پازن، گاو دریایی یا دوگونگ، خفاش سندی، گورخر، شنگ یا سگ آبی، سنجابک دم موشی، خفاش بکشتاین، خفاش انگشت دراز، خفاش حنایی، قوچ و میش، فک دریایی خزر، خفاش نعل اسبی مدیترانه ایؤ خفاش نعل اسبی کوچک، خفاش نعل اسبی مِِهِلی و خرس سیاه.
ب اساس این طبقه بندی حشره خور شوش، گوزن زرد ایرانی، سنجابک دم موشی ایرانی، جرد زارودنی و ول کرمانی- سه گونه اخیر از راسته جوندگان هستند و پلنگ ایرانی در خطر انقارض تلقی می شوند.
گونه های در آستانه انقراض- علاوه بر یوز ایرانی و خرس سیاه بلوچتان که در واقع زیرگونه هستند عبارت اند از: شیر ایرانی- همان طور که گفته شد اکنون در هندوستان زیست می کند- حفار ایرانی (IUCN,۲۰۰۰).
بر اساس قوانی ملی پستاندادران حمایت شده که در واقع برای شکار آنها مجوز ویژه اخذ شود عبارت اند از: گوزن زرد ایرانی، ببر، بر اساس عرف بین المللی باید حداقل ۵۰ سال از آخرین مشاهده جانوری که گمان می رود منقرض شده بگذرد به همین دلیل ببر در قوانین داخلی به عنوان جانور حمایت شده ذکر شده است- یوزپلنگ، خرس سیاه، گورخر، جبیر آهو، شوکا، مرال، شاه روباه، سیاه گوش، کاراکال، گربه شنی، گربه پالاس، فک، دلفین، انواع نهنگ ها و انوع خفاش ها.
● پرندگان ایران
طبق اطلاعات موجود ۵۱۴ گونه پرنده در ایران وجود دارد که می توان آ“نها را به ترتیب زیر تقسیم بندی کرد:
- ۳۲۴ گونه پرنده در ایران زاد و ولد می کنند.
- ۸۱ گونه زمستان گذرند.
- ۵ گونه خارج از فصل جفت گیری به سواحل جنوبی می آیند.
- ۳۷ گونه به صورت اتفاقی دیده می شوند.
-۱۳ گونه وضع نامشخصی دارند.
۴ گونه از خارج وارد- و شاید به طور عمد- در طبیعت رها شده اند.
در میان ۳۲۳ گونه بومی، ۱۰۰ گونه کاملاً بومی اند، ۸۶ گونه در بعضی قسمت های ایران بومی هستند ولی ممکن است در قسمت های دیگر کشور تابستان گذر یا مهاجر عبوری باشند، ۷۸ گونه تابستان گذر و خیلی از آنها مهاجر عبوری هستند که در زمستان دیده نمی شوند و ۵۹ گونه در بعضی از قسمت های کشور تابستان گذر و در قسمت های دیگر زمستان گذرند (فیروز، ۱۳۷۸، ص ۲۲۴).
پرندگان ایران در، ۱۹ راسته و ۶۴ خانواده جای گرفته اند.
از میان پرندگان بومی حدود ۲۵۰ گونه در اصل متعلق به مناطق جغرافیایی دیگر ب.ده اند که در آن نقاط تکامل یافته و سپس در قسمت هایی از ایران گسترش یافته اند که شرایط محیطی با زیستگاه اصلی آنها مطابقت داشته است. نزدیک به ۵۰ گونه از پرندگانی که در دشت ها و جنگل های نسبتاً خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند و در واقع به مناطق جنگلی و استپ های مرط.ب اروپای معتدل و اسیا تعلق دارند و این قسم از شمال ایران حد جنوبی پراکندگی آنها را تشکیل می دهد. از بین پرندگان، دارکوب سبز، دارکوب خال در بزرگ، دیوار خزک و الیکایی را می توان نام برد.
