رسیدن یوز از راه

تا ۵۳ الی ۳ میلیون سال پیش یوز امروزی Acinonyx jubatus گونه ای جاافتاده و شكل گرفته بود، روند جهانی سرد شدن تدریجی كه انشعاب بزرگ گربه ها در سودالوروس را به راه انداخته بود در طول میوسن سرعت بیشتری به خود گرفت و تا پلیوسن كه نخستین یوز پدیدار شد ادامه یافت. گشایش زیستگاه های بسته همچون مورد سودالوروس این بار هم به گزینش گربه های هرچه دونده تر انجامید، مسیری كه با یوز به اوج تكاملی اش رسید.
قدیمی ترین سنگواره های یوز از شرق آفریقا به دست آمده اند سنگواره های به دست آمده از آفریقای جنوبی اندكی جدیدترند و عموما تصور می شود كه یوز خاستگاهی آفریقایی داشته و بعد از آن در اوراسیا انتشار یافته است. اما دو مشكل بر سر راه پذیرش این نظریه وجود دارد. نخست فقدان سنگواره هایی است كه بتوانند به نوعی نیای یوز محسوب شوند. یوز تقریبا به طور همزمان و بسیار ناگهانی در شواهد سنگواره ای سراسر جهان ظاهر می شود هیچ حلقه سنگواره ای وجود ندارد كه آن را به نیاكان خود در سودالوروس ها متصل كند و نشان دهد یوز نخستین بار كجا و كی به وجود آمد.
مشكل دوم آن است كه یوز كنونی تنها نبود. اساسا در همان زمانی كه یوز برای نخستین بار دیده می شود سروكله گونه های دیگر یوز در جاهای مختلف جهان پیدا می شد. بدون تردید چشمگیرترین آنها Acinonyx pardinensis یا یوز اروپایی غول پیكر كه به خاطر محلی در ایتالیا كه نخستین بار آنجا یافته شد یوز ویلافرانچی هم نام گرفت است، یوز اروپایی حدودا به اندازه یك شیر ماده باریك اندام، بسیار بزرگتر از هر یوز امروزی و وزن آن تقریبا دوبرابر یك یوز بالغ بود. با این حال نسبت اندام هایش به ویژه نسبت دست و پایش تقریبا با یوز امروزی یكسان و قطعا به همان اندازه یك دونده متخصص بود. داشتن پاهای بلندتر به معنای برداشتن گام های بلندتر و یكی از عواملی است كه سبب می شود یوز بتواند به چنان سرعت بالایی دست یابد.
از همین رو پیشنهاد شده كه یوز اروپایی از آنجا كه پاهای بلندتر داشته از گونه امروزی سریع تر بوده است. اما جانوران سنگین تر برای نگهداری وزن بیشترشان باید ستون فقرات محكم تری داشته باشند و این ممكن است هر امتیازی را باطل كند ستون فقرات انعطاف پذیر نیز طول گام ها را افزایش می دهد به طوری كه شاید یوز اروپایی به خاطر ستون فقراتی نسبتا خشك تر در مسابقه ای فرضی از پسرعموی كوچك تر اما چالاك تر خود عقب می ماند. با این همه یوز اروپایی قطعا شكارچی بسیار سریعی بود و منظره دویدنش به دنبال آنتیلوپ ها و گوزن های درشت جثه اوراسیا در عصر پلئیستوسن حتما فوق العاده بوده است. آخرین سنگواره هایی كه از این گونه حیرت انگیز به دست آمده متعلق به حدود ۵۰۰ هزار سال پیش است.
درست در همان زمان كه یوز اروپایی نخستین بار در دشت های اوراسیا ظاهر شد، گربه یوزمانند غول پیكر دیگری نیز آن سوی جهان تكامل یافت. این جنس از گربه های دونده به نام Miracinonyx كه فقط از آمریكای شمالی به دست آمده است در حدود ۲۳ میلیون سال پیش به وجود آمد. قدیمی ترین گونه این جنس به نام Miracinonyx inexpectus با وزن تقریبی ۹۵ كیلوگرم تنها اندكی از یوز اروپایی كوچك تر بود در حالی كه گونه جدیدتر یعنی M.trumani تقریبا هم اندازه یوز امروزی بود.
