چالش های فراروی ترجمه قرآن

اكنون قرن پانزدهم است و قرآن كریم ،تنها كتاب آسمانی بدون تحریف ، همچنان روشنایی بخش و هدایتگر جهانیان ـ بویژه مسلمانان ـ است . این دریای بیكران الهی ، نقش مهمی در پیشبرد امرو فرهنگی ، اخلاقی ، اجتماعی و …جامعه ایفا می كند ، به شرط این كه به نحو شایسته ای از كلام خداوندی فیض برد . بدین منظور باید هر چه بیشتر به مفاهیم و معارف قرآنی شناخت و معرافت پیدا كنیم .
امروز ، ترجمه به عنوان یكی از راههای شناخت علوم قرآنی مطرح است .هر چند پیش از این با ترجمه قرآن ، مخالفت هایی صورت می گرفت ؛ ولی متاسفانه بیشتر ترجمه های موجود ، ما را به هدف و غایتمان نمی رساند ؛ زیرا ارتباطی میان نص و مخاطب برقرار نمی كند . بر این اساس ، نگارنده بر آن شد كه به نارسایی ها و مشكلات موجود و همچنین راهكارهای لازم در زمینه ترجمه قرآن بپردازد .( واژگان كلیدی : ترجمه قران ، چالشهای ترجمه قرآن و راهكارهای ترجمه قرآن ) ترجمه كتابها و مقاله ها یكی از ابزارهای مفید برای بالا بردن سطح یك زبان در زمینه های علمی ، فرهنگی ، اجتماعی و غیره است كه میان جوامع مختلف به منظور رفع نیاز ، ارتباط برقرار می كند . امروزه ترجمه یك ضرورت است و كسی آن را انكار نمی كند ؛ زیرا عامل پیشرفت ملتها شده ، قوه تخیل و تفكر را بازتر و پهنه فرهنگ و زبان را گسترده تر می كند .
ترجمه در پاسخ به نیازهای فرهنگ و زبان خودی است كه طی قرون متمادی صاحبان یك فرهنگ ، تشنه مطالب و موضوعات دیگر فرهنگ ها و. زبانها بوده اند . بدین لحاظ ترجمه از با سابقه ترین عوامل ارتباطی میان انسان ها بوده كه با ایما و اشاره به منظور تفهیم ناهمزبان شروع و امروز متحول و منظور شده است .
ترجمه ، پل ارتباطی ۲ فرهنگ و ۲ زبان مختلف و متفاوت است . این پل را نباید ـ به این دلیل كه شاید دشمنی از این عبور كند ـ ویران كرد : بلكه باید آن را استحكام بخشید . مگر این كه استفاده نادرست از این ابزار ، پیامدهای نامطلوبی برای زبان مقصد در پی داشته باشد . از جمله تاثیر ترجمه های نامطلوب ، انحراف زبان گفتاری و نوشتاری مخاطبان زبان مقصد است . برعكس تاثیر ترجمه خوب به اندازه تالیف و نگارش است . بدین سبب برخی آن را از تالیف هم سخت تر دانسته اند .
دكتر اسعد مظفر الدین ، پیرامون نقش ترجمه می گوید : “ ترجمه نقش مهمی در تحول و تطور فرهنگی انسان ها ایفا می كند . از طریق ترجمه مردم هر كشور با زندگی ، تاریخ ، تمدن ، فرهنگ و دستاوردهای دیگر كشورها در زمینه های گوناگون آشنا می شوند .
ترجمه خوب ـ بویژه از زبان عربی به فارسی ـ مبانی و اصولی دارد كه مترجم باید به آنها پایبند و متعهد باشد . متاسفانه عده ای هیچ گونه آشنایی با این مبانی و اصول ندارند . تنها به منظور كنجكاوی ، علاقه ، حرفه قرار دادن و عواملی دیگر به ترجمه روی می آورند . نگارنده خودرا كارشناس مسائل ترجمه نمی داند ؛ ولی معتقد است برای ایین كه ترجمه متون ـ بویژه مذهبی ـ بدرستی انجام شود باید ویژگی های مهمی علاوه بر شرایط عام ترجمه ، همچون تخصص در صرف و نحو ، بلاغت و فقه اللغه را داشته باشد . برخی حتی “مراحل ابتدایی ترجمه ” را نمی دانند ؛ ولی به شكل تجربی متون را ترجمه میی كنند . كار ترجمه ، همچون كار علمی ، ادبی ، هنری و غیره است . ترجمه ، فن است . ترجمه ،هنر است كه مترجم همچون یك هنرپیشه بایید نقش خود را به خوبی انجام و از خود تصویر موفقی ارائه دهد ؛ البته در این راه به مشكلاتی بر می خورد كه بنا داریم در این مقاله ضمن اشاره به مشكلات و نارسایی های سر راه ترجمه متون ـ بویژه قرآن كریم ـ راهكارهای آن را نیز از تمامی جوانب و جهات بررسی كنیم ؛ زیرا فلسفه وجودی ترجمه ، ارتباط میان مردم كشورهاست .