در حدود ۴۰ گونه دیگر که در اصل وابسته به جنگل های پهن برگ اروپایی معتدله هستند به طور عمده در شمال و غرب ایران در جنگل های نوای البرز، آذربایجان و زاگرس دیده می شوند. از آن جمله می توان به کبوتر جنگلی، سار، چرخ ریسک سرآبی، سهره جنگلی اشاره کرد.
نزدیک به ۳۰ گونه دیگر از پرندگان که مربوط به بتوه زارهای گرم منطقه مدیترانه اند، در غرب ایران به جنگل هی تنک غرب منطقه زاگرس و دامنه های جنوبی البرز روی آورده اند که شرایط محیطی مناسبی برای زندگی آنها داشته است. به عنوان مثال دارکوب باغی، چرخ ریسک سیاه، زرده پره رخ زرد از آن جمله اند (فرهنگ دره شوروی، ۱۳۷۷، ص ۱۵).
تعداد کمی از گونه های پرندگان که متعلق به استپ های گرم ترکستان و جنوب روسیه هستند فقط در استپی مشابه در شمال و شمال شرقی ایران یافت می شوند مانند چکاوک طوقی و دزدپره سر سیاه.
همان طور که پیش تر نیز ذکر شد، حدود ۴/۳ وسعت ایران را سرزمین های خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد. این سرزمین ها شامل کورهای بزرگ، شنزارهی وسیع و کوهستان های با پوشش گیاهای کم و پراکنده اند. پرندگانی که در این بخش از سرزمین ما به سر می برند، بیابان دوست هستند و در سراسر پهنه وسیع کویری و بیابانی آفریقا پراکندگی دارند. از بین این پرندگان می توان از دودک، هوبره، زاغ بور، کوکر خال دار، چکاوک هدهدی و سهره صورتی نام برد.
زاغ بور که به طور گسترده ای در کویرهای مرکزی و شرقی ایران دیده می شود، پراکندگی محدود جهانی دارد و خارج از ایران تنها در حاشیه مرزهای غربی پاکستان گزارش شده است. پرندگانی که در ایران زاد و ولد ی کنند تنها ۴۵ گونه به نواحی بسیار وسیع بیابانی تعلق دارند چرا که در نواحی خشک بیابانی تعداد و تنوع گوننه های جانوری محدود است. ارتفاعات البرز و تا اندازه ای شته کوه زاگرس منطقه زیست گونه های کوهستانی است که زادبوم اصلی آنها سلسله کوه های جنوب اروپا- آسیا بوده اس. در حد ۱۵ گونه مانند هما، زاغ نوک زرد و گنجشک برفی به گروه وسیعی از جانوران تعلق دارند که از جنوب اروپا تا سلسه جبال هیمالیا گسترش یافته اند. در حالی که معدودی دیگر مانند دارکوب سبز راره راه، سسک نقابدار صرفاً به جانوران هیمالیا هستند که غربی پراکندگی آنها تا ایران می رسد. هم چنین چندگونه معدود نظیر سهره مغولی که سرزمین اصلی آنها استپ های سرد و فلات های مغولستان و تبت است فقط در ارتفاعات شمال شرقی ایران که منتهی الیه پراکندگی آنهاست دیده می شئد.
