خود درمانی در جانوران

آیا تا به حال سگ یا گربه‌ای را دیده‌اید كه علف بخورد؟ سگ‌ها و گربه‌ها همانند وابستگان وحشی خود، از جمله گرگ‌ها، ببرها و شیرها، گاهی علف می‌خورند. چرا این جانوران گوشت‌خوار گاهی به گیاه‌خواری روی می‌آورند؟ با شگفتی فراوان، هنوز پژوهشی گزارش نشده است كه بتواند به این پرسش پاسخ كامل و روشنی بدهد. با وجود این، دانشمندان عقیده دارند گیاه‌خواری ممكن است نوعی روش خود درمانی در جانوران باشد.
● نخستین مشاهدات
در فرهنگ عامه مردم چین این داستان مشهور است كه قرن ها پیش كشاورزی كنار كلبه خویش مار ی می بیند و از ترس جان با چوب دستی مار را مجروح می كند و به خیال آن كه خواهد مرد , آن را به حال خود وا می گذارد . چند روز بعد , بار دیگر همان مار را می بیند و دوباره تلاش می كند آن را از بین ببرد. چند روزی می گذرد و برای بار سوم مار دیده می شود . این بار كشاورز پس از مجروح كردن مار ،آن را دنبال می كند و مار زخمی را می بیند كه در میان بوته ها مشغول خوردن علف است . كشاورز مشاهدات خود را پیگیری می كند و در می یابد كه زخم های مار خیلی زودتر از آن چه كه تصور می كرد ، بهبود می یابند .
شاید مشاهدات مردم عادی را آمیخته به خیال پردازی و افسانه سازی بدانیم ،اما از مشاهدات دانشمندان نمی توانیم به آسانی چشم بپوشیم . برخی از دانشمندان مشاهداتی داشته اند مبنی بر این كه بعضی از جانوران می توانند ، تولید مثل خود را كنترل كنند . برای مثال ، هالی دوبلین گزارش كرده است ، برخی از فیل های آفریقایی از گونه های خاص یك درخت برای القای زایمان استفاده می كنند. او بیش از یكسال فیل حامله ای را در شرق آفریقا دنبال و مشاهده كرد كه جانور تا نزدیك زمان وضع حمل ،برنامه غذایی ثابتی را پی گرفت . اما در این زمان ، شاخ و برگ گیاهی از خانواده Boraginaceae را خورد . چهار روز بعد , نوازد خود را به سلامت به دنیا آورد .
كارن استرایر مشاهدات مشابهی را در مورد میمون های موریك ( Brachyteles arachinoides ) در برزیل گزارش كرده است . او با تعقیب این میمون ها دریافت كه آن ها گاهی از برگ های دو گیاه با نام های Apulia leiocarpand و Platypodium elegans و گاهی از میوه گیاهی با نام Enterlobium contortisiliquim استفاده می كنند . دو گیاه اول نوع تركیبات ایز وفلا ونتوئیدی دارند كه ساختمان آن ها شبیه استروژن است . به نظر می رسد میمون ها از این دو گیاه برای جلوگیری از بارداری استفاده می كنند ، اما خوردن میوه گیاه سوم كه حاوی نوعی پیش ساز پروژسترون به نام استیگما سترول است ، به نحوی شانس بارداری را در این میمون ها افزایش می دهد .
● پیشگیری از بیماری ها
تاكنون محققان مرز مشخصی بین رفتارها ی خود درمانی از لحاظ پیشگیری یا درمان دارویی مشخص نكرده اند . از این رو ، ممكن است روزی برخی از رفتارهایی كه در این جا به عنوان پیشگیری مطرح می شوند، به عنوان خود درمانی از نوع درمانی دارویی نیز معرفی شوند . منظور از آن، رفتارهایی ا ست كه تنها جانوران بیمار از خود نشان می دهند .
الف ) خاك خوری :
گونه های زیادی از پستانداران ، پرندگان، خزندگان و حتی حشرات،خاك می خورند . از مدت ها پیش، گمان می رفت این رفتار در واقع تلاشی برای تامین مواد معدنی ضروری است . اما بررسی های جدید نشان می دهند كه خاك خوری همیشه به این منظور صورت نمی گیرد . تنظیم pH معده ، سم زدایی متابولیت های ثانویه گیاهان و مقابله با نارحتی های گوارشی، از جمله اسهال ، از دلایل جدیدی هستند كه برای توجیه رفتار خاك خوری جانوران مطرح شده اند.
ب) استفاده از حشرات :
بسیاری از حشرات سم هایی می سازند یا از رژیم غذایی خود به دست می آورند . آنها سم را در بخش هایی از بدن خود ذخیره می كنند و به كمك آن از شكار شدن به وسیله پرندگان محفوظ می مانند یا با انگل ها و میكروب ها مقابله می كنند . تاكنون بیش از ۲۰۰ گونه پرنده شناسایی شده اند كه مورچه ها را بر پرهای بدن خود می مالند . گاهی نیز روی لانه های تپه مانند مورچه ها می غلطند تا به این طریق مورچه ها روی پرهای آن كشیده شوند. مورچه هایی كه پرندگان به پرهای خود می مالند ،اغلب از گونه هایی هستند كه اسید فورمیك تولید می كنند . این اسید به راحتی شپش های لای پرها را از بین می برد. میمون های ونزوئلایی در فصل گرم و مرطوب سال كه نیش زدن حشرات بسیار آزار دهنده می شود، ترشحات فوق العاده سمی نوعی هزار پا را روی كرك های بدن خویش می مالند . ترشحات هزار پا حاوی بنزوكوئینون هستند كه در دفع حشرات بسیار موثر است .
ج) میوه های ضد انگل :
در رودخانه آواش واقع در اتیوپی , آبشاری وجود دارد كه این منطقه را به دو زیستگاه متفاوت تقسیم می كند . در بالا دست آبشار , گونه ای میمون با نام Papio anubis و در پائین آن گونه ای با نام Papio hamadryas و دورگه هایی از این دو گونه , زندگی می كنند . خطر آلودگی به انگل شیستو زوما در این میمون ها متفاوت است , زیرا میزبان واسط این انگل , یعنی حلزون های جنس Biomphalaria , در پایین دست آبشار بسیار زیادند و در بالا دست آن , كم تر یافت می شوند . از این رو , آلودگی به این انگل در پائین آبشار بیش تر است . هر چند درختچه ای با نام Balanites aegyptica در هر دو زیستگاه وجود دارد , اما تنها میمون های پائین آبشار از میوه های آن استفاده می كنند . این میوه ها حاوی نوعی پیش ساز هورمونی به نام دیوز جنین هستند كه به نظر می رسد از رشد شیستوزوما جلوگیری می كند.
د) لانه های ضد انگل :
بسیاری از پرندگان در لانه های خود از گیاهان تازه ای استفاده می كنند كه جز و ساختمان آن ها محسوب نمی شود . به نظر می رسد گیاهان تازه مواد فراری دارند كه در دفع و كشتن انگل های پوستی موثرند. برخی سا ر ها , در لانه های خود از هویج وحشی ( Daucus Carota ) استفاده می كنند كه باعث كاهش قابل ملاحظه تعداد كنه های موجود در لانه می شود . هر چند كاهش تعداد كنه ها بر میزان رشد جوجه ها تاثیری ندارد ، اما جوجه هایی كه در لانه های حاوی هویج وحشی رشد و نمو می كنند ، مقدار هموگلوبین بیش تری دارند.

سمانه سالاری
منبع : سایت جزیره دانش

منبع : پایگاه زیست شناسی ایران