آیا ترجمه های موجود قرآن كریم ، توانسته است میان زبان وحی و مخاطبان فارسی زبان ارتباط برقرار كند یا خیر ؟
نارسایی ها و مشكلات
ترجمه صحیح متون مذهبی ـ بویژه قرآن كریم ـ نقش مهمی در پیشبرد امور فرهنگی ، اخلاقی ، اجتماعی و غیره دارد ؛ ولی در ابتدا این پرسش مطرح است كه آیا ترجمه قرآن مجید به زبانهای بیگانه ضرورت دارد یا خیر ؟ در پاسخ باید گفت : یكی از مشكلات مترجمان قران كریم كه در ابتدا با آن روبه رو می شوند ، جواز یا عدم جواز ترجمه است .
هر چند از دیرباز بزرگان و علمای اسلام درباره ترجمه قرآن ،نظر و فتوای خود را اعلام كرده اند ؛ ولی به یك نظر واقعی در مورد جواز یا عدم جواز آن نرسیده اند . برخی معتقدند كه قرآن كریم وحی الهی است و از نظر لفظ و معنی معجزه محسوب می شود . پس چگونه ممكن است وحی الهی به دست بشر ترجمه شود ! عدم امكان ترجمه برابر با اصل قرآن كریم ، برخی را بر آن داشته كه ترجمه را ـ به هر شكلی باشد ـ امری ناپسند تلقی كنند و به مخالفت با آن برخیزند . این گروه بر دلایل زیر تاكید می كنند :
۱. قرآن معجزه است ، بنابرایین ترجمه ناشدنی است .
۲. ترجمه حرفی قرآن ، امكان پذیر نیست .
۳. قرآن جاذبه ، زیبایی ، لذت و تاثیر روحی و معنوی اش را از دست می دهد .
۴. به هنگام ترجمه ، برخی واژگان تفسیر می شوند .
برخی دیگر بر این نظرند كه اگر ما به خواسته بیگانگان در مورد ترجمه قرآن پاسخ ندهیم ، شرق شناسان ، خودشان به این كار اقدام خواهند كرد. از آنجا كه گاهی در ورای ترجمه ، قصد و غرضی خاص دارند و با خلوص و پاكی وارد عمل نمی شوند ، در نتیجه اهداف شوم خود را عملی خواهند كرد .
در سال ۱۹۳۶ میلادی میان طرفداران و مخالفان ترجمه قرآن ،جدالی سخت در گرفت تا این كه “ الازهر ” رسما دستور ترجمه قرآن را صادر نمود و فرض كرد كه برای زدودن اشتباه های ترجمه
های موجود و آشكار شدن معانی قرآن به صورت پالوده و بی اشتباه در زبانهای زنده دنیا بسرعت اقدام كنند . علاوه بر آن ، ترجمه صحیح قرآن تاثیری بسزا در نشر هدایت اسلامی در میان ملل غیر مسلمان نیز دارد . همان وطر كه اشاره شد ترجمه متون مقدس ـ بویژه قرآن كریم ـ پیچیدگی خاصی دارد ، لذا برخی بر این اعتقادند كه متون مذهبی بسان گلی است كه به هنگام جابه جایی از رستنگاهش ، ممكن است پژمرده ( خشك ) شود یا بوی خوش خود را از دست بدهد . از نقطه نظر ترجمه ، یك حقیقت غیر قابل انكار در مورد قرآن وجود دارد و آن این كه هیچ ترجمه ای از قرآن در هیچ زبانیی نمی تواند جای خود قرآن را كه عین كلام الهی است ، بگیرد .