در جنوب ایران پرندگانی یافت می شوند که اصل آفریقایی یا هندی دارند و حد شمالی پراکندگی آنها به دشت های ساحلی و دامنه های یک کوکوی خال دار که فقط تا جنوب زاگرس گسترش دارند و دیگر حواصی زرد در حدود ۲۰ گونه که به جانوران آفریقا و هندوستان اختصاص دارند عموماً در طول کمربند باریکی در سراسر جنوب کشور زندگی می کنند که از میان آنها اگرت ساحلی، باخورک کوچک، زنبور خور کوچ و سسک دم دراز را می توان نام برد. نزدیک ۳۰ گونه دیگر اصولاً هندی هستند که منتهی الیه شمال غربی منطقه پراکندگی آنها گوشه شرقی ایران را دبرمی گیرد. برای مثال می توان به حواصل هندی، ال پشت سفید، مینا و شهدخور اشاره کرد. سواحل جنوبی ایران که از نظر جغرافیایی حد شمالی اقیانوس هند را تشکیل می دهد، زیستگاخ مناسبی برای پرندگان دریایی ویژه این درایی گرم را فراهم می سازد که نوک سرخ دریایی، پرستوی دریایی پشت دودی از آن جمله اند. بعضی از پرندگان مهاجر از منطقه قطبی توندرا، برخی از منطقه تایگا جنگل های پهن برگ اروپای معتدل و غرب آسیا، گروهی از سیبری و بالخره تعدادی از استپ های ماوار خاورمیانه به ایران مهاجر می کنند. بسیاری از آنها سراسر زمستان را در ایران بی مانند در حالی که برخی تا آفریقا و هند پیش می روند و زمستان را در آن نواحی سپری می کنند (دره شوری، ۱۳۷۷، ص ۱۶).
● وضعیت زیستی و حمایتی پرندگان:
بر اساس تقسیم بندی اتحادیه جهانی حفاظت، سه گونه از پرندگان ایران وضعیت بحرانی دارند: درنای سیبری، دال پشت سفید و گیلان شاه خال دار. هم چنین یک گونه به نام اردک سرسفید در معرض انقراض و ۱۲ گونه نیز آسیب پذیر تلقی شده اند، که عبارت اند از: غاز پیشونی سفید، عروش غاز، اردک مرمری، عقاب ماهی خوار پالاس، عقاب تالابی، عقاب شاهی، دلیجه کوچک، خروس کولی دشتی، یلوه حنایی، میش مرغ، فاخته خاوری و باکلان گلو سیاه.
این طبقه بندی از منظر جهانی صورت گرفته است چنان که ممکن است وضعیت تعدادی از گونه های موجود در ایران در شرایط بحرانی باشد اما از آن جایی که در سراسر جهان چنین وضعیتی ندارند نام آنها در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار نگرفته است. مانند هوبره که در ایران جزو جانوران در معرض خطر هستند، اما از منظر جهانی نسل آن دچار هیچ گونه تهدیدی نیست.
از نظر حمایتی و قوانی ملی تما پرندگان شکاری گوشت خوار حمایت شده هستند مانند: عقاب ها، کرکس ها، قوش ها، بحری، بالابان، شاهین، باز، قرقی، طرلان، سارگپه، هما، لیل، جغدها، سایر پرندگان حمایت شده عبارت اند از: پلیکان، درنا، پرستو، بلبل، سار صورتی، سسک، سینه سرخ، کبک دری، اردک مرمی و عروس غاز (سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۷۹، ص ۵۲۶).
● خزندگان ایران
خزندگان نیز مانند ماهی ها و دوزیستان نمی توانند گرمای مورد نیاز خود را از درون بدن تولید کنند، بنابراین آن را به طور مستقیم از خورشید و گاهی از محیط کسب می کنند. اما تحول و تکامل، مشکل نفوذناپذیری پوست دوزیستان را که نمی توانند به طور مستقیم در معرض آفتاب قرار گیرند، در مورد خزندگان حل کرده است. پوست خزندگان نفوذناپذیر است به همین دلیل در تما اقلیم های ایران دیده می شوند (فیروز، ۱۳۷۸، ص ۱۲۹).
خزندگانی که تاکنون در ایران شناسایی شده اند متعلق به ۵ راسته و ۲۱ خانواده هستند که ۱۰ گونه لاک پشت، یک گونه تمساح، ۱۱۲ گونه سوسمار، یک گونه کرم سوسمار، ۷۲ گونه مار (مجموعاً ۲۰۶ گونه ) هستند.
