اصلاح الگوی مصرف در افق رسانه ملی

انتظار می‌رود با نامگذاری سال جدید به عنوان اصلاح الگوی مصرف توسط رهبر معظم انقلاب شاهد شکل‌گیری عزم و اراده ملی برای اصلاح وضعیت الگوی فعلی مصرف باشیم. این مهم میسر نمی‌شود مگر با همدلی و تلاش بی‌وقفه همه صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌های مختلف، همان‌طور که در عبارت مورد نظر رهبری تصریح شده است. برای بهبود وضعیت مصرف در کشور پیش از هر چیز باید الگو‌های فعلی، مورد بحث و آسیب‌شناسی قرار گیرد چرا که اگر الگو‌های ارائه شده بهبود یابد طبیعتا نگرش ما نسبت به مقوله مصرف تغییر خواهد کرد و مصرف از یک سبک و سیاق منطقی برخوردار خواهد شد.
هدر رفتن ۶۰۰ هزار تن نان در کشور، مصرف حدود ۶ برابر متوسط مصرف انرژی در دنیا و ده‌ها نمونه دیگر گویای این مطلب است که نگرش و زیربنای فکری و فرهنگی جامعه نسبت به مقوله مصرف نیاز به بازنگری و اصلاح جدی دارد و در صورت تداوم وضعیت موجود، کشور در آینده نه‌چندان دور با مشکلات عدیده‌ای در خصوص تامین مایحتاج اولیه و از همه مهم‌تر تامین انرژی روبه‌رو خواهد شد.
این که اساسا تفکر مصرف بی‌رویه از چه زمانی در جهان شدت گرفت و چرا محوریت تبلیغات در دنیای امروز بر پایه مصرف هر چه بیشتر استوار است، مطلب بسیار مهم و قابل توجهی است که در فرصت مناسب مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت، ولی آنچه که در این نوشته درصدد بررسی آن هستیم نقش رسانه‌ها و بخصوص سازمان صدا و سیما در ارائه الگوی مصرف و راه‌های پیشنهادی برای اصلاح وضعیت فعلی است.
بدون شک نقش بی‌بدیل تلویزیون در شکل‌دهی رفتار‌های فردی و جمعی بر کسی پوشیده نیست تا حدی که اندیشمندان حوزه علوم ارتباطات بر این نکته اذعان دارند که رسانه در عصر حاضر توانسته است نه تنها بر اعمال بلکه به تدریج بر ساختار فکری بشر سلطه یابد و آن را در چنبره خود بگیرد به‌گونه‌ای که رسانه‌ها به مردم می‌گویند که در مورد چه چیز و چگونه فکر کنند و شاید بتوان گفت بالاترین میزان نفوذ در دنیای امروز متعلق به رسانه‌ها است. خصوصا این‌که امروزه با پیشرفت‌های فناوری رسانه تمامی شبکه‌های سازمان صدا و سیما در اقصی‌نقاط کشور قابل دریافت می‌باشد و همان برنامه‌هایی را که شهروندان تهرانی از شبکه‌های سیما دریافت می‌کنند در یک روستای دورافتاده در استان کهگیلویه و بویراحمد نیز قابل دریافت و مشاهده است و به همین دلیل حیطه شمول سازندگی و آموزشی سازمان صدا و سیما با هیچ رسانه دیگری قابل مقایسه نمی‌باشد. به همین میزان سازمان صدا و سیما می‌تواند با بهره‌گیری از شرایط و مختصات هر منطقه و شناخت ظرفیت‌های پیدا و نهان سرمنشاء تحولات چشمگیری در مناطق مختلف کشور باشد.
با این مقدمه به این مهم می‌پردازیم که راز و رمز اصلاح هر رفتار فردی و اجتماعی را می‌توان در لایه‌های درهم‌تنیده رسانه جستجو کنیم، به همین منظور لازم است قدری از تعارفات معمول و ملاحظات بی‌مورد فاصله بگیریم و به دور از کلی گویی و انتقاد‌های مخرب به موشکافی و آسیب‌شناسی ساختار الگوهای معیوب فعلی بپردازیم.
قرار دادن کادر کوچک اصلاح الگوی مصرف در گوشه صفحه تلویزیون اگرچه اقدامی شایسته تحسین از سوی سازمان صدا و سیما محسوب می‌شود، ولی باید قبول کنیم اگر چنانچه برای تحقق این مهم یک مکانیسم عملیاتی و اجرایی طراحی نشود از این هشدار استراتژیک چیزی جز یک عبارت فرسوده و نخ‌نما باقی نمی‌ماند و تمام فعالیت‌ها در تعدادی مصاحبه و میان برنامه خلاصه می‌شود و در نهایت به هیچ نتیجه قابل قبولی دست نخواهیم یافت، این در حالی است که شرایط کشور به سمتی پیش می‌رود که چاره‌ای جز استفاده بهینه از منابع و ذخایر ملی و سرمایه‌گذاری ظرفیت‌های موجود در راه رسیدن به خودکفایی و عبور از تنگناهای اقتصادی وجود ندارد و شاید به نوعی بتوان موضوع اصلاح الگوی مصرف در کشور را از موضوعاتی دانست که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با امنیت ملی کشور ارتباط پیدا می‌کند.
بنابراین شایسته است تمامی مسوولا‌ن ودست‌اندرکاران از حداکثر ظرفیت‌های موجود در سامان بخشی و بهبود الگو‌های مصرف فعلی استفاده کنند. به همین منظور موارد ذیل در خصوص اصلاح الگوی مصرف توسط رسانه ملی پیشنهاد می‌شود:
● تشکیل کمیته راهبردی اصلاح الگوی مصرف