بسیاری از آنها كه قران را به زبان انگلیسی ترجمه كرده اند در مقدمه ترجمه خود آشكارا به بی بضاعتی خویش در برابر شكوه و عظمت قرآن اعتراف كرده اند و آن را از شدت عظمت و پر معنا بودن ، غیر قابل ترجمه ( كما هو حقه‌) دانسته اند .
در اینجا شایسته است یادآور شویم كه هر چند شناخت و معرفت قرآن كریم ، كاری بسیار مشكل و سخت به نظر می رسد و امكان اشتباه مترجم می رود ؛ ولی مسلمانان غیر عرب و حتی غیر مسلمانان چه باید بكنند ؟
با توجه به مراجعه به منابع و مراجع مختلف عربی و فارسی و با علم به این كه سبك قرآنی بی نظیر و منحصر به فرد است ، به نظر می رسد ترجمه قرآن كریم یك ضرورت اجتناب ناپذیر است ؛ اما باید شرایط لازم را داشت كه در بخش بعدی مقاله به آنها اشاره خواهد شد.
متون دینی اسلامی به دلیل و حیاتی بودن و نیز سروكار داشتن با دین و عقاید مردم حساسیت ویژه ای دارد ؛ زیرا نمودار روشن و صادقی از سیر اندیشه ها ، احساسات و عواطف مسلمانان است و از نظر روانی پیوند عمیقی با طبیعت و فطرت مردم دارد . با توجه به این اوصاف ، مترجم چگونه میتواند در خواننده همان احساسی را به وجود آورد كه خواننده متن اصلی با تمام وجود آن را درك و احساس می كند ؟
دیگر این كه ویژگی نص و ترس از اشتباه ، زیادت و نقصان در متون مقدس سبب شده است كه بیشتر مترجمان با پایبندی با الفاظ ، ترجمه ای گنگ و غیر روان از قرآن و دیگر متون مذهبی ارائه دهند . تقید بیش از اندازه به اصل واژه ها ، چجه بسا مترجمان با تجربه و كارآزموده را نیز از ورود به حوزه متون مقدس باز داشته است ؛ زیرا آنان می خواهند ترجمه شان به زبان امروزی باشد ؛ ولی پایبندی به واژه های متن ، این اجازه را به آنان نمی دهد كه به ترجمه مطلوب خود دست یابند.
تفاوت فرهنگ ها در زبان مبدا با مقصد و نیز عصر پیدایش متون مقدس با عصر ترجمه از دیگر مشكلات ترجمه متون دینی است . مفاهیم متون دینی ممكن است از نظر فرهنگی ناهمگونی وسیعی با فرهنگ زبان مقصد داشته باشند . از این رو ممكن است مترجم را در یافتن معادل در زبان مقصد برای این گونه مفاهیم دچار مشكل كند . در این زمینه می توان به نمونه های فراوانی اشاره كرد كه در ترجمه انجیل به زبانهایی كه فرهنگی بسیار متفاوت با فرهنگ غربی دارند ، پیش آمده است . حتی برخی از كتابهای مقدس ، مانند تورات ، متن اولیه و زبان اصلی خود را از دست داده اند . همین امر چه بسا باعث تحریف بسیاری از مفاهیم و احكام آنها شده است . قرآن كریم این مزیت را دراد كه متن اولیه به زبان اصلی بی كم و كاست حفظ شده است .
مساله اینحجاست ـ با توجه به موارد مذكور ـ كه مترجم ، به ترجمه ارتباطی دست بزند یا ترجمه معنایی ؟ اگر اولی را مدنظر قرار دهد ، ترس از اشتباه و مجازات چه می شود ؟ اگر دومی را در نظر داشته باشد با جذب و كشش خواننده خود چه می كند ؟ زیرا همان طور كه دیده می شود . بسیاری از مراجعه كنندگان از ترجمه های موجود اظهار نارضایتی و ناخشنودی می كنند !
بگو كه اگر انس و جن ، برای آوردن مانند این قرآن گرد هم آیند هر چند از یكدیگر پشتیبانی كنند ( نمی توانند ) مانندش را بیاورند ( اسراء : ۸۸از نقطه نظر ترجمه ، یك حقیقت غیر قابل انكار در مورد قرآن وجود دارد و آن این كه هیچ ترجمه ای از قرآن در هیچ زبانی نمی تواند جای خود قرآن را بگیرد.

منبع : بنياد انديشه اسلامي