از ۱۰ گونه لاک پشت ایران، ۵ گونه دریازی در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان اند: لاک پشت سرخ، سبز، عقابی، زیتونی ریدلی و لاک پشت چرمی. لاک پشت های دریای بزرگ جثه اند و در میان آنها لاک پشت چرمی بزرگ تر از بقیه و بزرگ ترین لاک پشت جهان است. طول کاسه پشتی آن تا ۲ متر و ۷۰ سانتی متر، وزن ۷۲۵ کیلوگرم گزارش ده است. پنج گونه دیگر شامل لاک پشت بوکه ای اروپایی، برکه ای خزری، مهمیزدار و آسیایی و لاک پشت فراتی جثه بزرگی ندارند. دو گونه لاک پشت مهمیزدار و آسیایی بیش تر خشک زی هستند و وابستگی چنانی به آب ندارند.
لاک پشت برکه ای اروپایی در یمن های کم ارتفاع مجاور دریای خزر تا آذربایجان شرقی، لاک پشت برکه ای خزری که اکوسیستم های آبی استان های شمالی، غربی و جنوب غربی به علاوه فارس و لرستان، لاک پشت مهمیزدار در مزارع و باغ های شرق کشور، لاک پشت آسیایی در علفزارها و جویبارهای تپه ماهورها و کوهستان های مازندران، سمنان و سیستان و بلوچستان، و بالخره لاک پشت ها فراتی که اطراف رودهای کارون و جراحی در استان خوزستان دیده می شوند (فیروز، ۱۳۷۸، ص ۱۳۵-۱۳۸).
چنان که پیش از این اشاره شد، ایران دارای یک گونه کروکدیل به نام تمساح تالابی است. این جانور در جنوب شرقی بلوچستان زیست می کند که در واقع غربی ترین محل پراکنش، کروکدیل در آسیاست و زیرگونه ای از تمساح های سیلان به شمار می رود. از آن جایی که این خانواده در پاکستان و هندوستان از جمعیت بسیار کمی برخوردار است و مجامع معتبر بین المللی آن در سطح جهانی نادر و در معرض خطر انقراض می دانند، اهمیت این گونه بیش از پیش نمایان می شود. این تمساح ها در رودخانه باهوکلات و برخی شاخه های آن به ویژه در برکه هایی که در امتداد این رودخانه ها قرار دارد و آب عمیق تر است به سر می برند.اغلب شب ه به شکار می پردازند و از ماهی، پرندگان و پستاندارن اطراف رودخانه تذیه ی کنند. اگرچه کروکدیل گاهی تا ۴ متر نیز رشد ی ند اما تمساح های سه مری نیز ب ندر دیده می شوند. در شورع فصل بارندگی تمساح ماده هنگام شب در حاشیه شنی رودخانه گودالی به عمق نیم مر حفر می کند و در آن بیست تخم یا بیش تر می ذارد و روی آن را با شن می پوشاند. هر تخم حدود ۵/۶ سانتی تر طول و ۴ سانتی متر عرض دارد پس از تخمگذاری کروکدیل ماده بیش تر اوقات را برای حفاظت از تخم ها نزدیک گودال سپری می کند. پس از ۵۰ روز نوزادان سر از تخم بیرون می آورند (ریاضی، ۱۳۷۱، ص ۸۴).
راسته سوسمارها در ایران با ۸ خانواده در تمامی کشر پراکندگی دارند. بیش تر آنها روزگرد و خشک زی و تعدادی نیز شب گرد هستند. یکی از ویژگی های عجیب بیش تر وسمارها پدیده خودبُری است. به این ترتیب که در مهره های دم این جنور نقاط جدایی وجود دارد. در مواقع اضطراری جاور ب طور ارادی با انقابض عضله، قسمتی از دم خود را ناگهان جدا می کند. قسمت جدا شد به علت ادامه فعلیت دستگاه عصبی- عضلانی به جلو و عقب می جهد در نتیجه حیوان مهاجم با دم کنده شده مشغول می شود و سوسمار کوتاه شده فرار می کند. رشد دم برای جبران قسمت قطع شده بلافاصله شروع می شود ولی هیچ گاه به درازای دم قبلی نمی رسد. دم جدید دیگر قابل جدا شدن نیست. چون این قسمت به جای مهره های از دست رفته با میله ی غضروفی ثابت می شود.