این کمیته می‌تواند با تدوین یک برنامه درازمدت و با استفاده از کارشناسان حوزه رسانه و دیگر رشته‌های مرتبط، دورنمای فعالیت‌های سازمان را برای اصلاح الگوی مصرف مشخص و همه اقدامات و برنامه‌های سازمان صدا و سیما را در یک چارچوب هدفمند و روشمند هدایت کند. به نظر می‌رسد تشکیل این کمیته زیر نظر ریاست سازمان صدا و سیما می‌تواند در کوتاه‌مدت، ساماندهی فعالیت‌های سازمان را در راستای اصلاح الگوی مصرف رهبری کند.
● آموزش مصرف بهینه
از آنجایی‌که در سال‌های دوران ستمشاهی بودجه کشور از ناحیه صدور ۷ میلیون بشکه نفت در روز تامین می‌شد بنابراین نه‌تنها نیازی برای صرفه‌جویی و بحث‌هایی همچون مصرف بهینه سوخت اساسا موضوعیت نداشت بلکه دولت سیاست‌های مختلفی برای افزایش مصرف را در دستور کار خود داشت و سعی می‌کرد مردم را برای مصرف هر چه بیشتر تشویق کند، ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و رویارویی مستقیم این کشور با استکبار جهانی و به دنبال آن آغاز جنگ تحمیلی و انواع تحریم‌ها، حفظ ذخایر زیرزمینی برای نسل‌های آینده و کاهش میزان صدور نفت تا حد ۲ میلیون بشکه در روز از سوی مسوولا‌ن مطرح شد و بدین وسیله مفهوم صرفه‌جویی برای اولین بار در کشور موضوعیت پیدا کرد.
امروزه تبلیغات غیرمستقیم از موثرترین شیوه‌های تبلیغی محسوب می‌شود و صاحبان بنگاه‌های تبلیغاتی و دارندگان شبکه‌های عریض و طویل رسانه‌ای به این حقیقت پی برده اند که انسان‌ها در مقابل تبلیغ مستقیم واکنش منفی از خود نشان می‌دهندبه این ترتیب مشاهده می‌کنیم که سابقه ذهنی صرفه‌جویی از قدمت چندانی در کشور ما برخوردار نیست و در نتیجه نهادینه کردن موضوع صرفه‌جویی و پرهیز از مصرف بی‌رویه در اذهان عمومی نیاز به یک آموزش منسجم و فراگیر دارد که جز با مدد رسانه ملی در عمل امکان‌پذیر نیست. به عبارت دیگر سازمان صدا و سیما برای آموزش چگونگی مصرف درست، پرهیز از مصرف بی‌رویه و آشنا کردن مردم با عواقب خطرناک مصرف‌گرایی باید طرحی نو دراندازد و وارد مرحله جدیدی از برنامه‌سازی شود. طبیعتا برنامه‌سازی در خصوص ماهیت اصلی شرکت‌های چندملیتی و واکاوی دلایل تشویق این شرکت‌ها به مصرف هر چه بیشتر، حاوی نکات بسیار مهمی است که به شکل‌گیری یک عزم ملی و اراده حقیقی برای پرهیز از مصرف بی‌رویه کمک زیادی می‌کند.
● بازگشت به الگو‌های اصیل اسلامی
وقت آن رسیده است که بار دیگر سری به متون اسلامی و احادیث شریفی که میراث نبوت و امامت به شمار می‌روند، بزنیم و با نگرشی عمیق‌تر به دنبال گمشده خود یعنی الگوی صحیح ارتباط انسان با محیط زندگی بگردیم. مطمئنا در سیره نبوی و ائمه‌اطهار(ع)، الگوی مصرف که از مصادیق بارز ارتباط انسان با محیط به شمار می‌رود بخوبی تعریف شده است. تنها کافی است شهامت این را داشته باشیم که اشتباهات و خطاهای گذشته را بپذیریم و هر یک از ما در حد توان خود برای جبران آن بکوشیم. مفاهیمی همچون قناعت و ساده‌زیستی تنها عباراتی مقدس برای فقرا و بیچارگان نیست، بلکه از نسخه‌های شفا بخشی است که درمان بسیاری از بیماری‌های دامنگیر انسان امروز است، البته ورود به این مباحث نیز کار آسانی نیست و تنها از عهده خبرگان دین و عاملان به فرامین الهی برمی آید.
● تاکید بر تبلیغ غیر مستقیم
امروزه تبلیغات غیرمستقیم از موثر ترین شیوه‌های تبلیغی محسوب می‌شود و صاحبان بنگاه‌های تبلیغاتی و دارندگان شبکه‌های عریض و طویل رسانه‌ای به این حقیقت پی برده اند که انسان‌ها در مقابل تبلیغ مستقیم واکنش منفی از خود نشان می‌دهند. به همین علت شاهد هستیم که پیام‌های تبلیغاتی به گونه‌ای بسته‌بندی می‌شوند که مخاطبان حتی پس از مصرف هم از محتوای آنچه که مصرف کرده‌اند مطلع نمی‌شوند ولی بعد از مدتی اثرات بسته‌های دریافتی در اعمال و رفتار آنها نمایان می‌شود. شاید به همین دلیل باشد که امروزه بحث تبلیغ و انتشار پیام یکی از پیچیده‌ترین مباحث به شمار می‌رود، بنابراین لازم است در بحث اصلاح الگوی مصرف نیز شیوه‌های قدیمی و منسوخ شده را کنار بگذاریم و همان‌طور که اگر فرزندمان بیمار شود به دنبال بهترین متخصص می‌گردیم برای درمان الگوهای بیمار فعلی نیز دست به دامان بهترین متخصص‌ها بشویم.

محمد اسماعیلی، کارشناس امور بین‌الملل صدا وسیما

منبع : روزنامه جام‌جم