هر دو این گونه ها همچون یوز در دست و پاهایشان استخوان های كشیده و باریك و جمجمه ای كوچك و گنبدی داشتند. اما میراسینونیكس در چند ویژگی بنیادی با یوزها تفاوت داشت كه در میان آنها از همه مهمتر توانایی جمع كردن چنگال هایشان بود. میراسینونیكس چنگال های كاملا جمع شدنی نیاكان خود از گروه سودالوروس ها را حفظ كرده بود، قابلیتی كه در یوزها از بین رفته است. به نظر می رسد این همراه با چند اختلاف اسكلتی دیگر وجود خویشاوندی نزدیك میان آنها و یوزها را رد می كند و در عوض نشان می دهد كه بستگی میراسینونیكس ها با گربه های دیگر نزدیك تر است. درواقع فهرست بلندبالایی از صفات جمجمه ای و گستره جغرافیایی آنها نشان می دهد كه میراسینونیكس خویشاوند نزدیك پوماهای آمریكای شمالی، مركزی و جنوبی است.
در این مقطع داستان تبار نیاكانی یوز جالب تر می شود. تحلیل های مولكولی اخیر یوز را با پوما در یك گروه قرار می دهد. یوز، پوما و یك گربه كوچك آمریكای لاتین به نام جگواروندی در برخی ژن های میتوكندریایی كلیدی كه به خاطر نرخ بالای جهش در میان گوشتخواران معروفند، توالی های بسیار مشابهی نشان می دهند. این واقعیت كه یوز، شیركوهی و جگواروندی توالی های یكسانی را حفظ كرده اند استدلال قانع كننده ای برای داشتن یك میراث مشترك است. هنگامی كه این داده های مولكولی در پژوهش های بعدی گسترش یافت و خانواده گربه سانان براساس طیف گسترده ای از صفات شامل ویژگی های جمجمه ای و ظاهر كروموزوم ها سنجیده شد دوباره همان گروه بندی خودش را نشان داد. از این یافته ها چنین برمی آید كه یوز و پوما و نیز جگواروندی از یك نیای مشترك نسب می گیرند كه میلیون ها سال پیش از خانواده گربه سانان واگرایید تا مسیر تكاملی جداگانه اش را دنبال كند.
میراسینونیكس كه به راحتی در این انشعاب جای می گیرد می توانست پومایی یوزمانند یا یوزی پومامانند باشد. در واقع احتمالا كلید حل مسئله قدیمی ترین منشاء یوز در دست میراسینونیكس است. باقی ماندن صفت باستانی تر چنگال های كاملا جمع شونده در میراسینونیكس احتمالا بیانگر آن است كه خودش یا گربه دیگری شبیه به آن بر یوزهای آفریقایی و اوراسیایی مقدم بود. اگر این طور باشد آنگاه یوزها ممكن است عملا از آمریكای شمالی منشٲ گرفته و پس از آن در اوراسیا و آفریقا انتشار یافته باشند. حتی اگر این فرضیه حقیقت داشته باشد الزاما بدان معنا نیست كه خاستگاه یوز امروزی جایی جز آفریقا باشد.
یوزی كه امروزه می شناسیم احتمالا چنانكه سنگواره ها تایید می كنند در آفریقا و از گونه ای قدیمی تر در انشعاب یوز پوما تكامل یافته كه ابتدا جایی دیگر پدید آمده و سپس به آفریقا راه پیدا كرده است. سپس یوز مدرن اندكی پس از ظهورش در آفریقا در ۵۳ میلیون سال پیش به سرعت در سرتاسر اوراسیا انتشار یافت و این در حالی بود كه گونه های دیگر یوز در جاهای دیگر دنیا و احتمالا از همان نیاكان دوری كه یوز آفریقایی را نیز پدید آوردند تكامل می یافتند. روشن است كه هنوز در دانش ما از تكامل یوز شكاف های بزرگی وجود دارد. چنانچه از اعضای قدیمی تر انشعاب یوز پوما سنگواره هایی یافته نشود ممكن است این مسائل هرگز حل نشوند.

منبع : روزنامه شرق