گاهی مردم بدون هیچ دلیلی مگر به واسطه بعضی خرافات سوسمارها را می کشند و بعضی از شکارچی ها به کشتن بزمجه افتخار می کنند. سموم دفع آفات نباتی و تخریب زیستگاههادو عامل بزرگ از بین رفتن بعضی از گونه های سوسمارها هستند. سوسمارها چون حضره خوارند و بیش رحشره های موذی و جانوارن دیگر مانند عقرب را شکار می کنند،‌موجودات مفیدی، به ویژه در کشاورزی هستند. در میان راسته سوسمارها دو خانواده سوسمارهای خاردم و بزمجه ها به واسطه بزرگی جثه شان در میان سایر سوسمارها به احی قابل تشخیص هستند. سوسمارهای خاردم که سه گونه از آن در ایران یافت می شود دمی مضرس و پوشیده از خار به عنوان عاملی برای دفاع دارند که مرکز و جنوب و شرق کشور دیده می شوند. اعراب گوشت این سوسمار را غذایی لذیذ می دانند و به همین دلیل سوسمار خاردم را تقریباً منقرض کرده اند (فیروز، ۱۳۷۸، ص ۱۷۴).
بزمجه بزرگ ترین سوسمار است و دو گونه از این خانواده در ایران وجود دارد. حیواناتی گوشت خوارند و به رغم نامشان هیچ ارتباطی با بز ندارند مگر با لشه آن چون گاهی لاشخور نیز هستند. دم دراز و نیرومند یکی از سلاح های حیوان به شمار می رود که قابلیت خودبری ندارد. یکی از بزمجه های هندی فقط از هرمزگان و بلوچستان گزارش شده است و دیگری به نام بزمجه بیابانی در نواحی خشک، بخش های ماسه ای و تپه ماهورهای سنگلاخی زیست می کند.
راسته کرم سوسمارها شامل دو خانواده است که هر کدام فقط یک گونه دارند. گونه کرم سوسمار جنوبی به خانواده نخست تعلق دارد. طول این کرم سوسمار ۱۵ تا ۲۵ سانتی متر و رنگ آن معمولاً قهوه ای روشن یا قهوه ای مایل به خاکستری است که د رنواحی ماسه ای خوزستان زیست می کند و کرم سوسمار شمالی که به خانواده دوم تعلق دارد و تاکنون در ایران کشف نشده ولی چون در شمال عراق و کردستان ترکیه وجود دارد، گسترش آن در ایران نیز بعید نیست (فیروز، ۱۳۷۸، ص ۱۷۶).
راسته مارها شامل ۷ خانواده است و در مجموع ۷۲ گونه یعنی ۶۳ گونه خشک زی و ۹ گونه دریایی در آب های جنوب کشور را شامل می شوند. به طور کلی مارهای ایران به ۳ گروه غیررسمی، نیمه سمی و سمی تقسیم می شوند.
مارهایی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی هستند. از میان این گونه های می توان گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، کفچه مار، یله مار، تیر مار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کور مار، مار درفشی، شتر مار و کوتوله مار را نام برد. باید این نکته را مد نظر داشت که در نواحی خشک و بیابانی تعداد گونن ها خیلی مجدود است. در حقیقت تنها ۵ گونه از مارهای سمی و ۱۴ گونه از مارهای غیرسمی که در ایران زاد و ولد می کنند مختص نواحی گرم و خشک هستند. با وجود این، ایران نسبت به مساحتش دارای زیستگاه مارهای زیاد و شایان توجهی است. این تونع قابل مقایسه در گونه های مار به علت وضعیت خاص جغرافیایی ایران اس. شاید بتوان گفت که مارهای ایران در اصل به مناطق جغرافیایی دیگر تعلق داشته، در آن مناطق تکامل یافته اند و سپس قسمت هایی از ایران که شرایط آن با زیستگاه اصلی آنها مطابقت بیش تری داشته کوچ کرده و گسترش یافته اند. بنابراین ۶ گونه از مارهای سمی و ۱۱ گونه مارهای غیرسمی که در ردشت ها و جنگل های نسبتاً خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند در واقع مناطق وسیع جنگلی و استپ های مرطوب اروپای معتدل و آسیا تعلق دارند که این قسمت از شمال ایرن حد جنوبی منطقه پراکندگی آنها را تشکیل می دهد. د ربین این مارها می توان افعی قفقازی، افعی زنجانی، افعی البرزی، کبرا یا کفچه مار، تیر مار، مار آبی، مار پلنگی، لوس مار، گرگ مار، مارسوجه و مار آتشی را نام برد. چهار گونه که در اصل وابسته به جنگل های نواحی البرز، آذربایجان و زاگرس هستند عبارت اند از: افعی البرزی، زنجانی، قفقازی و طلحه مار (لطیفی،‌۱۳۷۹، ص ۳۶).
ده گونه که مربوط به جانوران خاص بوته زارهای گرم منطقه مدیترانه هستند به غرب ایران و جنگل های تنک منطقه زاگرش و دامن جنوبی کوه های البرز روی آورده اند که دارای شرایط محیطی مناسبی برای آنها بوده است. این ده گونه عبارت اند از: مار شاخ دار، طلحه مار، مار جعفری، گرزه مار، افعی پلنگی، کور مار، قمچه مار، مار قیطانی، مار گورری کوتوله مار.
در جنوب ایران گونه هایی یافت می شوند که اصل آفریقایی یا آسیایی دارند و حد شمالی پراکنش آنها به سوی ساحل دریای عمان و خلیج فارس و هم چنین دامنه های جنوبی زاگرس کشیده می شود. مار کبرا، کفچه مار، مار خال دار، شتر مار، مار جعفری، یر مار و کُک مار از این جمله اند. سواحل جنوبی ایران که از نظر جغرافیایی حدشمالی اقیانوس هند را تشکیل می دهند، برای مارهای دریایی، حعفری، شاخ دار، و تیر مار زیستگاه مناسبی را به وجو آورده اند. مارهایی که منحصر به ایران هستند عبارت اند از: افعی دماوندی، افعی تکابی، افعی آذربایجانی، افعی زنجانی، مار گورخری، مار کوتوله و مار خاکی (لطیفی، ۱۳۷۹، ص ۳۹).
جالب آن که بزرگترین مار خاورمیانه به نام کفچه مار در ایران نیز وجود دارد، هم چنین ۶ گوه مار ر ایران یافت می شوند که همی از خانواده بوآ، و بوآی شنی معروف هستند. صحرراها، بوته زارها و نوحی ماسه و شنی زیستگاه این مارها و حلقه بستن و انقباض ماهیچ هی شیوه شکار آنها است که از جوندگان کوچک و سوسمارهای تغذیه می کنند. بوآ شب گرد و تخم زنده زاست.
وضعیت زیستی و حمایتی خزندگان: بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت، جمعیت خزندگان در سه طبقه بحرانی، در خطر انقراض و آسیب پذیر قرار می گیرند. به این ترتیب لاک پشت عقابی در وضعیت بحرانی است. سایر لاک پشت های دریایی را تا سال ۱۹۹۶ در خظر انقراض می دانستند اما بر اساس فهرست سرخ سال ۲۰۰۰ تنها لاک پشت سبز در چنین وضعیتی قرار دارد. سایر خزندگانی که در خطر انقراض هستند عبارت اند از: لاک پشت فراتی، افعی البرزی و افعی خال دار. در طبقه آسیب پذیر نیز کروکودیل تالابی،‌لاک پشت مهمیزدار و آسیایی و افعی دماوندی قرار گرفته اند (IUCN,۲۰۰۰). از منظر قوانین ملی در بین تمام خزندگان ایران فقط لاک پشت های دریایی و تمساح حمایت شده تلقی می شوند (سازمان حفاظت محیط زیست، ۱۳۷۹، ص ۵۲۶).

دکتر مهرداد حلوایی
http://iranpest.blogfa.com